Памінкі
Бена Зупанчыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1983
— Марыя, ты?
— Я.
Марыя сядае на краёчак пасцелі і глядзіць на мяне. — Цвыркун,— шапчу я.
— Ara,— кажа яна,— не трэба думаць пра яго.
— Цвыркун,— паўтараю я,— Цвыркун цябе... кахаў. Перад тым, як гэта здарылася, ён перадаў табе прывітанне.
— Добра, добра, — спыняе мяне Марыя. — Супакойся.
Я не гляджу на яе. Гляджу на столь, дзе водбліскі ад начніка ўтварылі нешта падобнае на карту, і гавару:
— Цвыркун цябе кахаў. Цвыркун заслужыў бы, каб ты яго таксама... Цвыркуна больш няма... Цвыркун...
Марыя заўважае ў маіх вачах слёзы.
— Супакойся,— просіць яна,— супакойся, калі ласка, супакойся!
— Лепш, каб я застаўся і даў яму ўцячы.
— Супакойся,— зноў кажа Марыя і гладзіць мяне па галаве.
— Я спакойны,— адказваю і гляджу на яе,— panep я зусім спакойны. У Цвыркуна быў толькі бацька, маткі ў яго не было. Як і ў цябе. Толькі бацька. Цвыркун быў сапраўды адзінокі. Яму нельга было ісці са мною па горадзе. Яго шукалі. Тыгр з Мефістофелем сказалі, што больш няма каму ісці. Мне яны не давяралі. А Цвыркун прадчуваў: нешта павінна здарыцца.
Марыя гладзіць мяне па галаве і гаворыць:
— Хопіць пра гэта, Ніка. He варта цяпер пра гэта гаварыць. Мы потым пагаворым. Супакойся, прашу цябе, супакойся!
— Марыя,— крычу я,— Марьія!
— Ну што, што, Ніка?
— Цвыркун быў такі адзінокі! Ты ведаеш, што гэта такое? I калі памёр, зноў застаўся зусім адзінокі. I раней, і потым, і заўсёды... Толькі ты магла...
— Калі ты не супакоішся, я пайду,— рашуча спыняе мяне Марыя.— Ты мне ўсё-ўсё раскажаш, як паздаравееш. Я заўсёды буду з табою. А цяпер не хвалюйся, спі. Ужо раніца. Світае.
Я чакаю вясны, хоць і не ведаю, што яна мне прынясе. Чакаю, быццам бы вясна сама па сабе ўжо нешта такое, што вызваліць мяне ад сумненняў. Абуджаюцца сады. Вось-вось зазелянеюць бярозы. Зялёнымі стануць Галавец, Крым, Курэшчак, Святая Катарына, Шмарная гара і Грмада, Даламіты.
Газетчыкі каля паштамта крычаць:
— «Piccolo»!
— «Ророіо d’Italia»!
— «Korriere della sera»!
Людзі чытаюць газеты, але толькі дзеля таго, каб даведацца, што робіцца на рускім фронце: італьянскія газеты не ўмеюць ілгаць так паслядоўна, як нашы. А пра тое, што адбываецца тут, не пішуць ні нашы, ні італьянскія. Гэта апісваецца інакш — у нелегальных лістках і лістоўках з гучнымі назвамі: «Воля або смерць», «Наперад, пад сцяг славы!», «Кароль Мацяж», «Зара», «Белы арол», «Голас народа», «Славенская акцыя», «Славенія і Еўропа», «Славенская варта», «Славенскія бунтары», «Абуджаная Славенія». I кожны з іх мае сваю рэдакцыйную калегію, сваю дзеючую групу, хоць часам гэтая група колькасна не болыпая за рэдкалегію. Адны прысягаюць трыадзінаму богу, другія — трыадзінаму трохколернаму сцягу або зноўтакі трыадзінаму народу і каралю, які ўцёк, трэція — аднаму-адзінаму богу і яго намесніку на зямлі. У кожнага свой бог, свая праграма, свае лозунгі. Разумны чалавек стараецца быць асцярожным, бо ўжо немагчыма разабрацца, за якім лозунгам хто хаваецца: прыхільнікі Натлачана ці Эрліха, Главача ці Блатніка, Прапротніка ці Першуха, Рожмана ці Дзіхура, Рупніка ці Новака. Ды і самі яны ўжо не памятаюць, хто з іх што надрукаваў, з чым звярнуўся да народа. Горад стаў сапраўдным палітычным Вавілонам, нібыта сам усемагутны адабраў узаемаразуменне. Ва ўсіх лістках пішуць: «Чакаць, чакаць, чакаць». Ва ўсіх крычаць:
«Дзейнічаць, дзейнічаць, дзейнічаць». Ва ўсіх паказваюць пальцамі: «Братазабойцы, братазабойцы, братазабойцы», а тым часам патаемна рыхтуюць ваеннай уладзе старанна складзеныя спісы прозвішчаў і адрасоў: падкрэслена адной рысай — у лагер, дзвюма — суд, трыма — расстрэл. Пазней суд рэвалюцыі пакарае смерцю Эмера, Прапротніка, Жупеца і Кікеля, Першуха, Эрліха, Натлачана. I тады лісткоў стане крыху меней.
Пахне грамадзянскай вайною.
Я чакаю вясны, хоць і не ведаю, што яна мне прынясе. Ведаю толькі, што мой розум школьніка не здольны разблытаць палітычных вузлоў і сетак, сплеценых вайною і палітычнымі групоўкамі, каб лавіць простых людзей.
Калі слухаеш, як Мефістофель расказвае, што робіцца, хочацца ўстаць з ложка і самому акінуць позіркам горад, лепш за ўсё з Бар’я. Адтуль найлепш відаць, як ён прытуліўся да падножжа крутых гор, a горы ў прыцемках нагадваюць кулісы з прыснёных відовішчаў. Яны ўкрытыя першай зелянінай. Кацячы хрыбет Градскай гары выгнуўся, быццам у чаканні. Гэты небаскроб можа заглянуць нават за мяжу сваёй краіны, у вялікі нямецкі рэйх, і таму быццам бы здзіўляецца. У мяне раптам з’явілася шалёнае жаданне — паглядзець адтуль на паштамт, а ад яго па Прэшарнавай да Трох мастоў і да Шэнтклаўжа ў той момант, калі вячэрняе сонца ўпрэцца сваімі промнямі ў зялёны купал кафедральнага сабора і ў белы камень мастоў. Я пытаюся ў Мефістофеля, ці дзейнічае фантан Роба — пакуль не злёг, я ніколі не звяртаў на гэта ўвагі. А Мефістофель глядзіць на мяне здзіўлена — ён не люблянчанін.
Я чакаю вясны і думаю, што, мяркуючы па расказах, яна мне не прынясе нічога асаблівага. Адзіны лозунг, які не мяняецца з самага пачатку, не залежыць
ад становішча пад Тобрукам або Ленінградам, не залежыць ад напалу міжпартыйнай грызні ў нас,— барацьба. У гэтым ёсць нешта паслядоўнае, і яно падбадзёрвае, абнадзейвае. Граф Чыана 1 думае, што ў Любляне за кожным акном засада, гэта і праўда і няпраўда, бо ён не адрознівае засады ад засады, салдата ад салдата. Стары цынік загадзя пачуў крах.
Вясна ўвогуле нешта такое, чаго варта чакаць.
Мефістофель шырокімі крокамі ходзіць па пакоі — ад акна да дзвярэй, ад дзвярэй да акна. Нарэшце раптоўна спыняецца, паварочваецца і паведамляе, прыплюшчыўшы чорныя вочы:
— Дэмасфена схапілі. У Трновым. У нейкай адрыне.
Ён азіраецца на маю пасцель і закладае рукі за спіну. Рукі ў яго чорныя ад мазуту.
— Сакратара раённай арганізацыі арыштавалі перад самым сходам, калі ішоў туды. Усё наводзіць на думку, што данёс пляменнік — ён за «Стражу».
Я назіраю, як ён усхвалявана ходзіць ад дзвярэй да акна.
— А Люлек?
— Люлека злавілі з крэйдай у кішэні.
Мефістофель сядае на краёк ложка і, паглядаючы ў акно, расказвае далей:
— Тыгр выходзіць з сябе. Дэмасфен падтрымліваў сувязь з нейкім афіцэрам каралеўскай арміі. Той паведамляў яму пра аблавы, прыносіў пісталеты, гранаты, патроны.
— Правакатар?
— Ніхто нічога не ведае.
— А як Ціхаход?
— Выскаляецца і друкуе лістоўкі.
— Ты думаеш, што Дэмасфен...
1 Міністр унутраных спраў у фашысцкай Італіі.
Мефістофель трасе чорнавалосай галавой, быццам хоча прагнаць дакучлівую думку, потым паварочваецца і глядзіць на мяне. Яго погляд яшчэ больш пякучы, як звычайна.
— Бадай, грэх казаць што-небудзь дакладна...
— А Касіяпея?
— Касіяпея ў адчаі. У яе ж дзеці.
— Увесь час, што ляжу тут, амаль нічога не ведаю. Марыя не хоча расказваць усё, як ёсць.
— Чым менш ты ведаеш, тым лепш...
— Можа, і так,— кажу я ўсхвалявана,— аднак... аднак... як можа чалавек быць мужным, калі ён не ведае, што робіцца, не мае, на што абаперціся. Мы ж не старыя падпольшчыкі, якія шмат гадоў працуюць і да ўсяго прывыкаюць... а мы паасобку нічога не вартыя. Як там у школе?
— Нічога. Ціхаход кажа, што з кожным днём усё менш народу. Католікі востраць кіпцюры. Адкрыта пагражаюць даносамі.
Мефістофель зноў устае і пачынае хадзіць тудысюды.
— Калі паздаравееш, мы пераправім цябе. Да партызан. Многія ўжо пайшлі да іх. Цяпер добра. Раней быў адліў з горада, а цяпер пачаўся прыліў у горад.
— А як твая жонка?
Мефістофель спыніўся, зірнуў на мяне і адвярнуўся да акна.
— Яна ў Бягунях. А дзіця ў яе маткі, у Камніку.
Ён чамусьці доўга разглядаў вуліцу, сад, дамы. Перад домам стаіць паштальён з сумкай на плячы і размаўляе з маім бацькам.
— Слухай,— адзываецца Мефістофель праз нейкі час, каб перабіць свае думкі,— ты ведаеш, што забілі палюбоўніка тваёй сястры?
Чуў.
— Тут, перад домам. Нехта раструшчыў яму гала-
ву. Літаральна. А раніцаю знайшлі. Я спрабаваў дазнацца, хто і навошта гэта зрабіў, але ніхто не ведае.
— Гэтага не змаглі ад мяне ўтаіць,— мармычу я.
Мефістофель не паварочваецца. Я гляджу на яго шырокую спіну і адчуваю: штосьці яшчэ ён мае сказаць, пакуль яшчэ не ўсё сказаў.
— У вас быў вобыск, знайшлі нейкія паперы. Ты не пакідаў дома ніякіх дакументаў? Арыштавалі твайго брата.
— А пра гэта я не ведаў,— адказваю,— але ўпэўнены, што ўсё знішчыў. Гэта, мабыць, Антонавы паперы. Ён прыносіў дадому чэтніцкія газеты.
Мефістофель павярнуўся і ледзь прыкметна ўсміхнуўся.
— Добра было б, каб ты выбраўся адсюль.
Ага, вось у чым справа, падумаў я. Мефістофель перажьівае.
— Куды?
— Куды? Каб я ведаў! Усе явачныя кватэры перапоўненыя. Я пакінуў легальную кватэру. Думаю, што табе трэба перабірацца адсюль не толькі з-за Карлы. Ты ж ведаеш, штодня ідуць вобыскі і аблавы. Усіх мужчын звозяць у казармы. I ўсіх падазроных не выпускаюць. Адпраўляюць у Італію.
— Пра гэта я амаль нічога не чуў,— кажу я, праглынуўшы сліну.
— Ведаю,— адказвае Мефістофель,— Марыя не хоча цябе хваляваць.
— Трэба было ўсё расказаць.
— У казармах праводзяць усіх паўз аконцы, за якімі сядзяць правакатары. Найбольш баяцца нейкага Розмана. Ён уцёк ад партызан і цяпер лютуе ў Любляне.
— Ты ўжо там быў?
— Двойчы. Адзін раз мяне схапілі каля будынка Маціцы, другі — каля Петрычка, там у мяне была су-
стрэча. Выкруціўся, бо ў Любляне мясцовыя мяне яшчэ не ведаюць. Ціхахода аднойчы ўзялі з гранатай. Ён спусціў яе ў калашыну — на шчасце, быў у шараварах,і не папаўся.
Мефістофель усміхнуўся:
— Цяпер, мой дарагі, пайшло сур’ёзней. Але людзі трымаюцца, нягледзячы на тое, што здраднікі многа паскудзяць.
— А ліквідаваць іх нельга?
— Мы не можам учыніць разню. Трэба расправіцца з верхаводамі.
Мефістофель зноў падышоў да акна. Паштальён развітваўся. Бацька стаяў каля веснічак. Ён высах, згорбіўся. Сярод вуліцы корпалася рабая курыца, якую бацька назваў Іванкай. Яна спрабавала выкупацца ў пыле, але пылу яшчэ мала.
— Вось так,— адзывасцца праз нейкі час Мефістофель,— у цябе ёсць час падумаць. Я не хацеў цябе хваляваць, аднак лепш, каб ты ведаў, якія справы. Буржуазія пайшла на апошняе. Паміж сабою грызню спыніла. Становішча надзвычай складанае. Забараняюцца ўсе самавольныя дзеянні. Разумееш? Калі што, прышлю да цябе Ціхахода. Ён пакуль што не на падазрэнні.
КНІГІ ОНЛАЙН
