Памінкі
Бена Зупанчыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1983
— Да валасінкі,— адказвае той, што за сталом.
— Сеньёра, дзе ёсць ваш муж?
Ганна ўсміхаецца:
— He маю мужа. Удава.
— О! — дзівіцца той, што стаіць каля парога, і рап-
1 Пакінь усялякую надзею... (італ.)
2 О, мая прыгажуня! (італ.)
там пачынае крычаць на свайго таварыша: — Чаго рассеўся, падла лянівае! Усё агледзеў?
— Ды ўсё, як належыць,— адказвае той, каля стала, і неахвотна ўстае. А потым дадае: — Гэтая ўдава няблага выглядае — сімпатычная чорная кошачка. Шкада толькі, што тут жыве нейкі паручнік. Сабака паршывы. Я яму на магілу...
— Заткніся, боўдзіла,— адзываецца трэці, які дагэтуль маўчаў.— Ён на тваю магілу хутчэй. Ён будзе ведаць, калі адсюль трэба змывацца, а ты не. Так і будзеш да смерці мілавацца з вінтоўкай.
— Аты што мелеш, сабачы сын? — пагрозліва крычыць той, што каля парога.— Замнога на сябе бярэш! Я, каб быў паручнікам, загадаў бы цябе застрэліць.
— Годзе, трапло!— агрызаецца той, што сядзеў.— Страляй, страляй, пакуль самога не прыстрэляць.
— Выходзь! — істэрычна верашчыць той, што каля парога.
Я чую, як яны адыходзяць. Выціраю пот з лоба і адчуваю, што ўвесь мокры. На першым паверсе салдаты сустракаюцца з тымі, што былі ў Тртнікавых. Я стаўлю пісталет на засцерагальнік і знямогла прыхіляю галаву да сценкі шафы. Ганна замкнула дзверы за салдатамі і вярнулася ў пакой.
— Пасядзі яшчэ крыху,— кажа яна,— няхай зусім ад’едуць. Цяпер у садзе. Я так і думала, што пойдуць туды. Зайду ў кухню, адтуль пагляджу, што робяць. Табе кепска?
— He,— адказваю,— кепска будзе, калі ўбачу цябе.
— Чаго? — дзівіцца Ганна.
— 3-за Леапарда. Што ты з ім зрабіла?
Я спрабую вылезці з шафы, але яна не выпускае.
— Ногі падкошваюцца, калі цябе бачу,— шэпча яна і паспешна выходзіць.
А я спрабую дакладна ўспомніць аповесць Чэсцерто-
на і не магу. Адно прыгадваю, што там дэтэктывам быў нейкі манах. Дурань, дакараю сам сябе, нашто было чытаць ёй пропаведзь?! Якраз у гэты момант чую, што рыпяць уваходныя дзверы. Напэўна, Марыя. He, крокі мужчынскія. А ў настаўніка не рыпяць чаравікі. Ганна выбягае. Чую, як яна крычыць: «Buona sera, signor tenente!» 1 Д’ябал! Здымаю засцерагальнік і стараюся не дыхаць. Паручнік заходзіць, кідае шапку на пасцель. Чую, як ён расшпільвае рамяні, здымае плашч і вешае ўсё гэта каля дзвярэй. Потым ідзе да акна, завешвае яго, вяртаецца і запальвае святло. Рыпіць крэсла. Гэта ён сеў за стол. Адкінуў кнігу Дантэ на ложак і выцягнуў шуфлядку стала. Зараз пачне пісаць. «Саrissima Giulietta». Нехта пастукаў. Гэта Ганна. Яна пачынае расказваць, што ў кватэры былі салдаты, усё перавярнулі, што некуды знік ключ ад шафы і што адзін салдат украў яе гадзіннік. А ці не хоча ён кавы? Можна зварыць. Натуральнай, бразільскай, якой ён, напэўна, даўно ўжо не піў. Калі хоча, няхай зойдзе на кухню. Усё гэта Ганна выпальвае так, што паручнік не паспявае сказаць ні «ага», ні «не». Але гэта наўмысна, каб не прыйшлося несці каву сюды.
Паручнік піша. Я чую, як скрабе пяро па паперы. У мяне такое адчуванне, што ён піша на маёй спацелай спіне. На вуліцы загудзелі машыны. Зноў хтосьці стукае ў дзверы. Марыя. Шэпчуцца з Ганнай. I, быццам уздыхнуўшы, дзверы зачыняюцца. Ганна вяртаецца на кухню, а паручнік усё піша і піша. Можа, выскачыць з шафы? Але што будзе з Ганнай? Халера яе бяры. Больш не магу. Зусім няма чым дыхаць, не паспяваю выціраць пот, які залівае вочы. А паручнік усё піша. На мяне находзіць шалёная злосць, што ён піша, а я не бачу і думаю, што апісвае Любляну, каб тая Джульета ведала, дзе застануцца яго гаротныя косці. I ўвогуле
1 «Добры вечар, пан паручнік!» (італ.)
)-=. мне здаецца недарэчным, што гэты афіцэр закаханы, ; што яго можа кахаць Джульета. Ён устае і пачынае хадзіць па пакоі. Мусіць, абдумвае пісьмо. Кашляе. ПоZ тым зноў садзіцца і піша далей. У мяне мокрыя ад поту рукі. Калі гэтак пасяджу яшчэ, магу страціць прытомнасць. Хочацца стрэліць адсюль, з шафы. Mary папасці, бо добра ведаю пакой, ведаю, дзе стаіць крэсла. Мне то горача, то холадна.
Ага, Ганна адазвалася — значыць, каву зварыла. Кліча яго на кухню, каб не перадумаў. Паручнік устае, рыпяць яго ботьі. Ганна адчыняе дзверы ў кухню. Праз хвіліну яна ўбягае, адмыкае шафу і выпускае мяне. Нарэшце, пракляцце! Уваходныя дзверы прачыненыя. Добра, значыць, не трэба нават дзякаваць. He спыняючыся, азіраюся на яе і бачу, што вочы ў яе перапалоханыя, няшчасныя, просяць літасці.
На лесвіцы міжвольна кідаюся да акна і гляджу ў сад. На сцежцы ў белым пяску выцягнуўся Фердынанд. Хутчэй за ўсё, яго забіў нагою нехта з салдатаў. Бацька стаіць над ім так, як стаяў бы над уласнай [магілай.
Я ніколі не разумеў і не паважаў бацькавага стаўлення да жывёлы. I, магчыма, яго празмернае захапленне нараджала ўва мне адваротнае. Мне агідныя былі ўсе яго жывёліны, я не мог цярпець смуроду ад трусоў. 3 Фердынандам мы таксама ніколі не сябравалі — ён падлізваўся да бацькі, а мяне меў за чужога. Крыху лепшыя былі адносіны з Эмануэлем, хоць і яго зялёныя вочы свяціліся больш варожасцю, чым прыязнасцю, у іх было болып насцярожанасці, як даверу. I тут |нешта неўтаймаванае, сваё. Раўнадушныя людзі вучылі нас, што любіць жывёлу — гэта цудоўна, гэта нешта важнае, высакароднае. А я ніколі ім не верыў. За гады, што пражыў побач з бацькавымі гадаванцамі, адчуваючы, што бацька любіць іх больш за нас, дзяцей, я пера-
канаўся, што празмерная любасць да жывёлы — ненармальнасць, якая з’яўляецца вынікам свядомай ці вымушанай самотнасці чалавека і прыкметай яго абыякавасці або нават нянавісці да людзей. Кожны раз, калі пры мне ўсхвалялі такую любасць, я бялеў. I гэта не праходзіла, хоць я ніколі і не апускаўся да таго, каб здзекавацца з жывёлы, біць яе ці мучыць. Я хадзіў каля яе і не заўважаў. Аднак у той жа час я, здаецца, спакойна мог бы застрэліць якое-небудзь люблянскае пудзіла жаночага роду, што цягаецца з сабакам па вуліцы. Мяне ванітавала, калі бацька гладзіў трусоў. Прыклад, як трэба ставіцца да жывёлы, я бачыў толькі ў сялян. Для іх гэта частка жыцця, таму і няма гэткай хваравітай пераболыпанасці, усё натуральна.
Фердынанд быў ужо стары, ненамнога маладзейшы за мяне, сівы, амаль што бяззубы — увасабленне нашага ўбоства. Таму першае пачуццё, якое апаліла мяне, калі ўбачыў яго труп, была нейкая палёгка — упала яшчэ адна апора гэтага праклятага свету. Але бацька... Калі падумаю пра яго, робіцца няёмка. Сам не ведаю чаму, але мяне неадступна мучыць пачуццё віны.
«Цяпер я зусім адзін. Хаджу па пакоі, разглядаю розныя рэчы і думаю: гэта належала Давіду. Гэта — яго маці. Гэта — другой маці. Яна таксама любіла хлопчыка як роднага. Давід ведаў гэта. I яе любіў таксама. Калі памерла, плакаў. Хаджу вось так, гляджу, і пачынае здавацца, што я таксама ўжо не жыву. Усе вакол мяне памерлі, ува мне ўсё памерла таксама: жонка, другая жонка, адзіны сын, рэчы. Ніхто не адзываецца, не пачуеш ні крокаў, акрамя сваіх, ні голасу, акрамя сваіх уздыхаў. Толькі глядзяць на мяне, глядзяць з партрэтаў, з фатаграфій, з усіх рэчаў, што былі іхнімі. Так і памірае чалавек яшчэ да сваёй смерці».
Калі я зайшоў, ён сядзеў нерухома. Перад ім ляжала рахунковая кніга, а побач, на крайку стала — Ста-
ры запавет у дарагім скураным пераплёце. Убачыўшы мяне, ён не выказаў ні здзіўлення, ні недаверу. А я міжвольна падумаў, што гэты чалавек, напэўна, даўно адышоў ад усіх спраў.
— Сядайце,— запрасіў ён.— Мы тут адны.
У памяшканні, куды я прыйшоў, быў невялікі склад — на ўсю сцяну паліцы са скрынкамі. Пасярэдзіне стол, а побач з ім — старое скураное крэсла.
Ён сядзеў, і я сеў таксама, хоць, шчыра кажучы, і не ведаў, чаго сюды прыйшоў.
— Мы з Цвыркуном вучыліся ў адным класе, сябравалі.
Штэйнер адкінуўся назад і глядзеў на мяне спакойна, сумна, патухлымі вачыма. Калі ён скардзіўся на адзіноту, я ўвесь час думаў, што гэткі ж адзінокі быў і Цвыркун.
— Цяжка,— сказаў я, бо не ведаў, што яму можна сказаць яшчэ.— Я быў разам з ім, калі гэта здарылася.
— Праўда? Значыць, ён быў не адзін?
— Але,— пацвердзіў я,— мы былі разам. Мы неслі дакументы, ад якіх залежала жыццё многіх людзей. Мы павінны былі іх выратаваць. Я нёс партфель, a Цвыркун прыкрыў мяне і даў магчымасць адысці.
Штэйнер расхваляваўся. Яго твар сутаргава скрывіўся.
— Вось як? Божа, значыць, яго забілі не выпадкова? Божа мой, калі мне паведамілі, ён ужо быў пахаваны. Мне сказалі, што ён загінуў выпадкова, так сказаць, няшчасны выпадак.
— He,— сказаў я,— гэта было так, як я расказваў. Я павінен быў прыйсці раней, але мяне паранілі.
— Дык ён ведаў, што яго чакае?
— Ён трымаўся як герой,— выціснуў я з сябе.— Стрымліваў іх, пакуль я, паранены, не схаваўся ў надзейнае месца.
Слёзы заблішчалі ў вачах у старога, а потым пака-
ціліся па шчоках. Толькі тады ён выцерся рукавом і ўстаў. Яму хацелася пахадзіць, але не было месца. Зноў сеў, абапёрся локцямі на стол.
— Я... я... я сам не ведаю, што рабіць... — плакаў ён, усхліпваючы, а твар зноў скрывіла сутарга.— Ці Mary я чым-небудзь памагчы вам? Можа, вам трэба грошы? Ці яшчэ што?
— He,— сказаў я,— усё, што трэба, я маю. А грошы, калі ў вас ёсць, дайце на народную армію. Яны вельмі патрэбныя.
— 3 радасцю.
— Я прышлю да вас чалавека, які можа іх прыняць. Ён скажа, што ад Брадача. А я не ўпаўнаважаны прымаць грошы.
— Прысылайце.
Ён сядзеў задуменны, апусціўшы галаву на рукі, і быццам забыўся пра мяне. Я ўжо хацеў устаць і ціха пайсці, як Штэйнер падняў галаву:
— Скажыце, калі ласка, а ў яго была дзяўчына?
Я здзіўлена заморгаў.
— Была,— насілу вымавіў потым.— Ён кахаў адну дзяўчыну, але пра гэта ёй ніколі не казаў.
— О,— усклікнуў ён,— я адчуваў гэта, заўважаў, бо і сам такі быў. Я быў такі самы!
Я не ведаў, што сказаць. Чалавек у чорным. Увесь у чорным. I так будзе ўжо да смерці. Нешта сціснула мне горла. Я адвёў вочы і без непасрэднай сувязі падумаў пра свайго бацьку.
Калі паздаравеў, я вырашыў, што найперш мне трэба зайсці да Цвыркуновага бацькі. Увогуле, я не ведаў, чаго ісці і што казаць, але адчуваў, што перш за ўсё трэба пайсці менавіта да яго, што мяне гэта мучыць і я не змагу супакоіцца, пакуль не схаджу. У гэтым было нейкае пакутлівае суцяшэннс, неабходнас дапаў-
ненне да ўсяго, што сабралася ўва мне пасля смерці Цвыркуна. Вяртаючыся, я здзіўлена азіраўся вакол сябе, быццам ішоў не па Любляне. Я адчуваў у сабе нейкія змены, быццам нешта зрушылася, аддалілася. Нібыта ўсё аднесла кудысьці веснавая паводка, але яно засталося некранутае ў маёй памяці. Бурнае захапленне, якога я раней так баяўся, нервовая нецярплівасць, трывога, што справа, за якую бяруся, не па мне, балючая рэўнасць да Марыінай стойкасці і адданасці — усё знікла. Назаўсёды. Ложак у Марыіным пакоі быў як карабель, які хутка — я нават сам не заўважыў калі — пераправіў мяне на другі бераг, супрацьлеглы да майго ранейшага жыцця. Цяпер я ведаў, асабліва пасля сустрэчы з Штэйнерам, што незвычайная ўнутраная стойкасць Марыі перайшла да мяне. Разам з хваравітым захапленнем, якое можна лічыць нястрыманасцю, зніклі і няўпэўненасць, і патаемны страх, што мае погляды, думкі і надзеі памылковыя. Набыты спакой адначасова быў і гатоўнасцю, адданасцю дужага, упэўненага ў сабе чалавека. Пры сустрэчы з Штэйнерам я адчуў, якая прорва паміж маёй і яго адданасцю. У яго гэта маска, якая прыкрывае ціхі, няўцешны адчай.
КНІГІ ОНЛАЙН
