Памінкі
Бена Зупанчыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1983
Сама потым усю ноч вачэй не заплюшчыла. He, такога ад мяне патрабаваць нельга. Хай як сабе хочуць, а я не магу згадзіцца. Тым больш мець справы з тым, хто сам такі асцярожны. Ён потым мяне абгаворваў дзе толькі мог, я ведаю, няхай сабе... Абы не лез болей з такімі справамі. Вось каб Грэга быў дома...
Яна адвярнулася, перастаўляючы нешта на пліце. Я паглядзеў на малога ў калысцы — ён цмокаў соскай і шукаў вочкамі маму. Хлопчык быў дробненькі, з ямачкай на бародцы і кудзельнымі валосікамі над ілбом. Мойца села і склала рукі на каленях.
— А што ты скажаш? Як бы ты зрабіў у такім выпадку? На мяне вельмі пакрыўдзяцца?
Я глядзеў на Мойцу і бачыў, што гэта даўно яе турбуе. А што можна сказаць? Яна, канешне, баіцца мужа — не ведае, як муж паставіўся б да гэтага.
— Грэга не дазволіў бы,— сказаў я.— He думаю, што не было іншых магчымасцей.
— Я тады ледзь дасунулася да месца, верыш ці не. Баялася, што ўпаду, страчу прытомнасць, і тады людзі заглянуць у каляску. Увогуле я не баязлівая, праўда, але з малым — божа літасцівы, страшна ўспомніць!
Тым часам хлопчык з малатком так стукнуў па пальчыку, што пырснула кроў. Малы заплакаў і падбег да маткі. Мойца ўзяла яго на калені і прытуліла да грудзей:
— He плач, небарачка мой, ну не плач!
Закіпела кава. Мойца пасадзіла малога мне на калені і зняла накрыўку з каструлькі. Хлапчына сціх, пачаў разглядаць свой пальчык, а потым сказаў Мойцы:
— Мама, а ў дзядзі таксама клоў!
— I праўда,— збянтэжыўся я.— Дай вады, я ўмыюся.
Мойца прынесла таз і, паліваючы на рукі, глядзе-
ла неяк жаласліва. Яна разумела, што гэта не мая кроў. Потым села, узяла на рукі хлопчыка і сказала яму:
— Дзядзя таксама прыбіў сабе рукі, аднак не плача. Хлопцы не плачуць з-за дробязі. А нават калі й моцна стукнешся, не варта плакаць. Гэта дзяўчаткі плачуць.
Мойца пагайдала малога на каленях, выцерла яму нос, і хлопчык рашуча вярнуўся да малатка і цвікоў. А мне яна падала каву і хлеб з мармеладам.
— 3 чаго ты жывеш? — спытаўся я.
— 3 паветра,— адказала Мойца, усміхнуўшыся.— Трэба было б працаваць пайсці, але куды дзяцей падзець. Старэйшы каля свекрыві ў Мастах. Ён мне памагаў, як мог. А я то прыбяру ў каго, то пашыю што, дзе што прадам. Хочацца Грэгу што-небудзь перадаць, ды няма нічога. Я ведаю, ён там галадае. Дзе-што прысылае яго сястра, яна замужам у Доленскай.
— Хутка будзе лепш,— заявіў я.— Гэта доўга не зацягнецца. Будзе лепш.
— Хоць ты ўжо не кармі мяне казкамі,— горка вымавіла Мойца.— Калі гэта будзе лепш? Усё толькі пачынаецца.
— Потым,— збянтэжыўся я,— потым, калі скончыцца вайна. Думаеш, не будзе тады лепш?
— Што ж,— адказала Мойца,— магчыма, будзе крыху лепш. Блажу з яго мордай напэўна лепш. А нам — не надта.
Я не ведаў, што ёй сказаць. Усе словы, здавалася, сталі пустыя, павіслі ў беспаветранай прасторы. Мойца, безумоўна, была не з тых жанчын, якія лёгка кідаюцца ў роспач, і яе словы мяне трывожылі — яны разыходзіліся з тым, чаму вучыў нас Тыгр.
— Тыя, якія ўжо цяпер падрахоўваюць, што будуць мець пасля вайны, жывуць з разлікам,— тлумачыла Мойца далей.— Блаж цяпер ужо ведас, што бу-
дзе мець нейкую пасаду — начальніка таможні ці што-небудзь падобнае і што паселіцца ў доме, дзе цяпер жывуць нейкія нямецкія прыслужнікі.
— Ды не слухай ты Блажа,— раззлаваўся я,— ніколі не слухай!
— А ты яго ведаеш?
— He,— адказаў я, бо і праўда не ведаў.— А чаму ты не скажаш Мефістофелю, каб даў табе на сувязь каго іншага?
— Ды мяне звязалі ўжо з другім чалавекам. Але Блаж прыходзіў усё роўна да мяне. I не хацеў, каб я несла адна. Не-не, кажа, з дзіцём лепш. I заўсёды ў яго страшна важнае, страшна патрэбнае, страшна канспіратыўнае... А вось мой Грэгец не меў ніякага значэння.
Яна ўзяла малога на рукі. Той адразу заўсміхаўся, выплюнуў соску і пачаў тузаць матку за валасы. Мойца паказытала яму бародку, і малы засмяяўся ўголас.
Я паглядзеў на гадзіннік. Ужо больш як гадзіна з таго часу, калі я... Успомніў бясколерныя вочы паліцэйскага і зажмурыўся. Якая ўсюды бязлітаснасць. Безумоўна, мы не анёлы, але чаму некаторыя проста звяры... Магчыма, і гэты паліцэйскі быў неблагі хлопец, так, як і Карла. А чаму... Каб прагнаць назойлівыя думкі, я пачаў думаць пра Цвыркуна. I вярнуўся да Мойцы. Цяпер ужо старэйшыя хлопчык з дзяўчынкай падышлі да Грэгеца і пачалі казытаць яго. Яны сапраўды нагадваюць сузор’е, падумаў я. Гэта Тыгр нядрэнна прыдумаў.
Сустрэча з Пішытэла прайшла ўдала. Ён без вагапняў аддаў нам свой пісталет. У мяне нават склалася ўражанне, што ён хоча нам нешта параіць. Але Ціхаход перабіў яго, спытаўся, хто ён па прафесіі. Фармацэўт, адказаў італьянец. Нішто сабе дабрадзей, заўважыў Ціхаход. Замест таго, каб памагаць людзям жыць,
ён памагае іх забіваць. Пііпытэла адказаў, што ён не забівае. Ціхаход раззлаваўся. Ён параіў італьянцу дабыць яшчэ адзін пісталет, бо хутка нам патрэбна будзе многа зброі і многа боепрыпасаў. Таму няхай носіць з сабою запасньія абоймы. Пішытэла неяк сумна ўсміхнуўся і няспешна пайшоў. Відаць, не баяўся, што можам стрэліць у спіну, бо не азірнуўся ні разу.
Потым мы адзін за адным пайшлі да Мефістофеля, куды прыйшоў па пісталеты сувязны. Той, што я пакідаў у Касіяпеі, ён ужо забраў па дарозе. Калі я вяртаўся дадому, было ўжо даволі позна.
Толысі па дарозе я ўспомніў ранішнюю сустрэчу з Антонам. Я не любіў яго з дзяцінства. Я быў яшчэ басаногім хлапчуком, калі ён вучыўся ў унтэр-афіцэрскай школе. Па яго асобе ў мяне складвалася ўяўленне пра унтэр-афіцэрства ўвогуле, і я не памыляўся. Калі ёсць людзі, здольныя — свядома ці несвядома — слухацца, падпарадкоўвацца, выконваць усе загады слепа і бездакорна, дык Антон належаў да гэтай катэгорыі, аднак пры гэтым яму патрэбен быў нехта, каму можа загадваць ён сам. Гэта быў не толькі вынік выхавання ў вайсковай школе, а штосьці болыпае, уласцівае яго натуры, усёй яго істоце — незвычайная моцная патрэба падпарадкоўвацца і падпарадкоўваць іншых, не зважаючы пры гэтым на меру і розум. Мяне гэта палохала. Я баяўся, што магу быць нечым падобны на яго. Праўда, суцяшала тое, што суседзі гаварылі, быццам мы браты толькі па матцы. Маці яго не любіла, не любіў ніхто ў сям’і, і ён таксама не любіў нікога. Бацька разабраўся ў характары Антона і, паслаўшы ў унтэр-афіцэрскую школу, проста адчапіўся ад яго. Такім чынам Антон, можна сказаць, знік з дому. Ён прыязджаў толькі на тыдзень-другі летам і дакучаў сваімі салдацкімі жартамі, унтэр-афіцэрскім хамствам ды жаргонам, які мовай назваць нельга —
гэтая тарабаршчына была далёкая як ад славенскай, так і ад сербскай — але ён называў, прычым «мовай дзяржаўнай», з фанабэрыстасцю чалавека ў вайсковай форме, які цвёрда перакананьі: бог даў людзям розум у адпаведнасці з іх чынам, асабліва унтэр-афіцэрскім. Калі пачалася вайна і прыіішлося працаваць на чыгунцьі, Антон пакутаваў. Трэба было выконваць загады, а камандаваць не было кім. Усё гэта, а таксама яго сімпатыі да чэтнікаў, насцярожвалі мяне.
Я пралез у суседаў сад, а праз яго — да Тртнікаў. Пастукаў у завешанае акно кухні. Марыя была вельмі асцярожная — спачатку патушыла святло, толькі тады адчыніла. У дом заходзіць нс хацелася. Я сказаў, што буду спаць у садзе, у альтанцы. Марыя здзівілася і сказала, каб пачакаў, яна прынясе коўдру. Я асцярожна прабраўся ў альтанку, саставіў два плецепыя крэслы і лёг. I толькі тады зразумеў, што стаміўся, адчуў, што спустошаны, устрывожаны. Каб хутчэй прыйшла Марыя. Ей змагу выказаць любую сваю думку, любую самую патаемную трывогу. Каму ж яшчэ, калі не ёй? Самотнасць заўсёды адбірала ў мяне ўпэўненасць. I я падумаў, што гэта выяўляецца няўстойлівая прырода класа, які нарадзіў мяне.
Ноч была цёмная, зоры вялікія. Чарада белых хмарак цягнулася праз Млечны Шлях на поўдзень. Знізу павяваў лагодны паўднёвы ветрык. Недзе на дрэве, сярод зялёнага галля, прачнулася птушка — страпянулася і зноў заціхла. Мабыць, ёй прыснілася нешта страшнае, такое, як зараз прысніцца, напэўна, мне... Зноў прымроіліся белыя вочы паліцэйскага, якія глядзелі ці то на мяне, ці то кудысьці ўбок. Закралася думка, што мы яго, можа, не забілі. Я страсянуўся ад жаху, калі ўспомніў, як па-зверску спакойна страляў у яго. Гэта ўсё ж такі за Цвыркуна. I няма чаго дурыцца — за Цвыркуна дзесяцёх такіх трэба забіць. У бацькавым
хлеўчыку трус брыкнуў нагамі па бляшаным насціле На вуліцы пад смяротнай небяспекай блукаў п’яны. Тупалі і спатыкаліся яго непаслухмяныя ногі, хрыпла гучаў голас, калі ён спрабаваў зацягнуць песню «Што нам можа быць...». Рэха яго крокаў нагадвала гул парожняй бочкі.
Нябожчык Цвыркун сядзеў са мною побач і глядзеў сваімі сумнымі вачыма. Цвыркун, сёння я зрабіў адзін з сямі стрэлаў, якія павінен быў зрабіць тады. Трэба расказаць пра гэта Марыі. Тады, напэўна, самому лягчэй будзе. Трэба расказацв, бо толькі з ёй магу падзяліцца ўсім тым, пра што мог гаварыць з табою. Яна зразумее. Я павінен ёй растлумачыць, чаго хадзіў да твайго бацькі. Мушу таксама расказаць, у якім я адчаі быў, калі ляжаў ў Пііпытэлавым пакоі і ніводная жывая душа не ўспомніла пра мяне. Трэба... На сцежцы ў бацькавым садзе зарыпеў пясок. Ішоў Віторыо Марці. Мне здалося, што Цвыркун уздрыгнуў. He бойся, сказаў я яму. Гэта скрыпач Віторыо Марці. Мы падпільнуем яго калі-небудзь увечары. Заб’ём і гэтага. Успомніўся Пішытэла. He ведаю, глядзеў я на вокны другога павёрха ці не, ведаю толькі, што прыкмет жыцця ў іх не было. 3 цемры наплывала прыемнае — дзіцячы смех, цурчанне вады, спевы птушак, шалясценне Марыінай сукенкі, мяккія ўсплёскі ракі, калі ранішнія зоркі, выкупаўшыся, з ціхім звонам плывуць над кучаравымі дрэвамі па небасхіле ўдалячынь. Гэта ўсё ўсхвалявала мяне — я задрыжаў, здаецца, нават заплакаў і пачаў мацаць вакол сябе рукою, шукаць Цвыркуна і шаптаць, каб ён мяне выслухаў. Спевы і звон наплывалі хвалямі, ад якіх калыхалася паветра, а потым — потым раскалолася неба: са страшным грукатам, нібыта разарваўся нябесны купал, і зоры, грукочучы, пасыпаліся на бляшаны дах бацькавага трусятніка.
Я прачнуўся, перавярнуўся на другі бок і заткнуў
вушы. He хацелася нічога ні чуць, ні бачыць, ні ведаць, ні адчуваць. Так і ляжаў, намагаючыся пабароць роспач, якая ахапіла мяне ўсяго. Усё маё жыццё — мізэрнае, нязначнае, як у бяскрылых насякомых, што поўзаюць па зямлі. Успомніў таварышаў, якія перажывалі горшае. I прыйшоў да думкі, што ў кожным з іх збіралася нешта горкае, неадольнае, незабыўнае. Куды ж падзець усё гэта, калі яго набралася да краёў?
КНІГІ ОНЛАЙН
