Памінкі
Бена Зупанчыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1983
нялі кіямі бляшанку ад кансерваў. Пыл курэў з-пад іхніх босых ног, а самі яны гаманілі і смяяліся тым галасней, чым мацней ляскала бляшанка. Галубы не звярталі ўвагі ні на гоман з вуліцы, ні на чалавека за шклом. Тртнік паглядзеў на будзільнік зноў, бо забыўся, колькі ён паказваў хвіліну назад.
— Без чвэрці шэсць,— прамармытаў ён.— Марыя! — Думка выслізнула, як гадзюка з цёплага гнязда, і ўджаліла яго ў сэрца.
— Марыя! — закрычаў ён, не помнячы сябе. У яго ўжо вылецела з галавы, што дачка сказала, адыходзячы, не мог ён прыпомніць, і куды яна пайшла. Стары збялеў і ў адчаі схапіўся за галаву, забегаў па кватэры. Дзверы ляскалі гулка, нібыта ў пустым доме, з якога толькі што вынеслі нябожчыка. Скінуўшы халат, стары пабег у сад. На нейкі момант ён спыніўся ля кветніка, на якім пустазелле перарасло кветкі, і падумаў, што ён запушчаны гэтаксама, як яго душа. Затым пабег да альтанкі, шпурнуў нагою крэсла, што стаяла каля ўвахода, і павярнуўся. У акне другога паверха ён убачыў Ганну. Яна вытрасала дыван і глядзела ў яго бок.
— Марыя! — паклікаў настаўнік.— Дзе ты?
Ганна кінула дыван і нахілілася ўніз:
— Пан настаўнік, Марыя пайшла ў горад. He хвалюйцеся, яна дзяўчына разумная. Вы забыліся...
— Забыўся? — паўтарыў стары і сціснуў кулак. Пагразіў ім суседцы і пабег назад у дом.
«Нешта нядобрае з ім»,— падумала Ганна і, пакінуўшы дыван, спусцілася на першы паверх. Дзверы ў кватэру Тртнікаў былі расчыненыя на ўсю сцежу. Настаўнік у калідоры, каля вешалкі, дрыготкімі рукамі спрабаваў завязаць гальштук.
— Няма чаго хвалявацца, пан настаўнік,— лагодна пачала Ганна.— Супакойцеся. Марьія зараз прыйдзе. Напэўна, у магазін пайшла.
Настаўнік нават не павярнуўся. Кн сяк-так завязаў гальштук і надзеў капялюш.
— Хочаце, я пашукаю Марыю,— прапанавала Ганна, перапалоханая выглядам суседа.
— Прэч, прэч! — нецярпліва сыкнуў настаўнік.— Прэч, я сам пайду. Я павінен сам. Божа!.. Што гэта?
— Ые крычыце,— нечакана рашуча асекла яго Ганна і загарадзіла дзверы. За сваёй спіной яна выцягнула ключ і паклала сабе ў кішэню.— Нікуды вы не пойдзеце... гэтак можаце наклікаць бяду і на сябе, і на дачку, і яшчэ на каго. Супакойцеся...
Узяўшы старога за руку, Ганна лагодна дадала:
— Нічога страшнага, пан настаўнік, не турбуйцеся, калі ласка. Марыя прыйдзе сама, праз пятнаццаць мінут будзе дома,— уціхамірвала Ганна суседа і, абняўшы за плечы, павяла яго да дзвярэй на кухню. Ганна ўсміхалася, паляпвала настаўніка, быццам даўняга прыяцеля, па плячы, а па дарозе непрыкметна зняла з яго галавы капялюш і кінула на вешалку. Капялюш адразу пачапіўся, але пагайдаўся і ўпаў на падлогу. Ганна адчыніла кухонныя дзверы і, шырока ўсміхаючыся, падала настаўніку крэсла. Заблішчалі яе белыя зубы. Потым яна ўзяла крэсла сабе, сцягнула з галавы хустку і паправіла свае чорныя валасы.
— Вось вы і супакоіліся. Пан настаўнік, не трэба так баяцца... Ідзе вайна, і калі ўсяго баяцца, што ж тады будзе. Малая я вельмі баялася кажаноў... Ды гэта проста дурны страх. Чагосьці баішся, а чаго — і сам не ведаеш. Можа, чаю вып’еце?
Настаўнік ківаў галавою і глядзеў на Ганну, быццам на штосьці далёкае і забытае. А яна, заглянуўшы старому ў вочы, яшчэ болып спалохалася. Паклала сваю руку яму на калена з той жаночай непасрэднасцю, якая падчас намнога больш дзейная за самую прыгажосць.
— Вы падумайце, ці ж можа дзяўчына ўвесь час
сядзець з вамі. Чым яна накорміць вас, калі не сходзіць у магазін, у млячарню, на рынак?.. А з карткамі нялёгка... Ніколі не возьмеш таго, што трэба...
— Якія карткі? — замармытаў настаўнік.
— Харчовыя карткі. Цяпер усё даюць на карткі.
— Я не ведаў пра гэта,— здзіўлена замаргаў стары.
— Вось я і расказваю, каб ведалі... Кожную дробязь выдаюць асобна, у вызначаны час. Ногі саб’еш і галаву страціш ад гэтага, скажу я вам. Мой начальнік, адвакат, у якога я працую, пускае мяне зранку, каб здабыла што-небудзь. Ем я два разы па дзень — у абед і крышку ўвечары... Ды не бойцеся вы!
Галубы пад акном, як і раней, мілаваліся. Паглядзеўшы на іх, Ганна адчула зайздрасць і прыкусіла губу. А ў настаўнікавых вачах бліспула нянавісць:
— Вашы прыгожыя вочы — ілжывыя,— суха сказаў ён.
Ганна збянтэжылася і ўстала.
— Пачакайце, я звару чай.
Яна замкнула дзверы і пайшла да сябе.
Хлапчукі перад домам усё яшчэ забаўляліся грымучай бляшанкай. Меншы адшпурнуў яе і застыў ад здзіўлення. У акне Тртнікавай кухні ён убачыў чалавека. Малы войкнуў і падбег бліжэй. Большы кінуўся за ім. Хлапчукі сталі пад акном і пачалі глядзець, як стары дрыжачымі рукамі абмацвае сцяну, каб злезці.
— Глядзі-глядзі, настаўнік звар’яцеў!
— Заб’ецца,— сказаў старэйшы, кірпаты, з папялістымі валасамі.
— Няхай сабе,— засмяяўся малодшы. Але старэйшы падбег да самага акна і замахнуўся кіем.
— Заб’ешся! — крыкнуў ён Тртніку.— Толькі скоч, я табе дам!
— Пусці ты яго, дурня!
— Глядзі, заробіш! — пагразіў старэйшы і адпіхпуў малодшага.
Тртнік глядзеў на хлапчукоў непрытомнымі вачыма і мыляў губамі.
— Зараз жа лезь назад! — крычаў старэйшы хлопчык, пачырванеўшы ад хвалявання.— Чуеш? Назад, бо дастанеш! Чуеш?
Малодшы хрыпла смяяўся і маргаў кплівымі зялёнымі вачыма.
— Вар’ят гэты настаўнік. Я ведаю яго.
— Толькі паспрабуй скочыць,— усё пагражаў старэйшы хлапчук, размахваючы кіем, які даставаў да падаконніка. Але ў гэты момант заўважыў каля веснічак майго бацьку.
— Дзядзька,— закрычаў ён,— настаўнік збіраецца выскачыць праз акно!
Бацька на момант прыпыніўся, а потым шпарка пайшоў да акна.
— Прэч адсюль, смаркач! — прагнаў ён хлапчука і звярнуўся да суседа: — Што гэта, пан настаўнік? Ці не пажар?
Настаўнік, які да гэтага трымаўся за зялёныя аканіцы, вытрашчыў вочы і, зрабіўшы крок назад, упаў у кухню. Бацька, ускінуўшы рукі, пабег да дзвярэй. Хлапчукі кінуліся за ім. Ля дзвярэй усе спыніліся. Малодшы прыціснуў кнопку званка і спрытна прыстасаваў нейкую трэску. Званок дзынкаў бесперапынна, тоненька і натужліва, быццам скардзіўся. Старэйшы мімаходам адчыніў паштовую скрынку і запхнуў туды бляшанку, якой яны да гэтага забаўляліся. Ганна пачула званок і выглянула ў акно. На дварэ нікога не было, яна пабегла па лесвіцы і каля Тртнікавых дзвярэй наляцела на бацьку.
— Хацеў выскачыць праз акно,— суха паведаміў бацька.
— Ох,— уздыхнула Ганна,— гэта я зачыніла яго,
бо ён збіраўся ў горад. Нядобра ў яго л галавою стала, я даўно ўжо заўважаю.
— Хутчэй,— падагнаў бг.цька і штурхнуў дзверы.
Настаўнік, калі яны заіішлі, уставаў з падлогі. Яны памаглі, пасадзілі на крэсла. Бацька сказаў:
— Усё добра, не хвалюйцеся, настаўнік...
— Я прынясу чай,— сказала Ганна і, заглушыўшы званок, пабегла.
— Нельга праз акно, пан настаўнік,— ушчуваў суседа бацька.— He тыя гады, каб скакаць. Маглі ж стукнуцца. Але ўсё добра.
Настаўнік не падымаў вачэй, саромеўся і засяроджана абмацваў нагу, якой стукнуўся аб крэсла.
— Дзе Марыя?
— Прыйдзе,— няўпэўнена адказаў бацька.— Хутка прыйдзе, не хвалюйцеся.
Ганна прынесла чай і паставіла на стол.
— Піце, пакуль гарачы,— прапанавала яна і дастала з шуфлядкі лыжачку.
— Дзе Марыя? — паўтарыў настаўнік, адварочваючыся ад чаю.
— У магазін пайшла,— адказала Ганна і паглядзела на бацьку.— Вось пан Кайфеж пацвердзіць можа...
Бацька прыхіліўся да кухоннай шафы і сказаў:
— Вы ідзіце, пані, я сам яго хутчэй супакою.
Ганна паціснула плячыма і пайшла. Праходзячы, уткнула ключ у дзверы. «Якая ж я дурная,— уздыхнула яна і заплакала.— Нікому не патрэбная. I гэты яшчэ стары дурань...» Выцерла слёзы рукавом і пайшла вытрасаць дыван.
Галубы тым часам пераляцелі на яе падаконнік.
— Кш-ш-ш! — злосна прагнала іх Ганна. Птушкі ўспырхнулі і селі на вільчак дома насупраць.
Калі ўспамінаем тых, каго ўжо няма, здаецца, што самі мы ў жыцці зведалі ўсё, акрамя смерці. Думаючы
пра Цвыркуна, я адчуваю віну. Адзін з нас павінен быў загінуць, але хто? Чаму, уласна, ён, а не я? Ніколі, бадай, не разабрацца, што сталася. Тады, здаецца, я не баяўся небяспекі, а вось цяпер нават думка пра яе выклікае страх. Магчыма, гэта легкадумнасць, а мы называем яе мужнасцю, рашучасцю, патрэбай, адвагай. Гэтаксама мы блытаем звычайны страх і боязь адказнасці за чужое невядомае жыццё, якое чамусьці даверылі нам. Мусіць, гэта таму, што многія становяцца суддзямі і катамі. Часам, калі застаюся адзін, я спяваю. Смешна, але так. Магчыма, я спяваю, каб не думаць пра сябе і пра іншых. Цяпер я разумею, чаму ад салдатаў патрабуюць, каб яны не раздумвалі. Я наляцеў на чалавека, а ён аблаяў мяне, назваў бандытам. Што ж, няхай цяжар абразы баязліўца ляжыць на маіх плячах. Час зможа адрозніць праўду ад крыўды. Цяжар — гэта нешта іншае. Памяць можа стаць цяжарам. Людзі чырванеюць, успомніўшы, што ў дзяцінстве здзекаваліся з жывёлы. Думаеш, лёгка забыцца пра паліцейскага, якога я памагаў забіваць? He зусім. Ведаеш, што ён чужы, а болын нічога. Розум падказвае, што рабіць, калі няма часу ўзвэжваць крыўду на грамы, асабліва калі яна вялікая. Гэта не наша крыўда. Але памяць абцяжарваецца і тым, што не павінна быць цяжарам для памяці звычайнага чалавека. Ты не разумееш гэтага, не ведаю, нашто і расказваю табе...
Ганна сядзела, склаўшы рукі на каленях. У чорных вачах сум. Такую я бачу яе бадай што ўпершыню. Яна слухала, але не глядзела на мяне. Думала пра сваё, але гэта нам не перашкаджала.
— Нікому я не трэба,— вымавіла яна праз нейкі час.— Увесь час адна ды адна. Ніколі яшчэ не была такая адзінокая. Ніхто нават слова не скажа. I што рабіць? Каб хоць праца вартая была. У канцылярыі няма чаго рабіць. Людзі перасталі звяртацца ў суд. Чытаць, як раней, не магу. Лічу, што гэта глупства. Хачу жыць.
Але што ні зраблю — бескарыснае, што ні скажу — недарэчнае, што ні падумаю — бязглуздае. Тртнік памяшаўся, дык гэта ад страху за дачку. А я нават за сябе не баюся. За каго ж мне баяцца? Усё страціла сэнс. Сабаку купіць, каб было пра каго клапаціцца, ці што? Шкада, што дзяцей няма. Вы, мужчыны, занадта асцярожныя. Гэты, апошні, таксама не забыўся. Сумна мне. А гэта страшна. Галубам лепш, пакуль іх не пераб’юць, як перабілі вавёрак.
— Аднаго з нашых,— сказаў я,— мы празвалі Люлек. Ружовашчокі хлапчук з вачыма цікаўнай дзяўчынкі. Хоць ён і ведаў, нашто існуюць жанчыны. Бывала, крыўдзіўся, яму здавалася, што мы з ім гаворым не так, як паміж сабою. А цяпер вось сядзіць у турме, і даўно ўжо. А мы не ведаем, што з ім. Калі-небудзь і яго завязуць у Грамозны яр. Невядома, чаму ён пайшоў з намі, але ж пайшоў. Хацеў застрэліць генерала. Генералаў, казаў ён, генералаў трэба перастраляць. Karo будзе праклінаць яго бацька, калі сына заб’юць? Ці не нас, як ты думаеш?
КНІГІ ОНЛАЙН
