Памінкі
Бена Зупанчыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1983
— Ты ў пастку папаў? — спытаўся ён.
Даверу да гэтага чалавека не было.
— He,— адказаў я,— не ведаю. Я нічога не ведаю. Дзе тут у вас прыбіральня?
Ён паглядзеў на мяне насмешліва і прапанаваў:
— Калі па-лёгкаму, памачыся на замочную шчыліну. Мача выдатна раз'ядае жалеза. Такім чынам мы аднойчы спакойна адчынім дзверы і выйдзем.
Нейкі час мы абодва маўчалі, потым ён дадаў:
— У прыбіральню нас выпускаюць адзін раз. Ямо таксама адзін раз. Ды ты не бойся. I таго, і другога будзе досыць.
— Пастка... — падумаў я.— Найхутчэй, мяне сапраўды злавілі. Мабыць, я раненька ўстаў, выйшаў і... Такім чыпам, з комінам няма нічога дзіўнага...
— Хочаш, я табе пачытаю вершы? — спытаўся ў мяне сусед.
— Давай,— прамармытаў я.
Тым часам у калідоры пачуліся спешныя крокі, мітусня, крык, але хутка ўсё сціхла, На імгненне прачынілася слухавое акенца ў нашых дзвярах і зачынілася зноў.
— Мадона,— уздыхнуў мой сусед,— не магу чытаць. Усё ў вачах скача. Нават прыдаецца нешта ад голаду.
— А ты даўно тут?
— Ох,— усклікнуў ён, збянтэжана ўсміхаючыся,— недзе з канца лютага.
— А сёння ў нас што?
— He ведаю,— адказаў ён.— Цяпер усё адно. 3 часам гэта траціць сэнс.
Гэта мяне раззлавала.
— Нічога не ўсё роўна! Запомні гэта!
Я хацеў устаць, але боль працяў маё цела ўжо пры першым руху. Незнаёмец устаў сам — я заўважыў, што ён высокі і дужы,— а потым памог мне. Падцягнуў мяне да сцяны і прысланіў да яе плячыма. Я падзякаваў, а ён зноў сеў і спытаўся:
— А ты калі-небудзь пісаў вершы?
— Пісаў,— адказаў я,— але даўно.
— I я таксама,— замармытаў ён.— Глупства.
А мяне не пакідала думка пра комін пякарні, які быў так незвычайна нахілены. Я спрабаваў аднавіць у памяці падзеі ўчарашняга дня і мінулай ночы па па-
радку — усё, як было. Адно ўспаміналася вьтразна, другое — цьмяна, а нешта знікла зусім.
— А дзе мы знаходзімся? — папытаўся я.
— Дык ты і гэтага не ведаеш? У Бельгійскай казарме. У склепе. Гэта камера нумар пяць. Думаю, няблага запомніцца яна табе.
Падумалася, што недзе блізка Люлек, а можа, і Дэмасфен ці яшчэ хто-небудзь знаёмы. Трэба было б паведаміць Марыі, што са мною. У думках я пачаў складаць пісьмо, хоць і не ведаў, як адсюль яго можна паслаць. Памяць усё ж такі пйдказвала, што схапілі мяне не ў альтанцы, а недзе на вуліцы. Прыдумаў я нешта накшталт: «Дарагая Марыя, я жывы і здаровы. He хвалюйся, са мною нічога не здарылася. Усё будзе добра, хоць і цяпер я думаю пра цябе як пра штосьці недасягальнае. Перадай прывітанне сябрам і не думай пра мяне кепска. Прывітанне бацьку. Жадаю яму хутчэй паздаравець, а табе не адчайвацца. Твой Ніка».
— Чаго задумаўся? — пачуўся суседаў голас.
— Так,— адказаў я.— Нічога. Вечна прыходзіць у галаву дурное. За ўсё жыццё нічога разумнага не прыдумаў. Спадзяюся адквітаць гэта калі-небудзь потым.
Ён засмяяўся і пацёр бараду ў белым шчацінні. Светлыя вочы яго павільгатнелі і засвяціліся.
— Так-так,— вымавіў ён.— Заўсёды так. Заўсёды здаецца, што заўтра паразумнеем, нават калі сёння дурныя. Заўсёды так. Але разумнымі, як хочацца, усё роўна не будзем ніколі. Мусіць, гэта немагчыма.
— Дурань,— абурыўся я,— што ты вярзеш!
А ён зноў, глухавата і шчыра, засмяяўся. Я заплюшчыў вочы, каб гэты чалавек не перашкаджаў мне засяродзіцца, а ён тым часам дастаў з-пад бруднай посцілкі абломак алюмініевай лыжкі і пачаў тачыць яго аб каменную падлогу. Я мусіў паглядзець, што ён вырабляе, бо не мог трываць скрогату металу аб камень. Сусед зірнуў на мяне спадылба і сказаў:
— He звяртай увагі. Гэта я нож сабе раблю. Добры нож выйдзе. He верыш? Змагу перарэзаць сабе вены ці зарэзаць каго, калі трэба будзе. Добра мець такую рэч пры сабе. Шкада толькі, што лыжка не сталёвая. Тады і галіцца можна было б. У цябе мо ёсць што-небудзь, каб на нож перарабіць?
Я палез у кішэні і высветліў, што іх ужо вытраслі; зніклі насоўка, шнуркі, рэмень і гальштук. Сусед насмешліва сачыў за мною. Я не ведаў, як да яго звяртацца, і спытаўся, хто ён такі. Ён пасур’ёзнеў і развёў рукамі, не пакідаючы кавалка алюмініевай лыжкі:
— Невядомы баец рэвалюцыі, таварыш. Сяджу тут толькі таму, што не адважыўся забіць таго, хто потым мяне загубіў.
Ліхтар не даваў разгледзець, якое было неба — яснае ці хмарнае. Гадзіннік паказваў палову трэцяй раніцы. Нас было шасцёра. На пероне пуста, толькі ў далёкім канцы, каля прыбіральні, праходжваліся два чыгуначныя паліцэйскія. За шклянымі дзвярыма канторкі стаяў, склаўшы рукі на грудзях, дзяжурны па станцыі і курыў. Праз шкло я заўважыў чырвоную шапку. У вагоне таксама пуста. Нас загналі па двое ў тры купэ. Мяне скавалі наручнікамі з шышанскім чыгуначнікам — яго за правую, а мяне за левую рукі. Я заўважыў, што ён ледзь ходзіць. Карабінер з вінтоўкай на каленях сеў насупраць. Лямпачка гарэла вельмі цьмяна. Здавалася, яна вось-вось патухне і пакіне нас у цемры. Тады, можа, я засну. Хацелася есці, а яшчэ болей — спаць. Праз нейкі час карабінер дастаў торбу з еухім паііком і закінуў на верхнюю паліцу свой напалеонаўскі капялюш. Вліснула яго вялікая жоўтая лысіна. Шыба была даўно не мытая, у сажы. Ад гэтага перон здаваўся яшчэ бруднейшы, чым быў. Святло ліхтароў было таксама бруднае, няроўнае, і здавалася, што людзі, якія праходзілі міма акна, неахайныя, няўмы-
тыя. Карабінер то заплюшчваў, то расплюшчваў вочы, быццам стараўся добра нас разгледзець. Мой напарнік круціўся, як на асіным гняздзе. 3 калідора чуваць размова. Карабінеру гэта, відаць, не спадабалася, ён устаў і так грымнуў дзвярыма, што зазвінела шыба. Потым зноў сеў і пачаў маргаць сваімі вырачанымі вачыма, нібы жаба ў просе. Яму было гадоў сорак. Рукі ён увесь час трымаў на вінтоўцы з прымкнутым штыком. На безыменным пальцы ў яго быў пярсцёнак з падазроным бляскам, а ў кішэні, напэўна, фотаздымкі яго «тііі bambini». Мой напарнік буркнуў, што мерзне. Я параіў яму зашпіліць кашулю і пінжак. У адказ ён ашчэрыў доўгія жоўтыя зубы, ды я так і не зразумеў, што гэта значыць. Тады я прапанаваў яму паспаць. У яго пад вачыма былі цёмныя кругі. А калі ён глянуў на карабінера, той уздрыгнуў і паглядзеў убок.
Hi з таго ні з сяго напарнік спытаўся, куды я еду, і я адказаў, што не ведаю, аднак не было чаго рабіць, і я пачаў расказваць пра сябе. Упершыню пасля многіх дзён і начэй у турме, дзе я звычайна маўчаў, можна было не баяцца размовы, і я адчуў палёгку.
Карабінер увесь час сачыў за намі. Па вачах я заўважыў, што ён нічога не разумее. Двойчы ён выходзіў даведацца, калі адыходзіць цягнік, і кожны раз вяртаўся вельмі хутка. Мне ўспомнілася раніца ў Бельгійскай казарме, калі нас выпусцілі ў прыбіральню і я наткнуўся на Люлека. Я вельмі ўзрадаваўся, таму што даўно не бачыў нікога з таварышаў, і асабліва таму, што Люлек быў хлопец сардэчны. А ў гэты момант ён насцярожана ўглядаўся ў мяне сваімі блакітнымі вачыма і маўчаў. «Што з табою, Люлек?» — спытаўся я. «Ты таксама здраднік? — адказаў ён пытаннем на пытанне.— Дэмасфен — здраднік». Па твары ў яго папаўзлі дзве вялікія слязіны. Я сабраўся яму нешта сказаць, але не паспеў, бо ў гэты момант вартавыя закрычалі: «Форза, форза!»
Такі самы крык пачууся недзе блізка тут, Пэўна, афіцэр які-небудзь. Рабочы малатком пастукваў па калёсах нашага вагона. Ад чорнага паравоза ўздымалася белае воблака пары і цягнулася да цьмяных ліхтароў. Прагучаў сіпаты гудок.
— I што далей? — спытаўся мой напарнік.
— Далей? А што ўжо зробіш?
— Што ты збіраешся рабіць? — паўтарыў ён.
— Нічога,— адказаў я,— буду сядзець, пакуль усё гэта скончыцца.
Машыніст падаў сігнал. Паравоз часцей засоп, і цягнік рыўкамі рушыў з месца. Чырвоная шапка дзяжурнага, якая толькі што была перад акном, знікла. Як толькі мы праехалі станцыю, неба праяснела. Над горадам вісела шэрая заслона туману і захіляла ад холаду, які находзіў з вышыні.
— Рукі ў цябе, як у паненкі.
Я паціснуў плячыма і зірнуў на ягоныя — смуглыя, валасатыя, дужыя, з цвёрдымі абламанымі пазногцямі, яны ляжалі на каленях, і пальцы ўздрыгвалі ў такт калёсам. 3 туману выплыў Град, нібыта густы цень на шэрай хмары. Прыгадаліся радкі Жупанчыча, якія ў школе вучылі на памяць: «Як хваля ўецца вакол скалы, так Любляна льецца вакол Града, аблітая ўся месячным святлом...» 1 Сціснула горла. Я падумаў пра былое, пра ўсё, што мінула, і пра тое, што не міне ніколі. Я сам сабе сказаў: калі за гэты год нешта змянілася, калі і ў наступныя адбудуцца дзе якія змены, значыць, свет да канца вайны сапраўды будзе іншы. Нічога страшнага, паўтараў я. Вярнуся абавязкова.
Магчыма, горыч развітання ў тым, што сціраюцца непрыемныя ўспаміны і адкрываецца хараство гэтага праклятага садоўніцкага прадмесця і жыцця, якое я памылкова ганіў. Адсюль некалькі мінут пехатою да
1 Верш даецца ў літаральным перакладзе.
цэнтра. Усё ж такі горад для такога хлапчука, як я быў у свой час,— нешта незвычайнае і чужое.
Мы адчуваем сябе ў горадзе не зусім добра, бо там замнога спешкі, замнога мітусні, сэнсу якіх мы не разумеем, увечары замнога агнёў і заўсёды многа паліцэйскіх. На вуліцы нельга гуляць у «два агні», а тым болей у ножычкі ці трэніраваць руку і вока пры дапамозе рагаткі і вулічных ліхтароў. У горадзе няма лужкоў, няма зарослых травою куткоў, дзе можна паляжаць і адпачыць ад напружанага жыцця, якое ўлетку пачынаецца з усходам сонца і зацягваецца да позняй ночы. У горадзе таксама няма дзяўчынкі, якая можа падысці і сказаць: «Правядзі мяне да сяброўкі. Я нясу ёй дамашняе заданне, каб спісала. Яна, скажу табе, не вельмі кумекае». I дзяўчынку не бянтэжыць, што ты ў кароткіх штоніках і што ў цябе пааббіваныя калені. У гэты момант ты — рыцар з якога-небудзь папулярнага рамана і можаш да смерці біцца з тым, хто паспрабуе яе зачапіць. Hi ў яе, ні ў цябе няма ніякіх «задніх» думак, нягледзячы на тое, што абое вы ўжо ў тым узросце, калі хлопчыкі пачынаюць марыць пра дзяўчатак, а дзяўчаткі пра замужжа. Але ўсё гэта яшчэ далёка, і такая сустрэча займае сваё месца ў душы. Ты расказваеіп ёй, дзе вучышся, і яна таксама, што і яе тата чыгуначнік, дарожны майстар, шафёр ці нешта падобнае. Пасля выяўляецца, што вы жывяце зусім побач, і тады няма ўжо чаго саромецца абдзёртых каленяў. Асабліва пасля таго, як яна раскажа, што ў іхнім садзе таксама дзве градкі і адно дрэва. Праз хвіліну ты ўспамінаеш, што ведаеш яе сям’ю, а яе самую не пазнаў толькі таму, што яшчэ летась яна была непрыкметнай малечай, а цяпер вось, за зіму, раптам выцягнулася, у яе пакруглелі ногі, схаваліся вострыя косткі на каленях, і яна ўжо не такая, і ўвогуле ўсё інакшае. Глядзіш, гаворыш і ўспамінаеш, як некалі скуб яе за косы і дражніўся: «Сапліўка-смаркачка, лепш нос па-
КНІГІ ОНЛАЙН
