Памінкі
Бена Зупанчыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1983
Ад Штэйнера я пайшоў да Мефістофеля даведацца, што новага і што мне рабіць. Мефістофель цяпер жыў на Рымскай вуліцы ў нейкага адстаўнога жандара, які бясконца калупаў свае рэдкія жоўтыя зубы. Гэты кашчавы дзед меў учэпісты практычны розум і не любіў доўга разважаць. У Мефістофеля я застаў Ціхахода, яны гулялі ў шахматы. Я прысеў і пачаў разглядаць таварышаў, быццам збіраўся зноў пазнаёміцца: з Мефістофелем, які заўсёды паглыблены ў свае думкі, і з Ціхаходам — вечна заспаным, добрым, вонкава лёгкадумным, што звычайна давала падставы няправільна думаць пра яго. Каля іх сядзеў стары жандар — у яго было прозвішча Падказёлчык, і мяне гэта вельмі
смяшыла — калупаў зубы, курыў і расказваў старыя жандарскія байкі. А пры гэтым заплюшчваў вочы і смяяўся.
— Так, так,— казаў ён,— свінства гэта, а не служба, скажу я вам, хлопцы. Быць сумленным на такой службе немагчыма, скажу я вам — замнога вы патрабуеце ад беднага чалавека. У кожнага, скажу я вам, кроў пад скурай, кожны недзе сумленны, недзе несумленны, і кожнага можна засудзіць за круцельства, калі не за вялікае, дык за малое. Толькі аднаму шанцуе, і яго выпускаюць, а другіх саджаюць незалежна ад таго, вінаватыя яны ці не.
Мефістофель яго зусім не слухаў, бо на памяць ведаў прыгоды гаспадара і яго жандарскую філасофію, а Ціхаход рагатаў і час ад часу задаваў нечаканыя пытанні. Найхутчэй ён бачыў старога першы раз, аднак пытаўся:
— Ці праўду кажуць, што вы адбілі жонку ў свайго начальніка?
Стары захіхікаў і прыплюшчыў вочы, быццам збіраўся сказаць: а што, я не падобны на хітрага? Потым ён ляпнуў сябе па каленях і пачаў:
— Была адна справа калісьці. Баба была, скажу я вам, ого-го! Такая, што правільней будзе сказаць, яна мяне спакусіла, а не я яе. Чалавек заўсёды мае нейкую мараль, нейкую пашану да начальства, так што спакуса павінна быць сапраўды д’ябальская, каб ёй паддацца.
Мефістофель незадаволена зыркнуў на гаспадара і сказаў, не адрываючыся ад шахмат:
— Досыць, стары. Табе пара. У нас тут свае размовы, мужчынскія, а хлопцы яшчэ сарамлівыя...
Стары засмяяўся — так, як хлюпае вада ў старым карыце,— і пайшоў, Мефістофель паглядзеў на гадзіннік.
— Можаш у мяне пераначаваць. Будзе аблава —
зматаемся цераз двор. Заўтра да мяне прыйдзе Тыгр, трэба пагаварыць...
Ён устаў, выглянуў за дзверы, замкнуўся і лёг на ложак, засланы старой зялёнай коўдрай. Ціхаход пачаў спяваць «Навострым косы...». У пакоі стала цяплеіі і ўтульней. Пачалася размова. Я больш слухаў, як гаварыў, і зноў думаў пра тое, што я не такі, як раней. Мы амаль не гаварылі пра вайну, пра палітыку, пра заданні. Мефістофель расказваў пра жонку, пра дзіця, пра тое, як яны жылі да вайны — ён ажаніўся за год да вайны,— як хадзіў кожную нядзелю са сваёй жонкаю да Святога Ёшта, на Шыарную гару, на Строжьіч, па Трыглаў, на Голіцу, на Камніцкі перавал.
Лямпа мякка асвятляла нашы твары, і стары Падказёлчык падазрона глядзеў на нас са старой фатаграфіі сур’ёзнымі шэрымі вачыма з-пад нізка пасунутай жандарскай шапкі. У Ціхахода твар сонны. Толькі зрэдку па ім, як прамень ранішняга сонца па рацэ, прабягае нейкае святло. Раскудлачаныя валасы спадалі на лоб, ён адкідаў іх назад, але яны зноў ссоўваліся на вочы. Мефістофелеў выразны твар быў у цені, адны толькі чорныя вочы блішчалі адтуль цьмяным бляскам і прыцягвалі маю ўвагу. Я падумаў: у яго, як і ў мяне, нешта ўжо прайшло, але кожны дзень наступны здаецца лепшым, як папярэдні. У гэтага сур’ёзнага, маўклівага чалавека шчодрае сэрца. Потым Ціхаход расказваў, як ён пазнаёміўся са Звездай. Як дзяўчына яго падманула — цяпер ён ужо дакладна ведаў, што ніякага Мілана няма і не было, што ў яе зусім няма хлопца — выдумала пра кавалера, каб ён не чапляўся. Ціхаход скроб за вухам і рагатаў, і мы з Мефістофелем смяяліся, бо ён дасціпна расказаў, што збіраўся ўчыніць і што памагло яму разабрацца.
Калі Ціхаход пачаў развітвацца, я таксама сабраўся ісці. Падумаў, што Марыя будзе хвалявацца, калі
пе прыйду, a мне хацелася, каб яна была спакойная. Мы дамовіліся сустрэцца раніцаю, калі прыйдзе Тыгр. Па дарозе Ціхаход сказаў:
— Я ведаю, у чым справа. У нас забяруць пісталеты. Ім трэба дзесяць штук. Пяць ужо маюць, тры ў нас — восем, а два трэба знайсці не пазней як паслязаўтра. Акрамя таго, трэба будзе шукаць нешта і сабе самому. Д’ябал, я здаю ўжо трэці. А ты?
— А,— адказаў я без шкадавання,— гэта пяты, калі не лічыць таго, што ў школе ўзяў.
У доме цішыня. I я таксама стараўся не шумець, прабіраючыся ў пакойчык для прыслугі побач з кухняй. Я пасяліўся ў ім таму, што акно з яго выходзіла ў сад. 3-пад дзвярэй кухні прабівалася тоненькая нітачка святла, і я заглянуў туды. Там сядзела Марыя.
— Гэта ты? — спакойна сказала яна.— Няўжо так позна? Я, здаецца, крыху задрамала.
Падманвае, падумаў я, пэўна падманвае. Я сеў з другога боку стала і дастаў з кішэні зборнік Бора «Пераможам буру», які мне даў Мефістофель.
— Паслухай, ты такога яшчэ не чула.
Мы сядзелі за кухонным сталом, засланым цыратай у клетку, адно насупраць аднаго. Я чытаў, а Марыя ўважліва слухала. I зусім не відаць было, што яна сонная.
Я чытаў:
Рабуйце, пустошце, уладары, па ўсёй зямлі стаўце шыбеніцы!
Тысячагоддзі разгаралася наша кроў, уздымай галаву, паўстанне!
Калі ў лесе раве віхура,
дрэвы спадзяюцца на моц свайго карэння — так вось,
калі нас цяпер вырываеце з зямлі, варвары, наша карэнне да пекла дацягнецца.
Тыя, каго яшчэ ўчора вы маглі асляпіць,
сёння страляюць вам у спіну і ў твар.
Дзякуй,
вы навучылі нас ненавідзець,
пачуць крыві і душы загад! 1
Чытаў я з гадзіну. I калі скончыў, абое мы доўга маўчалі. Марыя слухала, нават не маргнуўшы, але па яе вачах я зразумеў, што ў думках яна зайшла кудысьці далёка. «Куды?»—падумаў я міжвольна, a яна, злавіўшы мой погляд, сказала:
— Трэба было б заўтра бацьку паказаць.
— Добра,— згадзіўся я.— Ён спіць?
— Спіць,— уздыхнула Марыя,— але і праз сон чуе кожны крок на вуліцы, кожны гук у доме, кожную птушку ў садзе.
Я зірнуў на гадзіннік і ўстаў.
— Ён баіцца?
— He,— адказала Марыя і задуменна матнула галавой,— я нават не ведаю, як гэта назваць. Гэта не страх, нешта іншае. А вось што, не ведаю.
— Позна ўжо.
— Позна,— шэптам паўтарыла яна, але не ўстала. Я абышоў стол і абедзвюма рукамі пагладзіў яе па галаве.
— А ты таксама чуеш кожны крок на вуліцы?
Яна не адказала. Апусціла галаву на стол і закрыла твар рукамі. Схаваўшы вершы ў кішэню, я нахіліўся, шапнуў «дабранач» і адчыніў дзверы. Яна падняла галаву і ўсміхнулася мне, здалёк, праз заслону чагосьці невядомага, адсутная і нерухомая.
У сваім пакойчыку я запаліў лямпу на начным століку і стаў каля акна, думаючы, куды схаваць вершы. Паклаў іх у столік, сеў на разасланы ложак і задумаўся. Лямпа кідала на падлогу жаўтаваты круг святла, а вакол яго была цемра. I з цемры выходзілі людзі,
1 Верш даецца ў літаральным псракладзс.
знаёмыя і незнаёмыя, жывыя і мёртвыя. Яны былі як успамін, як заклік і як папрок.
На сцяне ледзь відаць напісаная алеем карціна «Перад навальніцай». Я патушыў лямпу, устаў, адхінуў штору і адчыніў акно. На дварэ было вельмі цёмна, і спачатку я падумаў, што не адвесіў шторы. Паглядзеў на неба: яно было набраклае, як цела тапельца. Добра прыгледзеўшыся, па краях аблокаў я заўважыў водбліскі далёкіх маланак. Вярнуўся да ложка, сеў на краёк, зняў чаравікі і падумаў, што зусім не разумею Марыі. He ведаю, што з ёй здарылася... Я сабраўся ўстаць, каб раздзецца, калі ціха расчыніліся дзверы, увайшла яна сама — у цемнаце я заўважыў, што на руцэ ў яе перакінута нешта белае. Падышла яна непрывычна шпарка, знямогла апусцілася на дыванок каля ложка і схіліла галаву на мае калені. Здзіўлены, я нахіліўся да яе. Думаў, яна хоча нешта сказаць. I сапраўды пачуў, што яна ціха, ледзь разабраць, паўтарае адно і тое слова, быццам усе астатнія на гэты момант забылася.
Навальніца ляцела па горадзе, як коннік па ашалелым з перапуду племянным жарабцы. Хмары каціліся агромністымі валамі ў некалькі пластоў, ніжнія чапляліся за дахі дамоў, раз за разам чуўся гром — гучны, цяжкі, раскацісты, маланкі вырывалі з цемры шэрыя званіцы і зялёныя купалы сабораў, чарапічныя дахі дамоў, пустыя вуліцы і пахіленыя дрэвы. Дождж барабаніў сваімі бліскучымі, пазалочанымі маланкай пальцамі ў піыбы, і шыбы звінелі, як быццам дзяўчаты адказвалі нецярплівым начным гасцям, але дождж не пераставаў стукаць, паддаўшыся ветру, парывіста, нястрымана — то сутаргава, рэзка, настойліва, то цішэй, прывабліва, ласкава, быццам вышэптваючы патаемныя думкі або просячы бог ведае чаго. Ноч зазірала ў незавешаныя вокны дамоў, распаленая навальніцай,
цікаўная і бессаромная, размахвала сваімі бліскучымі крыламі з агністым пер’ем, і людзі заплюшчвалі вочы, трывожна прыслухоўваліся — як прыслухоўваюцца да ўласнага сэрца, якое б’ецца гулка і патрабавальна, быццам яму не хапае месца ў грудзях.
Вартавыя перад казармамі пахаваліся ў будкі, апранаюць плашчы і праклінаюць непагадзь, якая не зважае на загады, не спагадае — усё робіць па-свойму, безаглядна і неўтаймавана. Вымытыя вуліцы пустыя, быццам у люблянчан нейкае сваё дэманстратыўнае свята. Сцены дамоў мокрыя, смешна і наіўна тырчаць вадасцёкавыя латакі, рашоткі каналізацыі прагна і шумна ўцягваюць ваду, але не спраўляюцца. Калі навальніца перашалела і сціхла, з поўначы рэзка дзьмухнуў вецер і прагнаў абрыўкі хмары з астылага неба — зорнага, чыстага, глыбокага. Супакоіліся дрэвы, стомленыя і мокрыя, сціхлі трубы і вадасцёкі, салдаты вылазяць з будак і асцярожна пераступаюць лужыны, у якіх, як і на небасхіле, разгараецца світанне.
Навальніца не дала ёй нават вачэй заплюшчыць. Яна прыслухоўвалася да грымотаў, якія каціліся здалёк, бог ведае адкуль, і, як наўмысна, над самым домам спыняліся з аглушальным выбухам. Звінелі кепска прымацаваныя шыбы і наводзілі сум. Дождж барабаніў па аканіцах і абуджаў успаміны — невыразныя, бязладныя, але тыя, што сціскаюць горла. Яна азіралася на акно — бляск маланак прабіваўся праз шчьіліны ў аканіцах і на момант асвятляў сцяну, той кавалак над ложкам, дзе вісеў абраз дзевы Марыі, якой анёл, стоячы на каленях, абвяшчаў бязгрэшнае зачацце. Халоднае сляпучае святло трывожыла. Навальніца была прадвесніцай вясны і лета, а вясна падмешвала ў яе кроў пякучую атруту. Гэты яд, успаміны, Tyra і думкі зліваліся ў нянавісць, неадольную і цяжкую тым болей што яна хавала ў сабе распаленыя пачуцці.
КНІГІ ОНЛАЙН
