Памінкі
Бена Зупанчыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1983
было б сказаць, што нават пустэльна. Але гэта толькі апоўдні ўлетку, калі сонца вогнішчам палае пасярэдзіне неба, а дождж здаецца далёкім успамінам. Іншым часам, вясна гэта ці лета, восень ці зіма, тут дзіўны спакой, ахінуты навіслымі кронамі дрэў і выгаралымі сценамі старадаўніх будынкаў. Мне заўсёды хацелася ўявіць, як тут было ў тыя часы, калі вада стаяла высока і па горадзе хадзілі чаўны. Мне, малому, здавалася, што гэта надта цікава — праехацца па горадзе на чоўне. Асабліва тады, калі вада спадзе і з чоўна здаецца, што ты плывеш па глыбокай цясніне, паміж высокіх гор, а каміны — гэта незвычайнай формы вяршыні, узнесеныя да неба. Такія фантазіі прьіходзілі да мяне часта. Напэўна, і масты знізу выглядаюць зусім інакш, а людзі на іх зайздросцілі б мне, убачыўшы човен,— як прыемна, што зайздросцяць! — але не адважыліся б спусціцца так глыбока. Дзіцячыя мары, быццам цень, ходзяць за чалавекам нават тады, калі няма сонца. I цяпер я з радасцю так пакатаўся б. He ведаю толькі, ці ўсё будзе так, як я ўяўляў сабе калісьці. Добра было б ажыццявіць сваю дзіцячую мару ўвечары, калі па сценах дамоў яшчэ поўзаюць водбліскі сонца, або ўначы, калі па вадзе разліваецца святло месяца. Цікава, усе дамьі будуць нахіленыя, як небаскробы, калі на іх глядзець знізу? А ці каміны будуць гайдацца, быццам вось-вось адарвуцца ад дамоў і паплывуць за хмары? Нават Прэшарн, напэўна, адхіліцца, спалохаўшыся вады. Трамвай, які грукае па Трохмосці, знізу быў бы падобны на смешную бразгатлівую цацку, якая ні формай, ні колерам ніяк не пасуе да белага каменю мастоў. А вось змеі на Змеевым мосце, як заўсёды, будуць прыгожыя ў сваёй зялёнай лусцэ і гатовыя ў любы момант падацца невядома куды, знікнуць.
Сёння мы ідзём па адным з мастоў у горад. Над вадою снуецца ледзь прыкметнае павуцінне змроку.
Цені паміж дамамі расталі, з захадам сонца зніклі рэзкія абрысы купалоў і каміноў. Я сабраўся ўсё расказаць Марыі. Павінен расказаць. He хачу развітвацца з ёю так, як гэта робяць тыя, хто можа вярнуцца праз дзень-другі. Так можна з кім-небудзь іншым, але не з Марыяй. He дае мне спакою думка, што развітваемся назаўсёды. Я стараюся прагнаць яе як мага далей, бо такая думка сціскае чалавеку горла і сэрца. Хоць маё ўяўленне пра жыццё там, на свабоднай тэрыторыі, ідылічнае, я не забываюся, што час цяпер складаны, і ён кіруе намі, вызначае наша жыццё. Але гэта не можа пераадолець маёй шкалярскай легкадумнасці.
Марыя вясёлая, як ніколі, лапоча пра нейкую незнаёмую мне сяброўку; яна кропля ў кроплю такая, як тады, калі мы хадзілі купацца на Любляніцу: у светлай шаўковай сукенцы ў блакітныя кветкі. I я, як тады, прыслухоўваюся да прыемнага шамацення шаўковай тканіны, аднак перажытае за апошні час засланяе прыемныя ўспаміны, і я адчуваю горыч. Горыч разлукі. Я сам узвальваю на сябе цяжар, каб быць гаспадаром свайго жыцця. Дакранаюся губамі да яе валасоў. Адчуваю, як яна прыхіляецца да мяне. I радуюся. Яна мне давярае. Цяжка бачыць яе сумнай, не ведаю, што рабіць, баюся, што яна пачне адгаворваць. Я не маю сумненняў наконт яе адносін да мяне і да справы, якой мы сябе прысвячаем, аднак... Тым не меней, я спакойны. Вырашыў беспаваротна.
— А са сваімі ты развітаўся?
Адкуль гэты клопат пра маіх? He выпадкова яс добры настрой мяне насцярожваў.
Я не ведаю, што ёй сказаць.
— Ты ж адыходзіш з горада?
— Ну, адыходжу.
— Няўжо ты зусім не лгобіш бацьку?
— Якога бацьку?
— He майго ж.
Мы моўчкі ідзём далей. Я раптам адчуваю, што вельмі стаміўся. Увесь мой план, складзены ўчора, разбіты. Якое я дзіця! Мы гаворым як два школьнікі пра сур’ёзную справу, самой справы не ведаючы.
— Нядобра, што ты не любіш бацьку. Яшчэ горш, што не любіш матку. Бацькі — гэта бацькі. Тут лепш саступіць, як быць несправядлівым, ці ж не?
Я сціскаю Марыіну руку і кажу:
— He. Адзіны чалавек, з якім я павінен развітацца,— гэта ты. Яшчэ з Цвыркуном, але з ім не прыйшлося б — мы разам пайшлі б. Цвыркун...
— Вось ты які. Але нас вучылі заўсёды думаць пра іншых.
Гэта так. Так. Так. Ды што я ім скажу? Ну, напрыклад: шаноўныя бацькі, дарагі брат, любая сястра, я адыходжу. Магчыма, назаўсёды аднясуць мяне чэрці. Вас гэта вельмі ўзрадуе. Дом падзеляць паміж сабою Феламена і Антон. Мёртваму дом не патрэбен. Але Антон нягоднік, і яму не варта было б даваць. Аддайце дом увесь Феламене. Яна няшчасная. Нават калі чэрці мяне не забяруць, не хвалюйцеся. Я сюды ўсё роўна не вярнуся. Чаго мне сюды вяртацца? Каб памагаць вам гадаваць трусоў? Хадзіць на лекцыі пра пародзістых галубоў? Ці, можа, каб разам арганізаваць заапарк? Антон будзе ўтаймоўваць ільвоў, Феламена — прадаваць уваходныя білеты, а вы, татачка з мамачкай,— сачыць за парадкам... Во, Марыя, які я!
Абдымаю яе і прытуляю да сябе. Я гэткі, і нічога не зробіш. Каго я магу кахаць так, як цябе? Маладосць атруціла мае адносіны да сям’і, дык нашто цяпер развітвацца? Каго я ведаю, акрамя некалькіх таварышаў, акрамя Ганны, акрамя Цвыркуна? Вось каб Цвыркун... Тут я раптам успомніў, што збіраўся ёй сказаць: каб берагла сябе, каб без патрэбы не выходзіла ў горад, каб не паяўлялася на сходах, бо цяпер гэта вельмі небяспечна, каб дзеля ўсяго святога асцерагалася, калі ўжо
нельга інакш... Ад думкі, што сказаў ёй менавіта тое, што баяўся пачуць ад яе, чырванею. Супакойвае толькі тое, што яна побач. Адчуваю яе тут, у абручы сваіх рук — гэта так цудоўна, такое шчасце, і таму вечар, які тчэ над намі і вакол нас свае сінія цені, такі прыемны. Я занадта чуллівы і пры гэтым вельмі грубы, нібыта паміж чуллівасцю і грубасцю нічога няма.
Мы ідзём далей. Перад намі два карабінеры. Іхнія постаці з напалеонаўскімі капелюшамі нагадваюць герояў гістарычных фільмаў. Мы праходзім міма, не звяртаючы на іх увагі. Крокі ў іх лянівыя, але па-вайсковаму ўрачыстыя, а твары нудныя, застылыя. Мы спыняемся, абапіраемся на парапет і глядзім у ваду.
— Колькі часу мы не будзем бачыцца?
— Год, не болей,— адказваю я.— Але гэта многа, я буду сумаваць без цябе.
Марыя ўсміхаецца. Яна паказвае на пальцах:
— Тры гады, Ніка.
— Ну што ты! — не згаджаюся я.— Дзе твой розум? За тры гады мы ногі павыцягваем з голаду.
— Што ж,— кажа Марыя,— усё можа быць.— Яна пачынае мне тлумачыць, якое становішча на рускім фронце. Там, па сутнасці, толькі спынілі наступленне немцаў. Сама меней год спатрэбіцца нават у тым выпадку, калі назад іх гнаць з такой самай хуткасцю, як яны наступалі. У яе словах адчуваліся меркаванні настаўніка. I я быццам убачыў яго, нахіленага над атласам, з алоўкам у руцэ, калі з адчаем у вачах выводзіць ён крывую лінію фронту.
— Ну няхай тры,— згаджаюся я.— Але ці ж гэта тэрмін, каб чалавеку не думаць, як жыць потым?
Потым мы ідзём і пра будучае гаворым, як пра нешта блізкае і пэўнае. Вада ў рацэ плыве паціху за намі. У цемры здаецца, што яна бліскучая і чыстая. Перад Трохмосцем мы разыходзімся, каб сустрэцца дома.
Я цалую яе і кажу:
— Добра, я зайду і развітаіося, як належыць.
— ІІу вось,— з палёгкай уздыхае Марыя,— часам і цябе можна пераканаць. Я перажывала б, каб ты не зрабіў гэтага,
Вяртаўся я шчаслівы, дужы, проста магутны. Плячыма рассоўваў дамы, якія трапляліся на дарозе, адпіхаў рукамі слупы і здзіўлена глядзеў на дамы, дзе жывуць людзі і не ведаюць ні пра мае пакуты, ні пра маё шчасце. Пэўна, маюць свае пакуты і сваё шчасце. Інакш можна было падумаць, што жыццё памылкова падзяліла мяне чымсьці такім, чаго іншыя не маюць. Засунуўшы рукі глыбока ў кішэні, я пачаў напяваць песеньку, але не пераставаў бачыць і мітуслівых, бедных людзей, якія спяшаліся па сваіх справах, нават не спыняліся нідзе, і салдатаў, якія шнараць вачыма ў пошуках дзяўчат і падпольшчыкаў, а таксама і вітрын, на якіх кожны раз знаходзіў адбітак сваёй вясёлай фізіяноміі. Часам падымаю вочы ўгару, вышэй ад блізкага і дасягальнага, і гляджу паўзверх дамоў у цёмную далячынь, туды, дзе лясы і горы. Тады я жмуруся, быццам мяне асляпляюць уласныя прывіды, і думаю, што надышоў канец нелегальнаму становішчу, канец штодзённай небяспецы, адчуванне якой заўсёды вострае, таму што ты адзін. Але мае вочы заслабыя, каб разгледзець тое, што гэтак далёка.
Нашы думкі абганяюць час, а пачуцці вымушаюць гнацца за думкамі. Нам патрэбны хлеб і каханне. Мы прагнем хараства. Марым пра новага чалавека і ў сябе на вачах мяняемся самі — ачысціліся ад эгаізму, атрэсліся ад сквапнасці, аддаліся марам пра будучыню без прыгнёту, без страшэннай галечы і без пыхлівага багацця, без бруднай юрлівасці... Наша жыццё складаецца толькі з мінулага і будучага. Мы не марым пра гарады ў аблоках, не чакаем жыцця без працы і без цяжкасцей, не думаем, што будучыня — гэта палацы і вілы з паркамі і цюльпанавымі клумбамі Ba-
кол іх. Мы не рвемся да ўлады, да панавання, не імкнемся толькі кіраваць, камандаваць — гэта была б толькі замена ранейшага панавання. Мы наіўныя і простыя. Жыццё вучыць нас быць сціплымі, цярплівымі і самаадданымі. Блаж, які марыць толькі аб тым, каб стаць начальнікам таможні, атручаны прагай багацця і ўлады, а чалавек для яго — толькі слова. Мары пра новага чалавека не могуць заставацца толькі марамі. Гэта паказвае кожны новы дзень, бо амаль штодзённа мы пераконваемся, што не варта цешыцца, быццам у кожным гарыць чыстае полымя барацьбіта за справядлівасць. Пра многае мы забываемся, і не таму, не, не таму, што не здольныя розумам ахапіць усё тое, што падказвае сэрца.
Я зноў адчуваю нешта незвычайнае, зноў адсоўваю дамы, калі трапляюцца на дарозе, абганяю людзей з перакрыўленымі ад страху тварамі і ўглядаюся ўдалячынь — там ужо ноч павесіла свае каралі.
Голуб і галубка. Ён пушысты, з бліскучым цёмным пер’ем і гарачымі чырвонымі вачыма. Яна больш падобная да горліцы — светла-сівая, аксамітная, з цёмнай трохкутнай плямай на хвасце. Яны сядзелі пад акном і дзяўблі крошкі, якія ім заўсёды насыпала Марыя. Таўклі ружовьімі дзюбкамі па белай бляшанцы на карнізе і зазіралі ў кухню. А потым, стаўшы побач, пяшчотна гладзілі пёркі адно ў аднаго і цалаваліся.
Настаўнік глядзеў на іх спачатку адсутным позіркам, быццам не ведаў, што гэта такое. Потым устаў і падышоў да акна. Уважліва глядзеў на птушак і паціраў лоб. У галаве круцілася думка, але выразна не магла ніяк аформіцца. Ён прайшоўся туды-сюды па кухні. Зірнуў на бульбу, якую Марыя пакінула на стале, адарваў ад календара лісток, які паказваў учарашнюю дату, пераставіў будзільнік на кухоннай шафе і зноў вярнуўся да акна, На вуліцы двое хлапчукоў ra
КНІГІ ОНЛАЙН
