Памінкі
Бена Зупанчыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1983
Цела яе трымцела ад прагі кахання. Яна круцілася ў бяссонні, задыхалася ад пякучых слёз.
Як толькі навальніца праляцела, яна ўстала і расчыніла акно. У пакой лінула свежае ранішняе паветра. Дрэвы ў садзе прыкметна ўздрыгвалі, быццам не маглі ніяк супакоіцца пасля таго, што здарылася, а ў вокнах насупраць заблішчалі першыя ружовьія промні. Спаць болей не хацелася. Яна падсунула да акна крэсла і села.
Над дамамі зіхацеў кавалак абмытага пералівістазялёнага неба, і пад ім нават нязграбны чорны комін пякарні, здавалася, пастрайнеў і заблішчаў. Па вуліцы шпарка крочыў мужчына ў форме чыгуначніка. На плячы ў яго матлялася кандуктарская сумка, а на поясе чорны ліхтар. Кожны яго крок гучна і злосна паўтарала рэха пустой вуліцы.
Вось каб яшчэ Карла быў. Але яго няма. 3 таго часу, як яго не стала, жыццё Феламены з легкадумнага, але вялікага наталення любоўнай прагі ператварылася ў вялую абыякавасць. Бацька пасмейваўся з яе, але не казаў нічога. Антон толькі аднойчы працадзіў скрозь зубы: «Ты звязалася з італьянцамі, Ніка — з камуністамі». Маці ставіцца да яе гора неяк дзіўна — хоць і не смяецца, але і не спачувае — напэўна, лічыць, што так і павінна быць. Дарэчы, усё гэта праходзіць міма яе так, як пралятае міма акна, дзе яна цяпер сядзіць, птушка — не крануўшы. Яна сама па сабе прыгнечаная, абняслаўленая, прыніжаная і самотная. Калі трэба некуды выйсці, выходзіць толькі ўвечары, калі цёмна. He хоча сустракацца з людзьмі. А зачыніўшыся ў сваім пакоі са швейнай машынай, слухае, як кіпіць у грудзях зайздрасць, злараднасць, народжаная нянавісцю. Ёй не могуць дараваць той кроплі радасці, што яна зведала. Вось і добра, што ў бацькі ўсё навыварат, што забілі яго сабаку і ката, што пакралі трусоў і курэй. Яна радуецца — радуецца так,
што не можа гэтага ўтаіць, хоць падчас гэта небяспечна. Аднак і такое суцяшэнне абрыдла, як абрыдла ўсё ў доме пасля таго, як засталася адна. Калі пасяліўся новы кватарант, таксама унтэр-афіцэр, была надзея, што ён зразумее яе пакуты. Цяга да Карла непрыкметна ператварылася ў цягу да хоць каго. Новы кватарант быў высокі і бледны, як сухотнік, з халоднымі, пагардлівымі вачыма, якія заўсёды глядзелі ўбок. На ўсіх у доме ён толькі зыркаў, а звяртаўся да іх, калі была крайняя патрэба. Ужо ў першы дзень правёў мяжу паміж імі і сабою:
— He спадзявайцеся, што мяне заб’юць. Я ведаю, з чым гэта звязана. Без асаблівай патрэбы да мяне не падыходзьце.
Адыходзіць і вяртаецца ён заўсёды моўчкі, адзінае, што яны чуюць — яго скрыпка. «Звар’яцець можна»,— скардзіцца маці. I сапраўды, нясцерпна чуць у мёртвым доме чыстыя, пранізлівыя гукі скрыпкі. Нібыта паяўляецца нешта здрадлівае, выкрывальнае і пераварочвае ўсё ў доме і ў табе самім. Бацька проста шалеў спачатку, а потым схадзіў да аднаго знаёмага і прынёс барабан. Як толькі наверсе зайграе скрыпка, стары пачынае барабаніць так моцна, так злосна і бязладна, што спыняюцца людзі на вуліцы і дзівуюцца, што гэта за музыка. Тады скрыпка замаўкае. Віторыо Марці спускаецца па лесвіцы бляднейшы, як звычайна, і плюецца белай пенай. Бацька спакойна запіхвае барабан у шафу і глядзіць у акно, гатовы нават на смерць. Маці тлумачыць італьянцу, што стары калісьці іграў на барабане ў аркестры чыгуначнікаў, вось і цяпер часам бярэ інструмент у рукі — чалавек стары, з розуму выжыў, а так цешыцца, тугу па маладосці вылівае. Марці зыркае сваімі белымі вачыма і вяртаецца ў свой пакой. Але зноў, як толькі наверсе зайграе скрыпка, унізе пачынае грукаць барабан і перастае пасля таго, як змоўкне скрыпка, а Марці пачне хадзіць
па пакоі — твар сухотніка, а вочы павінны б гарэць нянавісцю, каб не былі гэткія вадзяністыя. Між тым, у ім нешта невымоўна сумнае. Магчыма, ён сапраўды цяжка хворы, а можа, у хвіліну азарэння зразумеў, у чым сэнс чалавечага жыцця. Усміхнуўся ён, здаецца, толькі аднойчы, калі забілі Фердынанда і заплакала нават маці, якая сабаку любіла больш за мужа.
У горадзе няцяжка схавацца ад італьянцаў, бо яны быццам сляпыя. Хіба што знойдуць мясцовых здраднікаў ці шпікоў. Вось ад гэтых ужо не схаваешся, і не толькі ў цэнтры горада днём ці адвячоркам, калі там найбольш людзей, але і раніцай, і позна ўначы, калі на вуліцах, можна сказаць, няма нікога. Нават і тады нельга прайсці, каб цябе не заўважьтлі. Магчыма, гэта таму, што ў Любляне здаўна такая завядзёнка: чалавека паважаюць больш тады, калі яго менш ведаюць. I тое, што мяне раніцай, калі я выскачыў з Тртнікавага дома, заўважылі сама меней дзве пары вачэй — не проста супадзенне. Мяне мог убачыць хто хочаш, не толькі Феламена і Антон, хоць гэта, прызнацца, і не ўсё роўна, аднак не меней заканамерна. Калі ўпэўненасць, што ў такі час мяне ніхто не заўважыць,— наіўпасць, дык вера, што акрамя некалькіх таварышаў, ніхто не ведае, дзе я знаходжуся,— ужо легкадумнасць. Гэта ведалі, безумоўна, амаль усе суседзі, хоць гэта было і не так небяспечна, як раней ці пазней, бо вайна з яе жорсткімі паборамі пават люблянчан навучыла маўчаць і захоўваць тайны. Феламена пазнала мяне, нягледзячы на чужую вопратку, якой яна ніколі на мне не бачыла, і на акуляры ў чарапахавай аправе. А калі яшчэ каля варот заўважыла і Антона, вырашыла, што ўсё гэта нездарма. Антон вяртаўся з турмы. Каля варот ён спыніўся, азірнуўся на мяне і заспяшаўся ў дом. А заўважыўшы ў акне Феламепу, плюнуў і сказаў:
— Бачыла яго, а? Гэта на яго сумленні твой гэты...
У пяць гадзін разам са сваімі мы мелі толькі восем пісталетаў. Дзесятым павінен быў стаць пісталет Пішытэла, якога мы вечарам сабраліся падпільнаваць, а па дзевяты ішлі на паляванне наўздагад, бо другога выйсця не было. Недзе ў поўдзень мы раззброілі карабінера каля моста св. Якава. Перапалоханы, што заб’ём, ён увесь час паўтараў, што ў яго пяцёра дзяцей. Меў ён барабанны рэвальвер, да якога ў нас не было патронаў, і вінтоўку. Вінтоўку мы закінулі ў Любляніцу. Ён нам дзякаваў, дзякаваў, а калі крыху адышлі, пачаў клікаць падмогу.
Пазней, праходзячы па мосце каля Трыесцінскай царквы, мы ўбачылі высокага паліцэйскага ў чорнай палярыне. Я азірнуўся і падумаў: «Гэтага!» Як па камандзе мы пайшлі хутчэй і якраз сустрэлі яго на рагу. Мефістофель загадаў: «In alto 1е тапі!» мы ўсе трое акружылі яго і выхапілі пісталеты. Паліцэйскі аслупянеў і здзіўлена замармытаў нешта, не рухаючыся з месца. Ён толькі адчайна торгаў рукою пад палярынай. Мусіць, спрабаваў выцягнуць пісталет. Дурань. Я прыцэліўся ў грудзі і стрэліў. Амаль адначасова стрэлілі Мефістофель і Ціхаход. Паліцэйскі хіснуўся, ступіў крок назад і асеў каля царкоўнай сцяны. «Хутчэй! Ціхаход, сачы!» Дрыготкімі рукамі я адхінуў палярыну, каб пашукаць зброю. Гэта быў зусім яшчэ малады хлопец, прыгожы, з чорнай кучаравай чупрынай і чорнымі вусікамі. Ён глядзеў на мяне бясколернымі вачыма, і я не мог зразумець, страціў ён прытомнасць ці не. У мяне да яго не было ніякай нянавісці, наадварот, нейкі жаль. «Гэта за Цвыркуна»,— сказаў я сабе. Калі знайшоў пісталет і перадаваў яго Мефістофелю, заўважыў, што рукі мае ў крыві. Сяк-так выцер іх палярынай паліцэйскага. Ужо праз мінуту мы беглі назад цераз мост. На мосце я азірнуўся. Паліцэйскі ля-
«Рукі ўгору!» (італ.)
жаў на тым самым месцы, толькі галава, раней нахіленая на плячо, цяпер звісала на грудзі. Ён быў чорнай плямай на шэрай царкоўнай сцяне. Перад царквой нейкі дзядок стараўся хутчэй адцягнуць хлопчыка ад гэтага месца, а малы ўсё азіраўся і спатыкаўся. Недзе з трэскам зачынілася акно. Мефістофель, збялелы, вымавіў:
— Усе тры — у грудзі. He дзіва, з сямі крокаў.
Я зноў падумаў, што гэта за Цвыркуна. У гэты час насустрач нам выйшлі тры карабінеры. Мы, як на камандзе, засунулі рукі ў кішэні, падрыхтаваліся да бою. Заўважыўшы гэта, карабінеры перайшлі на другі бок і прайшлі міма, быццам нас не бачылі. Ціхаход павярнуўся за імі і наўздагон крыкнуў:
— Сеньёры! Паглядзіце там, каля царквы! Атэнтат!
Яны здзіўлена спыніліся, знялі вінтоўкі і пабеглі да моста. Але цераз мост пераходзіць, мусіць, пабаяліся і падаліся праз Градашыцу да Кракаўскага насыпу. Ціхаход засмяяўся нейкім хрыплым смехам.
— Трэба нам разысціся,— сказаў Мефістофель.— На! — перадаў ён мне пісталет паліцэйскага.— Ідзі да Касіяпеі, няхай схавае. I сам пабудзь там да сямі. У сем дзесяць каля кіёска.
Разышліся мы моўчкі.
— Мойца, можна гэта пакінуць у цябе?
Яна паглядзела на мяне сваімі выразнымі шэрымі вачыма і ўсміхнулася:
— А чаму ты пытаешся?
Яна выйшла і хутка вярнулася. А я сеў і адразу адчуў, што стаміўся. Касіяпея — так празваў яе Тыгр, бо ў яе было чацвёра прыгожых дзетак, цэлае сузор’е — завіхалася ў маленькай куханьцы з зялёнымі сценамі. Самага большага сына не было дома, другі сядзеў каля дзвярэй і забіваў цвікі ў падлогу. Дзяўчын-
ка, ёй было гады тры, не болей, сядзела каля пліты і складала дровы ў падпечак. Самы малодшы, месяцаў восем, ляжаў у драўлянай калысцы і смактаў соску. Муж Мойцы, рабочы-будаўнік, ад восені сядзеў у падвале Бельгійскай турмы і не ведаў, што з ім будзе. А яна снавала па кухні туды-сюды, расчырванеўшыся ад агню, і яе адкрыты твар, маладыя, але поўныя жаноцкасці рухі супакойвалі мяне. Усміхнуўшыся, яна паказала з-пад пухлых вуснаў прыгожыя белыя зубы, аднак шэрыя вочы засталіся сур’ёзныя. Вось як жывуць пралетарыі, падумаў я. Туляцца ў двух малюсенькіх пакойчыках, і павярнуцца няма дзе. Хлопчык, які забіваў цвікі, часам пападаў па пальцах — тады клаў іх у рот і глядзеў спачатку на матку, а потым на мяне. I, падумаўшы, не плакаў. Дзяўчынка была вылітая маці — светлыя, крыху кучаравыя валасы, вялікія шэрыя вочы. На мяне яна пазірала сур’ёзна і з цікавасцю.
— Я звару табе кавы,— прапанавала Мойца,— але, выбачай, эрзацнай. Натуральнай няма. А чаму ты спытаўся, ці можна пакінуць? Табе што-небудзь сказалі? Мо Блажа ведаеш? He? I табе не расказвалі, як я з ім пасварылася? Разумееш, такі дакучлівы стары, за сваю шкуру дрыжыць, а да мяне ўсё цягне: перадай гэта, перадай тое, ды хутчэй. Неяк паслаў мяне далёка, каб перадала паперы, рэвальверы і яшчэ нешта. Паклала я ўсё гэта ў каляску, наве' р маленькага, і павезла. Іду і ўвесь час думаю, діто памру. Яшчэ й паловы не прайшла, а вырашыла: усё. Ногі падгінаюцца, потам абліваюся, азіраюся так, што ўсе могуць звярнуць увагу. А тут яшчэ Грэгец пачаў крычаць, быццам скуру з яго здзіраюць. He, кажу сабе, больш так рабіць не буду. Адна пайду, а з малым — ніколі. Каб Грэга дома быў, ён ніколі не пусціў бы з сынам. He магу я, і ўсё. А калі гэты Блаж прыйшоў з такой самай справай яшчэ раз, я прагнала яго з хаты.
КНІГІ ОНЛАЙН
