Памінкі
Бена Зупанчыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1983
не, а за ёй — ярка асветленае памяшканне, якое нагадвае танцавальную залу. Усюды цёмна, і гэта не змярканне, не ноч. На мяжы святла і цемры стаяў дзіўны слуп — гарбаты каштанавы ствол на дзвюх ножках, а на ім правады, не так, як звычайна, але ўгару і ўніз. Я глядзеў на Ёсіпа, а ён нешта гаварыў, пагладжваючы свае вусы. Усё прыпомніць нс магу, але помню, што ён выбіраў словы без «р» і што я разумеў яго не вельмі добра. Цвыркун задуменна глядзеў на стол перад сабою, валасы ў яго кучаравіліся больш, як звычайна. Ёсіп гаварыў няспешна, рабіў вялікія паўзы. Складвалася ўражанне, што словы ён вырывае з сябе цяжка, пакутліва, і гэта адбіваёцца на яго твары. To мне здавалася, што ідзе дождж, то — што свеціць сонца, хоць я і не мог нічога бачыць і чуць. Люлек глядзеў на Ёсіпа. He ведаю чаго, але вочы ў яго былі нейкія зусім фіялетавыя. Касіяпея гладзіла аднаго свайго малога — усе чацвёра высунулі свае кудлатыя галоўкі з-пад стала. Тут я заўважыў, што побач з ёю сядзіць Грэга, і на ўвесь твар у яго — глыбокая крывавая рана. Быццам нехта хацеў рассекчы яго напалам. Але яму, мусіць, не балела. Ён не зводзіў вачэй з жонкі. Побач сядзеў Тыгр і насоўкай выціраў акуляры. За дзвярыма не было нікога. Святло там гарэла па-ранейшаму асляпляльна ярка. Я падумаў, што адбываецца нешта важнае, але не разумеў. I пачаў углядацца, што ж гэта.
Ёсіп гаварыў і гаварыў. Павольна, манатонна, часта рабіў паўзы, нібы паказваючы, што яму няма куды спяшацца. Я таксама нікуды не спяшаўся, але мяне мучыла цікаўнасць — праўда, без трывогі, без нецярплівасці, быццам ува мне штосьці застыла ў гэты момант. Я спрабаваў засяродзіцца і ўслухацца ў Ёсіпавы словы. Зразумеў, што ён гаворыць нешта падобнае да таго, што казаў бацьку, калі яны спявалі «Мы ў Кане галілейскай...». Ён гаварыў пра сябе, пра іншых, пра сваіх дзяцей, пра памінкі — памінкі не толькі па тых, каго
ўжо няма, але і па тых, хто яшчэ жывы, ды хутка не будзе жыць. Я не мог разабраць усіх слоў, толькі здагадваўся, што яны значаць. Гэта было развітанне, невядома толькі з чым. Ніводнае крэсла не рыпнула, ніхто нават не ўздыхнуў, не кашлянуў. Хрыплыя Ёсіпавы словы падалі ў поўную цішыню. Мне здавалася, што ён вось-вось махне рукою, хітра ўсміхнецца і возьмецца за кілішак. Аднак ён гаварыў не спыняючыся, і яго словы падалі на мяне, як дождж у летнюю навальніцу, калі ўжо не ведаеш, холадна табе ці горача. Я паглядзеў на Марыю, якая сядзела насупраць. Злавіць яе погляд не ўдавалася.
Поруч з ёй сядзеў Тртнік у акулярах і няўцямна глядзеў перад сабою. Ёсіп гаварыў так, быццам збіраўся ў далёкую дарогу і клікаў, каб ішлі разам з ім. Словы яго гучалі суха, важка, спакойна, і я чуў у іх нешта суцяшальнае. Быццам бы гэта дзед расказваў дзецям страшную казку, якая мела іншы — важны, патрэбны і велічны — сэнс.
Нерухомасць твараў наводзіла на мяне жах. Здавалася, што мы саромеемся адзін аднаго і саромеемся без прычыны. Я адчуў, як у горле стаў камяк. Хацеў быў сказаць што-небудзь, засмяяцца ці крыкнуць, але не мог выціснуць слова з горла. У Ёсіпавых вачах, мусіць, быў нейкі напамін, што не варта марна траціць каштоўнага часу. Трэба выслухаць да канца і спакойна разыходзіцца. I сапраўды, неўзабаве ён змоўк, устаў, узяў кілішак і залпам выпіў. Ніхто не адзываўся. Усе сядзелі нерухома, як і да таго. Ёсіп паклаў рукі на плечы сыноў, потым ссунуў на патыліцу сваю шапку з бляшаным нумарам 77 і пайшоў ад стала да дзвярэй. Усе, як па камандзе, павярнулі за ім галовы. Ён, грузны і стары, ішоў памалу, павольным, але цвёрдым крокам старога салдата. Да дзвярэй ён ішоў доўга, нясцерпна доўга. А там азірнуўся на нас, усміхнуўся, падбадзёр-
ваючы, і ў знак прывітання падняў рукі. Потым насунуў шапку на вочы, нібы засланяючыся ад яркага святла, і пераступіў парог. Цемра праглынула яго ўмомант. Мы чакалі, што ён выйдзе на святло, але дарэмна. Усе адвярнуліся ад дзвярэй і пераглянуліся. He ведаю, што было ў нашых вачах — здзіўлення, пэўна, не было.
Пасля Ёсіпа ўстаў Пэпі. Ён ішоў шпарчэй за бацьку, можна было падумаць, што сыноўская трывога падганяе яго. Пэпі, не азіраючыся, ступіў цераз парог і знік. За ім устаў Цвыркун. Ён, хударлявы і невысокі, як звычайна, трымаў рукі ў кішэнях і спакойна накіроўваўся да дзвярэй. Ужо на парозе ён павярнуў галаву ў наш бок — хто ведае, каго ў гэты момант шукалі хлопцавы вочы — і таксама ступіў у цемру, як ступаюць у бездань. Нешта падказвала мне, што не трэба чакаць, калі ён з’явіцца ў сляпучым святле. Міма прайшоў Дэмасфен, высокі, крыху сутулаваты, з кучаравай каштанавай чупрынай — прайшоў рашуча і нават задзірліва. Аднак перад дзвярыма ён спыніўся, уцягнуў галаву ў плечы і ўвесь згорбіўся. Нашы погляды, упертыя ў яго 'ненатуральна сагнутую спіну, не маглі памагчы. Ён павагаўся і, не азіраючыся на нас, зрабіў крок за парог. Я напружана чакаў, што ўбачу Дэмасфена ў яркім святле. Ён сапраўды з’явіўся — поўз, нібы яшчарка, і прыціскаў галаву да зямлі, быццам яго асляпляў і не даваў падняцца яркі прамень. Хтосьці цяжка ўздыхнуў. Усе павярнулі галовы, калі праходзіў Грэга са сваёй страшнай ранай. Ён кінуўся ў цемру рашуча, і ўжо праз імгненне мы ўбачылі, што ён вялікімі скачкамі перасякае асветленую прастору. Адразу за Грэгам пайшоў Люлек. Перад дзвярьіма хлапчук спалохаўся і выставіў уперад рукі, як гэта робяць дзеці, абараняючыся ад чаго-небудзь страшнага. Люлек прапаў у цемры, толькі мы яго і бачылі. Леапард устаў павольна, у задуменні, нібыта загадзя ведаў, што трэба рабіць. Ён ішоў
спакойна, як па бульвары ў нядзелю, гэтак увайшоў у дзверы, і гэтак з’явіўся ў асветленай прасторы.
Я толькі паводзіў вачыма, галавой не круціў. Было адчуванне, што ў галаве няма ніводнай думкі. Разабрацца, што ж адбываецца, я не мог. Толькі недзе далёка мігцела думка-здагадка пра няўмольны закон, які вызначаў жыццё кожнага з нас пасля таго, як мы ўвайшлі ў гэтае нерэальна вялікае памяшканне. Людзі ўставалі і адыходзілі адзін за адным, кожны пасвойму: са злосцю ці са страхам, смела ці вагаючыся — як выходзіла,— і многіх мы больш не бачылі. Рашуча ўстаў і прайшоў Алеш, у сваім плашчы, у кепцы, насунутай на вочы, быццам сабраўся на адну з сваіх начных праходак. Пасля яго ўстала Касіяпея. Ішла яна няўпэўнена. Перад дзвярыма спынілася, азірнулася на дзяцей — яны ўсе чацвёра, не маргаючы, сачылі за маткай. Потым падняла рукі, нібыта сабралася закрычаць, і рашуча ступіла ў цёмную бездань. Я адвярнуўся. He хацелася чакаць, з’явіцца яна ў светлай прасторы ці не. Дзеці стаялі нерухома і не зводзілі вачэй з дзвярэй. Між тым, Тыгр скончыў выціраць акуляры. Праходзячы міма нас, ён углядаўся кожнаму ў твар, нешта шукаючы. Каля дзвярэй ён спыніўся, прыхіліўся да вушака, нібы стаўшы ў засаду, каб даведацца, што яго чакае. Потым, як злодзей, прашмыгнуў каля вушака ў цемру. Неўзабаве мы ўжо бачылі, як ён, не азіраючыся, крочыць па светлай зале. Следам за Тыграм, як па загаду, пайшоў Мефістофель — прама, спакойна, рашуча, салдацкім крокам. I знік у цемры бясследна. Ціхаход ішоў так, як ходзяць людзі, што выраслі на кані — крыху пагойдваючыся на крывых нагах. Можна было падумаць, што гэты хлопец ідзе з канюшні, дзе толькі што прывязаў свайго каня. He паспеў ён пераступіць парог, як з'явіўся ў снопе святла. У яго фігуры і паходцы было штосьці вельмі смешнае. Звезда здзіўлена сачыла за ім і ўстала яшчэ да
таго, як ён пераступіў парог. Яна паспешпа, дробпым дзявочым крокам, прайшла каля нас, страсянуўшы доўгімі чорнымі валасамі. Проста з парога дзяўчына ўляцела, быццам з коўзалкі, у цемру і адтуль не паказвалася. Тады ўстаў Тртнік, зняў акуляры і паклаў іх у нагрудную кішэню. Па зале ён прайшоў, нібы сляпы, а на парозе спатыкнуўся і амаль што ўпаў у цемру. Я заплюшчыў вочы, але гэта не памагала. Я бачыў праз павекі і ведаў, што ад такога відовішча немагчыма пазбавіць ні вочы, ні сэрца. Нейкі час стаяла цішыня. Мы глядзелі адзін на аднаго з дакорам і трывогай. Напружанае чаканне парушыў незнаёмы стары — барадаты, шыракаплечы, падобны на біблейскага Майсея мужчына,— ён хутка знік за дзвярыма, быццам усё жыццё толькі і чакаў гэтага. Следам за ім пабег хударлявы хлапчук гадоў чатырнаццаці, не болей. Здавалася, ён хацеў дагнаць старога.
Надышла і мая чарга. Як спазнанне, як выбраны лёс, як загад, які нельга не выканаць ужо таму, што сам хочаш яму падпарадкоўвацца. Я ўстаў і паглядзеў на Марыю — цяпер і яна глядзела на мяне — і накіраваўся да дзвярэй. Каля парога прыпьініўся і азірнуўся. Цяпер няцяжка было палічыць, колькі нас засталося. Калі будзе палова, надзіва ясна падумаў я, гэтага дастаткова, калі нават і яшчэ палова загіне, нас усё роўна будзе многа. Пасля гэтага я імкліва павярнуўся і заплюшчыў вочы. Святло асляпіла мяне. Я нічога не бачыў, але пераступіў парог і пачаў падаць.
Падаў я бясконца доўга, і ўвесь час мяне не пакідала думка, што я падаю і буду падаць яшчэ вельмі доўга, аднак канец гэтаму будзе.
Прачнуўся я ў цесным памяшканні, ад выгляду якога мне стала страшна. На бруднай сцяне я ўбачыў цені кратаў. У дзвярах стаяў салдат з парожнім вядром у руках. Мяне калаціла ад холаду. Ляжаў я на нейкай
смярдзючай посцілцы і не мог варухнуцца. Салдат з вядром выйшаў і замкнуў дзверы. Было чутна, як ён двойчы павярнуў ключ. Мусіць, была раніца, бо промні сонца падалі амаль гарызантальна. Я агледзеўся і ўбачыў, што побач сядзіць нейкі чалавек і глядзіць на мяне сваімі светлымі вачьіма. Я таксама ўважліва прыгледзеўся да яго. Цяжка вызначыць, колькі яму гадоў. Можна было сказаць, што ён малады, і адначасова, што стары, таму што брудны, кудлаты, няголены. 3 яго я перавёў погляд на сцяну і ўбачыў, што яна ўся спярэшчана надпісамі алоўкам, крэйдай, фарбай, здрапана цвікамі, відэльцамі. Калі я зноў паглядзеў на чалавека, ён усміхнуўся і сказаў:
— Я тут вершы напісаў. Спрыяльныя ўмовы. Можа, і ты пачнеш пісаць. Разам будзем. А тыя, што прыйдуць пасля нас, прачытаюць.
Я падняў руку і дакрануўся да сваёй галавы.
— Стукнулі цябе крыху,— заўважыў мой сусед па камеры.— Нічога страшнага. Я намачыў сваю анучу і прыклаў. А салдат, якога ты бачыў,— Цэзар. Добры хлопец, можна сказаць.
Hi з таго ні з сяго мне прымроіўся комін пякарні. Выплыла таксама некалькі твараў, сярод якіх адзін быў знаёмы — быццам бы Антонаў. Я стараўся ўспомніць, як выйшаў з Тртнікавай альтанкі, але ў памяці быў правал. Падумалася, што трызню. Я зноў памацаў галаву, абкручаную мокрай анучай, і паглядзеў на таварыша па камеры.
КНІГІ ОНЛАЙН
