Памінкі
Бена Зупанчыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1983
У сабе яна адчула пустату жаху. Пачула, як моцна б’ецца сэрца. Пабегла назад да Фігаўца, але салдаты перагарадзілі Гаспасвецкую і Дунайскую шашу. Яны лавілі мужчын па пад’ездах і кватэрах. Грузавікі выстраіліся аж да самай пратэстанцкай царквы. Пажылы мужчына, якога ўкінулі ў машыну, спрабаваў вырвацца. А яго не пускалі. Тады ён, падсунуўшыся да борта, расшпіліў штаны і пачаў мачыцца. Паліў каску і спіну салдату, што стаяў пад бортам. Салдат зароў і
1 «Давай, давай, варушыся, варушыся, хутчэй, хутчэй!» (італ.)
схапіўся за вінтоўку. Марыя адвярнулася. Яна праскочыла цераз шашу і апынулася ў цёмным завулку, які цягнуўся ад Фігаўца да Дукічавага квартала. Бегла аж да самых дамоў, а потым, ужо памалей, збочыла на Блейвейсаву. Адтуль спачатку хацела пайсці па Трыссцінскай, алс ўспомніла, што там паліцэйская ўправа, і цераз чыгунку накіравалася ў Цівалі. Тут было спакайней. 3 цэнтра да яе яшчэ даляталі стрэлы і крыкі салдатаў, аднак здавалася, што гэта недзе далёка-далёка, быццам напаўзабыты страшны сон.
— Што ж яны будуць рабіць? Што?.. — зашаптала Марыя і сама нрыслухалася да свайго шэпту. Яна расшпіліла каўпер плашча і зноў пабегла. Бегла паўз чыгунку, па той самай дарозе, дзе некалькі дзён таму назад бег я, да шашы на Рожнік. Каля пераезду яна на хвіліну затрымалася, задумалася, праз горад пайсці, ці як. I вырашыла пайсці даўжэйшай, але больш надзейнай дарогай. Зноў пабегла, не аддаляючыся ад чыгуначнага палатна. Звярнула толькі каля пераходу да тытунёвай фабрыкі, там, дзе канчаліся прысады з дзікіх каштаноў, якія цвітуць, быццам дамовіўшыся, адзін белым, другі вінна-чырвоным цветам.
Каб сабрацца з думкамі, стала і абаперлася на агароджу каля пераходу. «Як я спалохалася,— падумала яна,— як спалохалася!» А калі сабралася бегчы далей, заўважыла побач высокага мужчыну ў плашчы з паднятым каўняром, у капелюшы, насунутым на вочы. Ён стаяў нерухома і глядзеў на яе. Марыю ахапіў страх — незнаёмец нагадваў страшных герояў з гангстэрскіх фільмаў. Яна кінулася бегчы, але адчула, што мужчына не адстае ад яе. Груба схапіўшы дзяўчыну за руку, ён павярнуў яе да сябе. Яна хацела закрычаць, але не было сілы. Горла перасохла. Ногі падкошваліся. Паспрабавала вырваць руку. Утаропілася ў яго, але не магла разгледзець ні твару, ні вачэй.
— Даруйце,— зашаптаў ён,— вы былі ў горадзе?
— Была,— Марыя кіўнула.
— Што там робіцца? — Голас у яго быў глухі і сумны.
— He ведаю,— адказала яна злосна,— Пусціце мяне.
Ён выпусціў руку, і тады Марыя ўбачыла яго вочы — яны ліхаманкава гарэлі і нават, здавалася, свяціліся, як у ката.
— Дык што там робіцца? — паўтарыў мужчына.
— Ловяць мужчын,— сказала яна, пераводзячы дух і стараючыся выглядаць спакайнейшай і смялейшай.
— Вось што?!
— I кудысьці вязуць.
Марыя пайшла. Незнаёмец крочыў побач, амаль прыціскаючыся да яе. Марыя адхінулася, але ён зноў наблізіўся, быццам цень. Увесь час дзяўчына на сабе адчувала яго ліхаманкавы погляд.
— Вось што,— дадала яна,— і ўвесь час страляюць у паветра. У неба. Мусіць, напалохаць хочуць.
— Праўда? — прамармытаў незнаёмец.
Ён прыпыніўся, дастаў з кішэні цыгарэту і закурыў. У святле запалкі Марыя ўбачыла яго твар. Здалося, што яна ўжо недзе бачыла яго, але пры незвычайным чырвоным асвятленні ён быў болей незнаёмы, як знаёмы. Калі падносіў запалку да цыгарэты, Марыя заўважыла, як сутаргава трасецца ў яго рука.
— Зразумела,— прамармытаў мужчына.— А потым будзе проста. Іх завязуць у казармы. Там абшукаюць, запішуць, учыняць допыт, правядуць праз паліцэйскіх, агентаў, шпіёнаў, даносчыкаў і ўсялякую поскудзь. I калі нехта з гэтай зграі пазнае чалавека, пасведчыць на яго — канец. Наступны дзень ужо не прыйдзе да небаракі.
— Хто вы? — спыталася Марыя.
— Хто б ні быў, а вас ведаю.
Яна лыпнула вачыма і даверліва запыталася:
— Што ж гэта будзе?
— Што? — паўтарыў мужчына.— Нічога.
Ён пастаяў, уважліва паглядзеў на дзяўчыну і глуха дадаў:
— Горад акружаны калючым дротам і бункерамі. Турмы. Канцлагеры. Вязні. Даносчыкі. Забойцы. Смерць. У канцы заўсёды смерць.
— Смерць? — шэптам паўтарыла Марыя.
Паглядзеўшы на незнаёмца зноў, яна пашкадавала гэтага чалавека. Хацела сказаць што-небудзь падбадзёрлівае, суцяшальнае, бо ён выглядаў зусім разгубленым. Але мужчына раптам усміхнуўся:
— Рэвалюцыя пракладзе сабе шлях па нашых трупах.
Пасля гэтага ён уздрыгнуў, памармытаў нешта і ўжо выразна дадаў:
— Даруйце, мілая дзяўчына, што прычапіўся да вас... — Хацеў яшчэ нешта сказаць, ды махнуў рукою, павярнуўся на абцасах і, згорбіўшыся, пайшоў назад да пераезду. Марыя паглядзела на яго яшчэ раз і ад здзіўлення затуліла рот далоняй: Алеш.
Праз хвіліну яна ўжо бегла далей.
Мачакава аперацыя, названая так ад гасцініцы «Мачак» на Любляніцы, дзе яна тайна распачыналася, прайшла. Ваенная ўлада вялікай акцыяй у адказ змагла апраўдаць вялікую колькасць салдатаў і афіцэраў, якія ніколі не нюхалі рускага фронту. Пры гэтым не забыліся скарыстаць і траскучыя кінакамеры. Аднак вялікая чыстка, па сутнасці, толькі пачыналася. Карла Гаспероне стаміўся. Штодзённа па дзесяць гадзін вытрасаць кішэні, абмацваць вопратку, ламаць кончыкі нажоў, каб не былі даўжэйшыя, як на тры пальцы, а карысці з гэтага — некалькі сякіх-такіх запальнічак,
кішэнны гадзіннік, сярэбраны партсігар з надпісам «Твая Альма» і тэатральны бінокль, аздоблены перламутрам. Бінокль узяў толькі таму, што ён надта ж блішчаў. А ўсё драбяза. Людзі, якіх штодня прывозяць у казармы,— адна галеча. Hi дарагіх рэчаў, ні ўпрыгожанняў. А возьмеш якую дробязь, пачынаюць верашчаць: «Чаму адбіраеце? Гэта не забараняецца насіць!» Быццам у іх ніколі не было вайны, быццам не ведаюць законаў ваеннага часу. I ў цябе нарэшце ўзнікае адчуванне, што ты не салдат, а злодзей. Аднак Карла Гаспероне, па сутнасці, добры хлопец, у яго самога ў кішэнях вецер свішча, і таму ўсё гэта разам узятае здаецца яму несусветным глупствам. Ён стаміўся і вяртаецца дахаты. Ноч цёмная, вуліца мокрая, слата і холад. Нідзе ні душы. Каб прагнаць сум, ён ціха высвіствае «Voglio vivere cosi...» 1
Увогуле, гэтая люблянская зіма невыносная, асабліва яму, які вырас каля мора. 3 таго боку не-не ды і павее цяплом. А тут страшна. Калі не снег, дык дождж, няма дажджу — мароз, няма марозу — туман, а потым зноў мароз, дождж, снег або туман, які зацягваецца звычайна да паўдня, а то і на цэлы дзень і нават вечар, так што не ведаеш, ад холаду цябе трасе ці гэта нервы расхадзіліся. Калі ўжо прыйдзе вясна? А тут яшчэ такі неразумны народ. Нашто ім усё гэта? Сціснулі б зубы і цярпелі. Ці ж не зразумелі, што маленькім людзям не варта супраціўляцца сіле?! Няўжо яны сапраўды не разумеюць, што нельга псаваць адносін з уладай, асабліва з ваеннай? Ваенная ўлада заўсёды жорсткая, на сваёй тэрыторыі ці на чужоіі, на чужой яшчэ больш — такая ўжо вайна, памажы божа. За кошт вайны бог скасоўвае грахі салдатам. Калі гэтым небаракам чаго-небудзь бракуе, няхай робяць, як усе маленькія людзі: ніводная ўлада, пават найразумней-
1 «Хачу жыць так...» (італ.)
шая, не можа быць разумнейшай за іх, ніводзін закон не прадуманы так, каб яго немагчыма было абысці, ніводзін загад не закручаны так, каб яго нельга было перакруціць. А яны б’юцца галавою аб сцяну, як той няшчасны насільшчьік з нумарам 77, што спрабаваў напасці на яго, узброенага байца італьянскай армады, спацзеючыся, мусіць, што ён не будзе абараняцца. Так яму, дурню старому, і трэба. Часам ён бачыў той дажджлівы дзень, быццам на экране: дождж, цемра, прасціна, якой накрылі нябожчыка, і ён сам, загнаны невядомым датуль жахам у дом, адкуль потым праз зачыненае акно глядзіць на цені людзей, пакуль труп не закінулі ў машыну і не павезлі. Потым Феламена яму расказвала, што ў Ёсіпа два сыны і што іх схапілі ў нейкім падвале, дзе яны майстравалі пякельныя машынкі. Калі іх везлі, абодва, нібы змовіўшыся, скочылі з машыны і кінуліся ў розныя бакі. Аднаго забілі, а другі ўцёк. Яго непакоіў той, што застаўся жывы, да мёртвых ён ужо прывык. Жывыя былі небяспечныя ў гэтым праклятым горадзе.
Яму здаецца, што з кожным днём набліжаецца небяспека, якая можа стаць пагібельнай. Горад стаў сапраўдным пеклам, выклікаючы ў яго і страх, і міжвольную павагу. Гэтак цёмны чалавек паважае сілы, незразумелыя яму, і менавіта таму, што не разумее, лічыць іх яшчэ болын магутнымі. Карлу здаецца, што людзі пачалі легкадумна гуляць са смерцю. Зусім звычайная рэч — памерці або забіць каго-небудзь. Нам, падумаў ён у множным ліку, лёгка забіваць іншых, а вось паміраць да д’ябла цяжка. Каб гэтыя людзі забаўляліся, скажам, з якой-небудзь ротай састарэлых карабінераў, можна было б зразумець, але ж яны маюць справу з цэлай арміяй. Тут за жарты трэба дорага плаціць. У яго развагах была кропля спагады дужэйшага.
Горад быццам мёртвы. Нібы гэтая вялікая чыстка яго паралізавала. Усе вокны пазавешваныя, вуліцы пу-
стыя, неба вісіць над самымі дамамі. Боты прамоклі, ды і праклятая крапіўная форма не выносіць вільгаці. Усё гэта разам узятае — неапісальны вар’яцкі дом з турэмнымі камерамі і судамі, штабамі і камандамі, з установамі і загадамі, сходамі і пропаведзямі, з афіцэрамі, якія спырскваюцца духамі, быццам яны дома, з аблавамі і забойствамі, з салдатамі, якія ніколі ііе скажуць, што думаюць, і дажыліся ўжо да таго, што рэвалюцыйнае кіраўніцтва звярнулася да іх з лістоўкай, напісанай па-італьянску. Аднак усё, што напісана або сказана, па загаду і без загаду,— хлусня. Падманваюць адзін аднаго, і ніхто ўжо нікому не верыць, хоць і не страцілі яшчэ ваяўнічасці, спяваюць «giovinezza» бо так загадваюць, страляюць, бо загадваюць, праводзяць карныя экспедыцыі па вёсках, бо загадваюць — усё толькі таму, што загадваюць. А яшчэ гуляюць у мору. Таму што гэта таксама абумоўлена нейкімі няпісанымі, але магутнымі законамі салдацкай тупасці.
«Мой абавязак,— разважае Карла,— мой адзіны абавязак — застацца жывым і вярнуцца дадому, як толькі скончыцца вайна».
Карлу здалося, быццам нехта ідзе за ім следам. Ён азірнуўся, выцягнуў з кабуры пісталет і паклаў у кішэню, пальцам ссунуў засцерагальнік і сціснуў, пачаў грэць далоняй халодную ручку. За ім ішоў мужчына ў плашчы з настаўленым каўняром і ў капелюшы, насунутым на самыя вочы. Ён трымаўся блізка да дамоў, нібы хаваючыся ад дажджу, ішоў спакойна, быццам нікуды не спяшаўся, і, здаецца, высвістваў тую самую, што і Карла, песеньку. «Якія дурныя словы!» — злосна падумаў Карла і пайшоў хутчэй. Ён азіраўся па баках і ўвесь час думаў: свой гэта ці не? Каб не свой, так спакойна не высвістваў бы. Ды і песня італьянская. «Але... каб быў свой, аклікнуў бы мяне, пайшлі б разам. Дур-
КНІГІ ОНЛАЙН
