Памінкі
Бена Зупанчыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1983
— I якія ў вас падставы не згаджацца?
Перакладчык саладжава ўсміхнуўся. Бацька, невядома чаму, вырашыў, што гэты ліслівы прыслужнік, напэўна, з Горыцы.
Якія падставы? От, д’ябал! А ён і не думаў пра гэта. А сапраўды, якія падставы? Стары разгубіўся і зусім не ведаў, што сказаць. He можа ж ён расказаць, як склалася на самай справе. Лепш што-небудзь прыдумаць.
— У мяне ёсць пакой,— заспяшаўся стары,— але ў мяне таксама і трое дзяцей. Старэйшы сын збіраецца жаніцца, а жыць няма дзе. Гэта ж, разумееце, з жонкай, ды і дзіця будзе... Лішняга месца, такім чынам, не астаецца — дамок мой невялічкі.
— Але, але... А чым займаецца гэты сын? Колькі ў яго сыноў?
Афіцэравы мутныя вочы на нейкі момант спыніліся на бацьку. Перакладчык балбатаў і не пераставаў здзекліва ўсміхацца.
— Але, але...— паўтарыў афіцэр без усялякіх эмоцый.— Яго сыны дома. Адзін чыгуначнік, а другі гімназіст. Няблага. А нашы хлопцы павінны ваяваць. Іхнія жэняцца, дзяцей робяць яшчэ да шлюбу, крадуць у бога каханне, а ў людзей каштоўньі час, а нашы замест іх ідуць на фронт. Бач, як добра. Іхнім на фронт не трэба. Пра гэта стары калі-небудзь думаў? He чуў
яшчэ, што хочуць зрабіць немцы? Як яму такое падабаецца? Ну вось, дык няхай яго сыны крыху пацясняцца, каб дах над галавою атрымаў ветэран італьянскай арміі.
Бацька сумеўся:
— Па-мойму, у горадзе ёсць лепшыя кватэры...
— Дзе? — зацікавіўся афіцэр.— Няхай дасць нам адрасы. Мы будзем удзячныя. Няхай падкажа. Цяпер вялікі наплыў бежанцаў з Марыбара і іншых мясцін, дзе стаяць немцы.
Бацька яшчэ больш збянтэжыўся, бо не ведаў, што і сказаць, і зразумеў, што ў паліцыю не варта было звяртацца.
— Скажыце яму,— дадаў праз нейкі час афіцэр,— я спадзяюся, што ён разумны чалавек і што з ім можна дамовіцца. Я магу зрабіць так, што гэты сяржант не паселіцца ў яго доме, але толькі ў тым выпадку, калі ў пакой, прызначаны яго шаноўнаму сыну, будзе прыняты славенец, якога прышлём мы. Але каб ніхто не ведаў, што гэта наш чалавек.
— Не-не,— пералякана запярэчыў бацька,— толькі не гэта! Калі так, няхай лепш чужынец жыве.
Афіцэр ускочыў і раз’юшана закрычаў:
— Прэч! Ганіце яго адсюль! I хутчэй, бо арыштую!
Бацька схапіў свой капялюш і кінуўся наўцёкі. Спыніўся толькі на плошчы Кангрэсу, дый то толькі калі пераканаўся, што за ім ніхто не гоніцца.
Адна перад адной выспеўваюць птушкі. Сядзіш сабе на лаўцы тварам да сонца. Парк падобны на карціну Грохара. Усё цвіце і красуецца, зіхаціць сонца, здаецца нават, што вясёлкамі пераліваецца паветра. Калі нехта праходзіць паблізу, здаецца, што гэта проста праплывае ажурны цень. Вочы аж баляць ад гэткага бляску. Горад яшчэ ахутаны смугою. Нават калі прыслухацца, адтуль нічога не чуваць. Вось тут, здаецца, пражыў бы
ўсё жыццё. Залазіш на лаўку з нагамі і абдымаеш калені. Ты ж па сутнасці і не бачыў іншых мясцін. Каб не школьныя экскурсіі, дык акрамя Любляны ўвогуле нічога не ўбачыў бы. Hi Мулявы, ні Цясніны беднякоў, ні Ішкага Вінтгара, ні Шмарнай гары. Агароджаны свет Кайфежаў трымае цябе на прывязі. Ніколі яшчэ ты не ўздымаўся на высокую гару, ні разу не глядзеў на свет адтуль. Ты не ведаеш, што такое бязмежны прастор перад вачыма, хоць і марыш пра гэта. Бо ты не быў на Трыглаве, і цяпер гэта лічыш вялікай стратай. Цвыркун кажа, што туды трэба ўзбірацца на досвітку. Тады трапляеш у стыхію, якая нагадвае мора: калышуцца, нібы хвалі, аблокі, плыве густы туман. Вось-вось узыдзе сонца. Туман і хмаркі разбягуцца, спусцяцца, паплывуць над раўнінамі, далінамі і цяснінамі, рассцелюцца па-над лясамі, палямі, рэкамі. 3 белых пеністых аблокаў памалу вырастаюць вяршыні гор, усміхаюцца сонцу. Праз нейкі час пакажуцца зялёныя лясы, змрочныя, задуменныя, зверху — нібыта азёры. А потым і ўвесь край паўстане перад табою, як на далоні. Па той далоні лініяй жыцця праходзіць, выпраменьваючы таямнічае святло, павольная рака Сава. Твой погляд прабіраецца ўсё далей і далей — цераз Караванкі да Харатунаў, дзе блішчаць цёмныя плямы казачных азёраў, вядомых з школьных чытанак. Ты бачыш аўстрыйскія, швейцарскія, а па той бок італьянскія Альпы. Ну а калі раніца ясная, дык і скрозь — аж да мора, да Венецыі.
Ты быў перакананы, што на сваю радзіму трэба глядзець менавіта так — адным, адзіным поглядам з гэтай вяршыні, так, каб ахапіць усё зараз і не забываць ужо ніколі. У школе ты саромеўся тых, хто хадзіў у горы. Бо сам найвышэй падымаўся на Шмарную гару, дзе вы, быццам дзяўчаткі, збіралі снежныя ружы. У параўнанні з Трыглавам гэта нішто, адпавядае хіба толькі свету Кайфежаў, не больш. Кайфежа не цікавіць ні
вышыня, ні глыбіня. Кайфеж занадта баіцца вады, каб плаваць, баіцца вышыні, каб лётаць, баіцца хуткасці, каб падарожнічаць, баіцца кахання, каб людзі чаго не нагаварылі. Баіцца ён і тых імгненняў, калі спыняецца час і чалавек міжвольна задумваецца пра сэнс ці бяссэнсіцу сваёй мітусні. Табе бацька стаў увасабленнем чалавека, які баіцца ўсяго, што можа быць падазроным, спакуслівым, што не прадугледжана статутам таварыства сяброў жывёлы, а тым больш забаронена ўладай.
Добра, думаеш ты, што нас вазілі на Муляву, але чаму не павезлі на Трыглаў, чаму не паказалі сваіх азёраў, калі ўжо патрабавалі, каб мы ведалі пра ўсе азёры на Тыбеце? Ты бачыў прыгожую вёсачку, дзе нарадзіўся аўтар «Юрыя Козьяка» але не меў магчымасці ўбачыць радзіму з найвышэйшай вяршыні, адкуль відаць яна ўся — нават з той часткай, што за цяперашняй мяжой? Свет Кайфежаў аблытвае, душыць, поіць сляпой, атрутнай нянавісцю. Ён, гэты свет, выяўляўся ўжо тады, калі яму, зусім малому, бацька казаў пра матку: «Яна качалася пад плотам з кім папала. Вось, каб ты ведаў, якая распусніца твая матка». Або маці пра бацьку: «Твой бацька заўсёды быў самалюбцам і анучай. Заморак, нават паўмужчыны не варты. Я мусіла яго падманваць — трэба ж было неяк жыць». I зноў бацька: «Я ўсё цярпеў, каб не прапаў дом, каб не распаўся тады, калі я ўжо аддаў за яго палову жыцця». Паганых людзей, даказвае Цвыркун, ствараюць паганыя ўмовы. Трэба знішчыць гэтыя лжэсветы, якія складаюцца з дамкоў, садкоў, куратнікаў, галубятняў, знішчыць усё тое жудаснае ўбоства, якое напнулася з выглядам уладарніцтва, а на самай справе з’яўляецца падманам, рабаваннем, здзекам з чалавека
1 Раман «Юрый Козьяк, славенскі янычар» напісаў класік славепскай літаратуры Ёсіп Юрчыч (1844—1881).
і яго годнасці. Паганае асяроддзе нараджае карлікаў, якія пазней, калі зразумеюць, што ім да смерці быць толькі карлікамі, робяцца скнарамі, паклёпнікамі, падлюгамі, забойцамі, рабамі. Яны больш падобныя на жывёл, як на людзей. Нікчэмныя, з дваістай душою немаёмных і ўласнікаў, яны вартыя спагады і дапамогі, Аднак не будуць мець ні спагады, ні дапамогі да той пары, пакуль існуе безліч гэткіх убогіх абмежаваных светаў, якія кожны дзень нараджаюць усё новых карлікаў, новых гаротнікаў. Сапраўды, думаеш ты, нас вазілі на Муляву, а потым на Шмарную гару, каб паступова прылагоджваць, мірыць з уласнай нязначнасцю і ціхамірнасцю, каб нас задаволіў свет, далягляды якога — краявіды з акна гасцініцы, а найвышэйшая вяршыпя — Шмарная гара.
Табе не даюць спакою мары. Як быццам у цябе не адно жыццё, а два. Адно ненавіснае, абрыдлае, а другое — як размаляванае велікоднае яйка. Ты яго хаваеш глыбока, прыкрываеш сваёй незадаволенасцю, тугою. Цяпер ты ўпершыню спрабуеш атрэсціся ад ненавіснага і дакрануцца да чаго-небудзь вялікага, істотнага, значнага, неабходнага. Чаму нельга, каб вочы свяціліся ад шчасця і ўсведамлення, што ўсё зробленае табою — разумнае, важнае, вечнае? Чаму ты павінен марна траціць розум і сэрца, як твой бацька? Калі нарэшце прыйдзе час разліку з жыццём, ён будзе нагадваць больш страшыдла, чым чалавека.
Усё перад табою трымціць, дыхае, як жывое, і пераліваецца ў промнях ласкавага ранішняга сонца. На вочы набягае ліловы цень. Павінен перайсці далей, вось-вось, як невыразны ўспамін, невядома адкуль занесены ў твае думкі, занятыя зусім іншым. Але цень большае і робіцца гусцейшы. Гэта хтосьці падышоў і сеў побач на лаўку. Ён ціха кажа:
— Прывітанне.
— Прывітанне, Цвыркун!
Цвыркун — яўрэй, сын крамніка-галантарэйшчыка, які гадоў з дзесяць як пераехаў у Любляну з Заграба, пахаваўшы там другую жонку, Цвыркунову мачаху. Пасля гэтага ён адчуваў, што не можа аставацца на тым самым месцы, што трэба ўцякаць ад успамінаў куды прыйдзецца. Так апынуўся ў Любляне ціхі, непрыкметны хлопчык, якога за вонкавы выгляд празвалі Цвыркуном. Тады ён выглядаў зусім не так, як цяпер: твар у яго, нягледзячы на ўзрост, быў нейкі памяты, чарнамазы, а на канцы носа раслі тры чорныя валасіны. Мянушка так прыстала да яго, што праз год мала хто і помніў ягонае сапраўднае імя.
Ціхі кучаравы хлопчык хутка асвойтаўся ў новым асяроддзі. Аказалася, што ён умее — ды так, што многіх равеснікаў аж зайздрасць брала,— варушыць вушамі, мяўкаць, іржаць і непараўнана грымаснічаць, як быццам спецыяльна на гэта вучыўся. I хлапчукі ў школе казалі: «Гэты яўрэйчык сапраўды забаўны». Нейкі час ва ўсім класе панавала мода на ржанне і грымасы.
Ён быў малы і таму не разумеў, што хаваецца за вонкавым выглядам рэчаў. А зразумеўшы, перастаў грымаснічаць і пачаў абурацца, высмейваць усіх, хто акружаў яго. Нейкі час помсціў бацьку, нібы той быў вінаваты ў яго паходжанні і ў тым, што сынаў твар такі непрыгожы. Праўда, пазней Цвыркун раскайваўся і ставіўся да бацькі з тым маўклівым спачуваннем, якое можа быць толькі паміж бацькамі і спагадлівымі дзецьмі. Акрамя таго, ён убіў сабе ў галаву, што бацька — калі ўсё племя такое пагарджанае і забітае — чалавек незвычайны. Аднак гэта было, безумоўна, перабольшанне. Яго бацька быў чалавек надзвычай добры, але падчас рабіўся ўпартым, і тады ўжо немагчыма было яму што-небудзь даказаць. Ён стараўся жыць так, як патрабуе Стары запавет, але фінансавыя справы вёў па правілах сучаснага гандлю. Хадзіў ён звычайна, за-
клаўшы рукі за спіну і нахіліўшыся наперад. Яго вялікія цёмныя вочы заўсёды неяк дзіўна, вільготна блішчалі.
Цвыркун здзіўляў мяне сваім уменнем абыходзіцца з бацькам — ласкава, па-сыноўску пачціва, але так, што заўсёды быў яго верх.
— Грэешся, быццам яшчарка?
— Ага.
Ён глядзіць задуменна, вочы нібы памутнелі. Заўсёды, калі яны рабіліся такія, мне здавалася, што ў іх хаваецца тысячагадовы смутак яго пагарджанага племені.
КНІГІ ОНЛАЙН
