Памінкі
Бена Зупанчыч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 1983
— Што здарылася, Цвыркун? Мо закахаўся?
Ён склаў рукі, нібы на маленне, потым апусціў іх на калені і, схіліўшы галаву, адказаў:
— Ведаеш, і напраўду закахаўся.
Я здзівіўся, а потым узрадаваўся, абняў яго за плечы:
— Вось як! Ну і што — ёсць поспехі? Шчасліва?
— He ведаю. Mary толькі за сябе сказаць. А яна зусім нічога не ведае.
— Дык прызнайся.
— Прызнацца? Каб ведаць як. Я ж пры ёй і слова сказаць не магу — язык аднімаецца.
Я заківаў галавою.
— Усё роўна, прызнацца трэба, бо трэба ж табе ведаць, як яна да гэтага ставіцца. Ды і што тут цяжкага, дурань!
— Баюся.
— Ды кінь!
— Вось, каб я... каб быў... прыгожы! А так, што рабіць!
— He выдумляй абы-чаго. Я ведаю яе?
— Магчыма.
— Напішы ёй пісьмо.
— He сумею. Спрабаваў, ды нічога не атрымалася.
— Ну спішы адкуль-небудзь.
— He, так нельга.
— Я табе памагу.
— Не-не! Hi за што на свеце не згаджуся! — А праз нейкі час пачаў расказваць:
— Спачатку было страшна. Здавалася, я зрабіў нешта благое. Нават бацьку ў вочы паглядзець саромеўся. Уласна, я яго нераз падманваў, ты ведаеш чаму. I нічога было. A то... Неяк я спытаўся ў Тыгра, што ён думае пра гэта. Увогуле, у прынцыпе. I Тыгр сказаў, што каханне ў такі час — грэх. Эгаізм у дачыненні да рэвалюцьіі. Як гэта я магу сніць дзявочыя вочы, калі невядома, што нас чакае наперадзе, кажа ён. Маўляў, трэба перасіліць сябе.
— Тыгр — манах,— спакойна заўважыў я.
Цвыркун у задуменні паціснуў плячыма.
— Тыгр шмат ведае і разумее. Ён член камітэта. Я думаў над яго словамі і зразумеў, што ён мае рацыю. Аднак... Каханне не перашкаджае рэвалюцыі, калі запальвае чалавека, напаўняе захапленнем, смеласцю, адданасцю вялікай справе. Яно перашкаджала б, каб адводзіла ад рэвалюцыі ці рабіла чалавека занадта асцярожным, нерашучым, баязлівым.
Я слухаў яго, каб заглушыць свае думкі. Безумоўна, Цвыркун вельмі разумны, рашучы і разважлівы чалавек. А вось я нібыта лунаю ў прасторы, не маючы ніякай сувязі з ёю, ніякай апоры. Ведаю толькі абрыдлы куток Кайфежаў, а яшчэ тую ноч з Ганнай.
— Ну, я пайшоў,— пачуўся Цвыркуноў голас.— У мяне сустрэча. He забудзься пра сённяшні вечар. На Вечнай.
Ён устаў і пайшоў. Зноў ператварыўся ў ліловы цень, які памалу раставаў і нарэшце зусім знік.
Я ж тым часам быў перапоўнены нясцерпным чаканнем. Чакаў немагчымага. Нягледзячы на тое, што
сям’я і школа выхоўвалі падазронасць і недавер, ува мне не паменшала запалу, гарачага захаплення. Часам здавалася, што вецер лёгка можа падняць мяне і панесці, як воблака, над Крымам. I калі мяне хвалявалі фантастычныя марскія краявіды і падарожжы — што здаралася нярэдка — гэта было не толькі ад уплыву Паклукара, як я лічыў. Існавала нейкая дзіўная сіла, што цягнула з гэтага адгароджанага, праклятага свету. Яна гнала мяне ў невядомыя далі, куды вочы глядзяць. Падобнае калі-нікалі адчуваў, напэўна, і мой бацька. Але яго нуда заглушалася смуродам трусятнікаў, абцяжарвалася ўсім, што ён нажыў.
Палітычная тэорыя і практыка нібыта спецыяльна аб’ядналіся, каб уздзейнічаць на маленькага люблянскага чалавека з дваістай душою. 3 аднаго боку, ягоны ўласніцкі свет быў пад абаронай, з другога —дробныя гаспадары гублялі грунт пад нагамі. Між тым, маленькі чалавек даўно быў асуджаны. Праўда, выяўлялася гэта не заўсёды. Нярэдка можна было памыліцца ў ацэнках моладзі з мяшчанскага асяроддзя. Яе разнявольваў узрост, сіла маладосці напаўняла самаахвярнасцю, чыстымі, неэгаістычнымі пачуццямі. Здаралася, праўда, што яе заносіла ў палітычнае сектанцтва, і тады маладыя людзі надта жорстка, больш, як трэба, ставіліся да асяроддзя, у якім нарадзіліся. Школа ў гэты агонь магла падліць кроплю патрыятызму, калі мела здольных на такую справу. Нягледзячьі на тое, што гэты патрыятызм больш закранаў эмоцыі, як розум, што ён мог н& адрознівацца ад нацыяналізму ці шавінізму, ён быў той прыступкай, з якоіі многія маладыя людзі ступілі ў рэвалюцыю.
Мой бацька не прызнаваў ніякай радзімы, ніякай улады, ніякай партыі, ніякай гісторыі. Прызнаваў толькі свой куток, дзе сам увасабляў і гісторыю, і радзіму, і ўладу. А я ўжо быў іншы. Мне непрыемна было слухаць настаўніка, які бесперапынна гаварыў пра юных
сакалянят, але не менш брыдкі быў і другі настаўнік — той, што даказваў пра каталіцкую сутнасць свядомасці славенскага народу. Затое не прайшлі марна ўрокі гісторыі, якія вёў Тртнік. Яны прымушалі задумацца. Штуршком да роздуму было таксама і тое, што я адчуў і ўбачыў, стоячы на скрыжаванні Рымскай і Блейвейсавай вуліц і гледзячы на берсальераў у капелюшах з каляровымі султанамі. Яны з грукатам праносіліся на матацыклах у напрамку палаца бана 1 пасля ўрачыстай цырымоніі ўручэння ім ключоў ад горада, а мяне не пакідала пачуццё непапраўнай катастрофы. Чым болып я думаў, тым больш разумеў, што я сляпы. 3 кнігі Ілына «Прырода і людзі», якую даў Цвыркун, я зразумеў толькі тое, што свет няспынна рухаецца, мяняецца і што цяпер таксама нешта павінна зрушыцца, змяніцца. Амаль тое самае, але надзвычай мудрагеліста, пісаў нехта «Сігма», абудзіўшы між іншым маю цікавасць да бульбы. Цвыркун у гэтым сэнсе адрозніваўся ад усіх астатніх. Для яго не было югаслаўскай праблемы. Былі яўрэйскія пагромы ў Германіі. Як мне магло не здавацца, што ўсё існае — страшна заблытанае і невырашальнае? Ці ж мог я ахапіць усё гэта сваім розумам вучня-сямікласніка, сваім узрушаным сэрцам? Тыгр раіў перачытаць часопіс «Содобност» за апошнія гады, Марыя прыносіла з бацькавай бібліятэкі вершы, у Ганны я браў дзённікі падарожжаў і атласы. Калі ў той час ува мне было нешта сталае, нязменнае, дык гэта агіда да мізэрнасці ўласнага жыцця. Усё астатняе мянялася, як у калейдаскопе,— збянтэжанасць, прыгнечанасць, захапленне і радасць чакання.
Быў час, калі здавалася, што я магу лётаць у паветры. А часам, наадварот, я бязмэтна блукаў па горадзе і не ведаў, куды дзецца. Чытаў шыльды на крамах, як быццам шукаў тое, чаго не меў у сабе самім. Уначы
1 Б а н — губернатар.
варочаўся, уздыхаў, сніў кашмары, якія не давалі спакою і ўдзень. Прачынаўся звычайна ў поце і змучаны.
Часта сядзеў я на лавачцы каля Цівальскага пераезда. Глядзеў на людзей, якія спешна праходзілі міма, на салдатаў, слухаў, як грукае трамвай на прыпынку каля пошты. Каб неяк развеяцца, спрабаваў угадваць маркі машын, што праязджалі па Блейвейсавай вуліцы. Але гэта хутка надакучвала, і я зноў пачынаў блукаць. Так аднойчы я апынуўся на Шэленбергавай вуліцы, дзе доўга стаяў ля Баначавай вітрыны і нічога не бачыў. Калі ачнуўся, вылаяўся і пайшоў далей.
Спрабаваў і газеты чытаць, седзячы за сваім домам. Але не мог вытрымаць, калі бацька прыходзіў карміць трусоў. Каб на іх халера, на гэтых трусоў. Раптам я заўважыў, што бацька прыкметна пастарэў. У яго трэслася галава, кволая, худая шыя абрасла пакручастымі сівымі валасамі. Гэта за апошні час ён пастарэў і знясілеў. Вайна змардавала. Яна ўсіх змардуе.
Пагода яшчэ трымаецца. Зранку, праўда, быў туман, але дзень выдаўся цёплы, і ніводнай хмаркі. Я завітаў на Любляніцу, прайшоўся па беразе і спыніўся на мосце святога Якава. Нахіліўся на поручні і загледзеўся ў ваду. Любляніца, неглыбокая, з павольнай, ледзь прыкметнай плынню, удзень больш падобная на вялікую лужу, як на раку. Яна, здавалася, стаіць у мураваных сваіх берагах і пакрыху гніе. Так, як і я. Да д’ябла! Трэба нешта рабіць. Сама менш дваццаць чатыры гадзіны маюць суткі. Я аглядаў прахожых. Іх было нямнога. Некалькі чалавек ішло да рэчкі, некалькі вярталася. Вайна, а людзі купаюцца. Калі адсюль глядзець, дык і не заўважыш, што вайна. Праўда, усё неяк затаілася, сціхла. Людзі пазачыняліся ў сваіх дамах, на вуліцу выходзяць толькі калі вельмі трэба і зноў хутчэй хаваюцца. Але пагода трымаецца, як і заўжды ў гэтую пару. I рэчка цячэ так, як цякла заўсёды. Тым не меней нешта змянілася, зрушылася, нібы снежная
лавіна. Нешта адбываецца кожную хвіліну, толькі я не магу дазнацца што.
Што ўсё ж такі здарылася з маім горадам? Яго могуць разбурыць, спаліць, зраўнаваць з зямлёю. Могуць перасяліць усіх гэтых Кайфежаў у іншае месца. Я заплюшчыў вочы, каб лепш гэта ўявіць. I голасна засмяяўся. Мне здавалася, што ўвесь горад населены аднымі толькі Кайфежамі і што рэвалюцыя ў такім горадзе ніяк не можа развівацца.
Прырода ўсё больш абуджаецца. Усё больш святла, знікаюць цені. Ты апамятаешся і брыдзеш далей. Задуменна праходзіш каля клумбы з ружамі. Уяўляеш сябе садоўнікам — аглядаеш кветкі і вызначаеш, якія парасткі прымуцца і дадуць кветкі. Калі сапраўды будзе так, як здаецца, гэта будуць цудоўныя кветкі.
Абуджаецца і горад — заспаны звер з налітымі крывёю вачыма, які не бачыць ружаў, не зважае на твае жаданні.
На другі дзень, як толькі развіднелася, перад нашым домам спыніўся двухколавы высокі вазок. У яго запрэжаны быў мул, якому сама прырода дала такую масць, што не трэба была маскіроўка, можна было не баяцца авіяналётаў. Тры салдаты знялі з вазка кучу шопраткі, нейкі мех, два куфры, тры скрынкі мармеладу і скрынку макароны — усю рухомую маёмасць сяржанта Карла Гаспероне. Праз паўгадзіны і сам ён урачыста ўвайшоў у наш дом і пасяліўся ў пакойчыкумансардзе з трыма вокнамі, адно з якіх глядзела ў цэнтр горада. На ратушы, якая добра відаць з гэтага акна, трапятаўся чырвона-бела-зялёны сцяг. Маці з Феламенай паслалі кватаранту пасцель. Салдаты выцягнулі з пакоя бацькаву старую ясеневую шафу і дзве пустыя птушыныя клеткі. Некалі ў іх жылі дзве сумныя туркаўкі.
Бацька не хацеў ні чуць, ні бачыць гэтага. Ён пай-
шоў за дом чысціць трусятнік. Але не чысціў, сеў на перавернутае карыта і задумаўся. Калі я падышоў, ён панура, але ўрачыста вымавіў:
— Як той Пілат, я ўмываю рукі. Але прыйдзе час, калі вы са мною будзеце абыходзіцца інакш.
Карла Гаспероне пасяліўся, уладкаваўся, і жыццё пайшло сваёй чаргою. Бацька, як і да таго, уставаў вельмі рана і большую частку дня корпаўся ў садзе. Маці тапталася каля пліты і ўсё скардзілася на раматус, ламоту ў крыжы. Бацька адзначаў, што гэта ад колішніх уцех на траўцы, а маці адказвала, што тыя ўцехі — адзінае, дзеля чаго варта было жыць. Феламена, як звычайна, шыла. Больш са старога, як з новага, і ўвогуле яна не мела афіцыйнага дазволу займацца кравецтвам. Антон прыходзіў дадому толькі нанач. А калі заставаўся днём, напіваўся — уздымаў настрой. Між тым, яго выпучаныя вочы гнаіліся. Трусы прывычна жавалі канюшыну і гародніну. Кот Эмануэль, задраўшы хвост, хадзіў па плоце пад пільным наглядам сабакі Фердынанда. 3 плота ён звычайна пералазіць на бэз і там падпільноўвае вераб’ёў.
КНІГІ ОНЛАЙН
