Перамога ценю
Вітаўт Чаропка
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 270с.
Мінск 1996
— Радуйцеся, літвіны! Чакае вас прыхільнасць багоў!
А пасля, калі адсеклі быку галаву і ўздзелі яе на кій за стодам Перуна, кляліся ваяры ў вернасці сваім багам. Падыходзілі да Зніча, бралі з яго рук турыны рог, напоўнены малаком і цёплай крывёю быка, пілі па глытку, вярталі рог назад жрацу і па прыступках падымаліся да стода Перуна. Тут апускалі яны руку ў чару з бычынай крывёю, мазалі ёю твар і, паклаўшы зброю перад стодам бога грому, кляліся:
— Уладар мой, хай не станецца дапамогі ад цябе, хай не абаранюся шчытом сваім, хай пасечаны буду мячом сваім, хай загіну ад стрэл і ад іншай зброі сваёй, хай буду рабом увесь будучы век, калі пераступлю праз праўду сваю.
* * *
Падымалі чары і рогі з медавінай на трэбішчы, мо апошні раз у жыцці. Хто ведае, як здзейсніцца над чалавекам воля багоў. Можа, прынясуць з сечы дадому на шчытах, а можа, і вып’е хмельную чару за перамогу над ворагам і на трызне па сябрах.
Сядзелі перад вогнішчамі, пілі медавіну. Князёвы отракі падносілі кожнаму смажанае на вогнішчы мяса ахвярнага быка. З’елі яго. Отракі тут жа паднеслі розную ядзь: мяса, рыбу, пірагі, сыры, тварог і пра пітво не забываліся, падлівалі ў чары і рогі медавіну, піва і квас.
Ударылі па звончатых струнах гусляры, і загучала песня.
У кроў ахвярнай жывёлы памачылі вестуны стрэлы і, узяўшы па патухлым вугольчыку, панеслі трывожную вестку па Літве. «Пагоня!»
* * *
Ранішняе святло прагнала начную цемру і прадвяшчала ўсход велічнага і дабрадайнага сонца, якое асвеціць зямлю.
Волак, якога празвалі Ваўком, ляжаў на мядзведжай шкуры, што ўсцілала ложа, і паглядаў у кут, дзе на паліцы стаяў невысокі драўляны стол барадатага дзеда-хатніка. На двары, нібыта плакала немаўля, тужліва вуркацеў голуб. Гэтай вясной у галінах клёна, што рос побач з князёвымі харомамі, звілі гняздо галубы, і з акенца ложніцы княжыч пазіраў на птушак. Ён звыкся да гэтай галубінай сям’і — белай галубкі і белага з сінімі пёрамі голуба, звыкся да іх вуркацення, шумнага трапцення птушыных крылаў.
Волак падняўся з ложа і зірнуў у акенца. Птушка сядзела на галінцы каля гнязда і, натапырыўшы пёры, вуркацела.
— Ты падняўся? — прагучаў за спінаю княжыча голас яго малодшага брата Вышака.— Ну, то добра.
Волак азірнуўся. Брат стаяў у дзвярах, апрануты ў бе-
лую льняную сарочку з вышытымі на беражку знакамі сонца — крыжамі, завязаную шнурком каля шыі. Ільняныя белыя парты былі ўвабраны ў мяккія боты з астрогамі. На пасе са срэбнай спражкай віселі ў шкураных похвах нож, капшук з крэсівам. Вышакавы твар яшчэ не набыў суровага мужчынскага выразу. Невялікі прамы нос, густыя бровы і выразна акрэсленыя вусны — матчына спадчына-надавалі яго твару жаночую мілавіднасць. У братавых вачах было больш хлапецкай гарэзлівасці, чым мужчынскай цвёрдасці. Брат радасна ўсміхаўся.
— Нібыта плача,— прамовіў Воўк.
— А-а, гэты голуб,— махнуў рукою Вышак.— Збірайся.
Браты збіраліся на ловы. Цяпер штодня яны разам з паляўнічымі ездзілі ў пушчу біць звера. Калі ўдавалася заваліць вепрука або лася, прывозілі яго на возе ў горад, дзе звера свежавалі на князёвым падвор’і, салілі і вэндзілі мяса да паходу. Апошнія дні Волак адчуваў стомленасць і без ранейшай ахвоты ехаў у пушчу. Падумаў, што і сёння давядзецца лазіць па гушчары, і добра, калі багі пашлюць якую здабычу.
Даволі хутка Волак памыўся над невялічкім драўляным карытцам з прынесенага слугой срэбнага рукамыйніка. Калі слуга вынес карытца, Волак касцяным грэбенем расчасаў бараду і доўгія валасы, адзеўся ў такія ж, як братавы, белыя льняныя срачыцу і нагавіцы, нацягнуў на ногі боты, аперазаў сябе шкураным пасам. I каб не залатая вітая грыўна на шыі, дык княжыч быў бы падобны ў сваёй вопратцы на простага отрака. Аднак загарэлы і сур’ёзны твар з прамым носам, суровы погляд вачэй выдавалі ў Волаку чалавека, які прызвычыўся ўладарыць над людзьмі.
У стане ваяроў загучалі сурмы. Доўгі спеў турыных рагоў даносіўся і сюды, да князёвых харомаў. Новы дзень пачынаў панаваць над людзьмі. Воўк зняў са сцяны ясеневы лук, сагнуў яго і нацягнуў шаўковую цеціву, перакінуў праз плячо шкураны рэмень, прымацаваны да калчана са стрэламі. Са стала ўзяў карэц з віном. Па прыступках княжыч спусціўся з высокага драўлянага ганка. Ноччу прайшоў дождж, і ў паветры пахла мокрай зямлёй і травамі. Абмыты дажджом клён, што рос каля харомаў, радаваў вока яркай зелянінай. 3 лісця павольна скочваліся кропелькі, з мяккім гукам падалі на зямлю. Жмурачыся ад сонца, княжыч зірнуў на авальны зашчытак харомаў, які азначаў небасхіл з выразанымі на ім сонечнымі знакамі,
двума львамі, якія сімвалізавалі зямлю, і русалкай, якая сімвалізавала ваду. Каля разных конегаловых вільчакоў сіратліва сядзеў голуб.
Вялікі і магутны Сварожыч у юнацкім захапленні перад прыгажосцю зямлі лашчыў яе сваім боскім святлом, саграваў жываносным цяплом і чакаў ночы, каб апусціцца далёка за даляглядам на ложа, якое заслала яму Лада.
Княжыч апусціўся на калені, у дар Свярожычу выліў на зямлю з карца віно і, працягваючы рукі да сонца, узмаліўся:
— О вялікі Сварожыч! У гэты дзень захавай і благаславі нас! Пазбаў нас ліха! Пашлі нам удачу супраць ворагаў, о вялікі бог!
Праказаўшы замову, тройчы пацалаваў свае рукі і падняўся на ногі. Ён пайшоў на гаспадарчую частку двара. У прасторнай драўлянай клетцы, што стаяла каля стайні, занепакоілася рысь, якую некалі злавілі на ловах. Выгнула спіну і пагрозліва зашыпела. Воўк прыкрыкнуў на звера. Чалавечы голас узлаваў рысь, яна кінула сваё пруткае цела на княжыча і ўдарылася носам у тоўстыя жэрдкі клеткі. На шыі і на спіне паднялася поўсць, гострыя кіпцюры звера драпанулі па дубовай падлозе — рысь сердавала. I міжволі халадок боязі папоўз па спіне княжыча. Нянавісць да чалавека, які пазбавіў яе волі і цяпер насміхаўся, гучала ў рысіным голасе.
Яго ўжо чакалі з асядланымі коньмі. Вярхом на белым кані сядзеў Вышак. Лоўчыя стрымлівалі на тоўстых кіях з ашэйнікамі дзікаватых хортаў, якія ўзбуджана скавыталі. Стары дзядзька Гвай, які пасля пострыху княжычаў выхоўваў іх, падвёў да Воўка яго любімага каня Кахая — рослага, з белай у чорныя яблыкі поўсцю. На конскіх грудзях вісела лента са срэбнай пласцінкай, на якой былі выгравіраваны ад дурнога вока сонечныя крыжы і Перуновы знакі. 3 торбачкі Гвай сыпануў на далонь княжычу аўса. Конь пацягнуўся мяккімі вуснамі да чалавечай далоні.
* * *
3 акна пакоя, дзе звычайна князь думаў з князямі і лепшымі людзьмі родаў пра строі і ўставы зямельныя, паглядаў на сыноў Жывінбуд. I лагоднеў яго суровы твар. Радавалі князя сыны. Выраслі спадкаемцы — ёсць каму
перадаць княства, і на суклонні апошніх дзён жыцця ён будзе спакойны.
У пакой увайшла княгіня Лаўса.
— 3 новым днём, княжа. Хай будуць міласцівымі да цябе багі,— прывітала яна мужа.
Жывінбуд павярнуўся да жонкі. Лаўса любіла пакрасавацца ў новых строях. Вось і сёння надзела нядаўна куплены ў візантыйскіх гасцей даўгаполы кабат са стаячым каўняром, сцягнутым поясам і пятліцамі на грудзях. Чырвоная, вышытая залатымі ніткамі тканіна, з якой быў пашыты кабат, так спадабалася княгіні, што Жывінбуд выклаў рамеям не адну куніцу, каб дагадзіць жонцы. Галаву княгіні ўпрыгожвала залатая зубчастая дыядэма з выбражэннямі русалак, а на цэнтральнай пластцы — багіні Лады. 3 абодвух бакоў дыядэмы на раснах апускаліся да плеч залатыя колты са знакамі турыных рагоў. Палюбіла княгіня раскошу і золата, а раней толькі і было ўпрыгожанняў што срэбныя колты ды бурштынавыя пацеркі. Змяніў час і характар Лаўсы і прыгажосць яе забраў. I ўжо не вабіў Жывінбуда прыгажосцю жончын твар. He адзін дзесятак спальвалі Марэну вясной з таго часу, калі ён на ранні летаў сваіх гнаў каня ў няблізкі свет, аж за Шчару і Зальвянку, каб хоць адным вока.м зірнуць на Лаўсу, дачку яцвяжскага князя Асірга. I сэрца радасна трапятала ў грудзях. А ноччу ён вяртаўся дадому. Зоркі і месяц асвятлялі яму шлях. Маўклівыя дрэвы глядзелі ўслед адзінокаму вершніку, які парушаў іх начны сон. Першы пацалунак, калі ён нясмела дакрануўся вуснамі да яе шчакі, і дзявочыя словы: «Мне хочацца праехацца на тваім кані». I калі яна ўпала з каня, ён, падняўшы дзяўчыну на рукі, прызнаўся, што кахае яе. Вось і пражыта з Лаўсаю жыццё. Чаго таіць — былі суложніцы, якія сваім маладым целам абуджалі яго страсць, але яна маці яго сыноў і разам з ім пойдзе ў вырай, да дзядоў. А час гэты ўжо блізкі, і аднойчы раніцай не дабудзяцца яго і ў адчыненае акно вылеціць яго душа з роднага дому. Як некалі даўно-даўно не дабудзіліся яго дзеда Уценуса. Семдзесят і восем летаў пражыў Уценус. I постаці людзей ледзь бачыў князь, і галасы ўжо ледзь чуў, і РУКІ дрыжалі. Старасць паклала на яго плечы сваю цяжкую длань — сагнула князя. Аднойчы вечарам, калі дзед і ўнук засталіся адны ў пакоі, князь, які нікому і ніколі не скардзіўся на стомленасць, раптам мовіў: «Слабею. Непаслухмяныя чэлесы мае, цягне ўніз да зямлі,— ён павольна пахіліўся з лавы ўніз і апусціў далонь да падлогі,—
час рыхтаваць сані. Семдзесят восьмы год жыву, а ўсё памятаю — і пострыг, і як упершыню сеў на каня, і першую сечу, і першую чару медавіны, і першую жанчыну, як учора ўсё было». Ён змоўк і цяжка ўздыхнуў. Жывінбуд і не ведаў, што адказаць. Дзед падняўся з лавы і пакрочыў у ложніцу, каля дзвярэй спыніўся, павярнуўся да яго і ціха папрасіў: «Будзіце мяне раніцай моцна, a то не дабудзіцеся». Так і адбылося — раніцай не дабудзіліся Уценуса — князя князёў літвінскіх. А здаецца, толькі ўчора развітаўся ён, Жывінбуд, з дзедам.
— Хай і да цябе будуць міласцівыя багі,— адказаў жонцы Жывінбуд.
Княгіня падала мужу чару з півам і кавалак хлеба. Штодня выконваў князь даўні рытуал: памачыў хлеб у піва, адпіў з чары, адкусіў трохі хлеба, вярнуў чару з хлебам княгіні. Лаўса выйшла з пакоя і ў дзвярах, што вялі ў харомы, выліла за парог піва.
— Няхай будзе дастатак у гэтым доме для гаспадара, госця і жабрака,— прамовіла яна.
* * *
Зубр наструніў вушы. 3 узлёску даляцеў вісклівы сабачы брэх, а дзе сабакі, там павінны быць людзі, якія неслі з сабою смерць. Людзі, як і ваўкі, былі яго ворагамі. Калі чалавек сустракаў яго адзін на адзін, дык спуджана ўцякаў, і толькі калі людзі збіраліся ў зграі, бралі з сабой сабак, тады яны смялелі і нападалі на валадароў пушчы — зуброў. Можна было растаптаць капытамі, пырнуць рагамі аднаго, другога, трэцяга, але ўсё роўна нехта з людзей ударыць вострым кіем, на канцы якога — смерць.
КНІГІ ОНЛАЙН
