Перамога ценю
Вітаўт Чаропка
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 270с.
Мінск 1996
* * *
Пустата сустрэла яго дома. За гэтыя дні Воўк прызвычаіўся да Бажэны і без яе адчуў адзіноту. 3 цяжкім сэрцам хадзіў ён па пакоях, натыкаўся на стол і лавы. He мог
супакоіцца. Суцяшаў сябе, што Вышак вернецца назад. Але мала верыў у гэта. А калі не вернецца, калі прамяняе яго на Бажэну? I што цяпер? Ці чакаць брата, ці выслаць за ім пагоню? He вытрымаў і выклікаў да сябе дзядзьку.
— Гвай,— звярнуўся ён да дзядзькі,— не загадваю табе, а прашу: дагані Вышака з Бажэнай. Выратуй брата. Яна загубіць Вышака.
— Князь! He таі ў сэрцы немарасці. Усё, што адбылося,— гэта твая доля. Калі яна асудзіла цябе на страту гэтай дзеўніцы, дык ужо не вернеш Бажэны, як ні старайся.
* * *
Пасля страты дачкі Завейка страціў і цікавасць да жыцця. Навошта яму жыццё, калі пазбавіўся ён адзінага дарагога чалавека, любай Бажэны. Што з ёй? Сэрца аблівалася крывёю, калі думаў, як гэты ізгой Воўк цешыцца яго дачкою. Ездзіў ён да намесніка рускага князя ў Новым градзе, падбіваў на паход супраць Воўка. Намеснік адгаворваўся: то дружына маленькая, то дарогі добра не ведае, то справы не дазвалялі ісці ў паход. Завейка сваю дружыну падняў, але вояў не хапала. Каб вось дапамаглі русы.
I дні міналі ў хваляванні за долю дачкі.
I адбылося дзіва. За дзвярмі раздаліся гучныя галасы. Завейка незадаволена паморшчыўся. Чаго там раскрычаліся слугі? Дзверы расчыніліся — на парозе стаяла Бажэна. Яго родная крывінка, яго радасць і ўцеха вярнулася дадому. Сарваўся з лавы і падбег да дачкі, якая кінулася да яго.
— Татачка!
— Бажэна! — і спыніўся ўражаны Завейка.— Бажэна? — перапытаў ён.
— Татанька! — прыпала да яго грудзей дзяўчына.— Татанька!
Ен абдымаў яе, жывую, здаровую. Яна зноў з ім. I тут убачыў, як увайшоў у пакой Вышак. Без палахлівасці, упэўнена, як у свой дом. I паменшала радасць князя. Зразумеў — каханне штурхнула Вышака да яго дачкі.
— Вышак выратаваў мяне, толькі яго разую.
Цяжка ўздыхнуў Завейка і адказаў:
— Няволіць цябе не буду.
* * It
A праз колькі дзён з Новага града выступіла дружына. Грукацеў пад нагамі ваяроў і конскімі капытамі перакідны мост. Hi адзін з вояў не ведаў, куды іх вядзе Завейка. Наперадзе ехаў Вышак — ён павінен быў паказаць дарогу да цвержы Воўка. Угаварыў яго Завейка.
— Ты ізгой. Твой брат ваюе з русамі. I як паставіцца да цябе князь Яраслаў! Ты павінен паказаць, дзе хаваецца твой брат. Калі ты адмовішся, цябе і сілай прымусяць паказаць дарогу. Гэта не здрада. Ты дапаможаш спыніць непатрэбную вайну ў Літве. Мы разбіты русамі, і трэба прызнаць іх уладу. Кожны новы дзень гэтай непатрэбнай вайны прыносіць смерць. А Воўк... ён сам выбера сваю долю: ці прыме клятву Яраславу, ці трапіць у паруб. Ты ж будзеш уладаром бацькоўскіх земляў.— Яшчэ казаў Завейка, а Вышак ужо ведаў, што згодзіцца на яго прапанову. Нічога яму не застаецца, як згадзіцца.
— Пераступаю сваю праўду.
Як не хацеў таго, але адолелі яго ўспаміны. Нагадаў ён брата. 3 Воўкам ніколі не быў ён блізкі. Нейкая адчужанасць лягла паміж імі. Мабыць, ад таго, што Воўк старэйшы за яго і жыў іншым, чым ён. Ніколі слоў лагодных між сабою не мовілі. I ўсё роўна не мог Вышак уявіць, што ніколі адкрыта не зірне брату ў вочы. Няма цяпер у яго роднага брата, пакінуў яго назаўсёды.
Пра адно думаў Вышак, як папярэдзіць брата, каб ён пакінуў цвержу і схаваўся ў пушчы. Ды як папярэдзіць? Спадзяваўся на тое, што віжу ўбачаць русаў. Тады ўсё было б памысна — Воўк пакінуў бы цвержу.
* * *
Здзівіліся русы. Нікога яны не ўбачылі на сценах. Адчыненая брама і не падняты перакідны мост над ровам. I раптам з брамы выехаў на белым кані чалавек.
Завейка пазнаў яго — князь Воўк. Пазнаў брата і Вышак. He пакінуў Воўк цвержы, не схаваўся ад русаў у пушчы. Адчуваў Вышак сэрцам бяду. Конь з вершнікам набліжаўся да русаў. Завейка ўзяўся за меч.
— He спяшы, князь,— мовіў Вышак і паехаў насустрач брату. Воўк злез з каня і чакаў яго. Ніякай зброі ён не меў перад сабой, нібыта выйшаў здавацца.
Вышак спыніў каня, пакінуў сядло і падышоў да брата.
— Падай меч свой! — сурова прамовіў Воўк.
Вышак паслухмяна выцягнуў з похваў меч і аддаў яго брату.
— Продкі нашыя! — усклікнуў Воўк.— Вось чалавек, які прыйшоў на суд ваш. Здрадзіў ён клятве багам нашым і за віну сваю мусіць ад зброі сваёй памерці. Аддаю яго вам у ахвяру, о продкі нашыя!
Вострае джала мяча, накіраванае бязлітаснай рукой, увайшло Вышаку ў грудзі. Адчуў Воўк, як рукі брата схапілі яго за тулава і папаўзлі ўніз. Брат упаў на зямлю. Вось і ўсё. I Воўк ударыў мячом сабе ў жывот: «Я іду да вас, продкі!»
1987 г.
АПАВЯДАНН!
ПЕРАМОГА ЦЕНЮ
Аляксандру Жаўняровічу
Чалавек ішоў па дарозе. Ен з цяжкасцю перастаўляў непаслухмяныя стомленыя ногі. Пад растаптанымі ботамі хлюпала чорная гразь. Латаны-пералатаны плашч, у які хутаўся чалавек, не ратаваў яго ад дажджу, што крывымі струменьчыкамі ліў з нябёсаў, зацягнутых хмарамі. Вопратка на чалавеку намокла і не грэла яго. Па твары цяклі кроплі даж?джу. Час ад часу чалавек абціраў далонню твар, тужліва паглядаў наперад, дзе за даляглядам у дажджлівым мроіве губляўся шлях. Халодны, пранізлівы вецер разгульваў па зжатых пустых палетках, зрываў апошняе лісце з дрэў, што раслі абапал дарогі. Удалечыні, у панурым шэрым небе, з’явіліся ледзь відныя кропкі. 3 кожным імгненнем яны набліжаліся да падарожніка і ўсё дакладней набывалі абрысы птушак. Жураўліны клін праляцеў над яго галавой непарушна, трымаючы свой кірунак у далёкія цёплыя краі/ дзе была радзіма. Чалавек з зайздрасцю праводзіў птушак вачыма і зноў пасунуўся па дарозе. Ён спадзяваўся нарэшце дабрацца да жытла, схавацца ад непагадзі, павячэраць, у цяпле пераначаваць. I падбіў яго чорт выправіцца ў гэты далёкі і халодны край. Як там ён называецца ў Герадота? Ці неўраў, ці чорных андрафагаў? Ці не лепш было туляцца па поўдні пад пяшчотным сонцам, начаваць пад спеў цыкадаў у садах, што пахнуць кветкамі, есці сакавітую гародніну і садавіну і, як вольная птушка, не ведаць сабе клопату? I што хацеў ён убачыць? Што адшукаць? На што, такі наіўны, спадзяваўся? Пачуў аднойчы ад людзей, што ёсць край, дзе вельмі шануюць Георгія Пераможцу і дзе ёсць яго выява: вой у даспехах на белым кані забівае дзідай цмока — лічаць там яго за дзяржаўны герб. А дабраўся сюды — сам не рады. Цэрквы разбураныя і разрабаваныя. Мышы і кажаны пасяліліся ў іх, падарожныя заходзяць туды не папрасіць у Бога сіл адолець дарогу, а справіць свае патрэбы. Фрэскі на сценах абсыпаліся, і не разглядзець твары апосталаў і святых.
I вось блукае ён па гэтых бясконцых нечарназёмных дарогах адзінокі, галодны, стомлены, чужы тут. Рэдкія весі,
што траплялі на шляху, нібыта вымерлі: пахіленыя набок хаткі, дахі есць зялёны мох, на дзвярах павукі ткуць павуцінне, выбітыя вокны, як вочы невідушчых, чарнеюць пустымі прадоннямі. Дзве-тры бабкі баязліва хаваліся ад адзінокага падарожніка па хлеўчуках і праз акенца насцярожліва паглядалі на яго, ледзь чутна мармычучы сабе пад hoc: «Свят, свят!» Нібыта і праўду казаў Герадот, што гэтыя дзікуны неўры ператвараюцца ў ваўкоў і гойсаюць па лясах.
Харчаваўся ён у закінутых садах кіслымі яблыкамі і грушамі. Хаця зрэдку выпадала, што які дзядок пускаў яго ў сваю хатку і частаваў тым, што Бог паслаў. Тады свята! Але свята ў жыцці бывае рэдка. Вось і сёння, відаць, прыйдзецца начаваць у пустой хаце, прыслухоўвацца, як шапоча па даху дождж і крэхчуць на двары старыя дрэвы, нібыта скардзяцца на старасць. А раніцай, калі марозік схопіць лядком лужы, зноў — у шлях.
А калісьці даўным-даўно быў у падарожнага дом, насіў ён сваё імя, былі ў яго сябры, кахаў ён дзяўчыну і ніяк не мог прадбачыць, што лёс выганіць яго з роднага дома на бясконцыя дарогі, адніме сапраўднае імя...
У прыгожым паўднёвым горадзе, што раскінуўся на беразе ласкавага, прамяністага мора, жыў ён. Часам здаецца яму, што тое далёкае мінулае — падман, прыгожы сон, што ўвесь час была дарога, голад, невядомасць. Ззаду пачулася натужнае сапенне аўтамабільнага рухавіка. Чалавек азірнуўся. Па дарозе, падскокваючы на калдобінах распырскваючы з-пад колаў бруд, паўзла легкавушка.
Чалавек узрадаваўся: можна было пад’ехаць, ён падняў руку. Аўтамабіль параўняўся з чалавекам, спыніўся. Шафёр нахіліўся над сядзеннем, адчыніў дзверцы.
— Вам куды? — прагучаў прыемны жаночы голас.
Ён і не ведаў, куды яму трэба, ішоў па дарозе наперад у надзеі, калі скончыцца гэтая краіна.
— А-а,— махнуў ён рукой,— мне ўсё роўна куды.
I чалавек залез у машыну. Запахла духамі, цыгарэтным дымам. Ад разагрэтага рухавіка цягнула цяплом. I адразу стала ўтульна і спакойна на душы. Ён не мог не пазнаць гэтую жанчыну, хаця час і сцёр у памяці рысы яе твару, і сам твар пастарэў, страціў той мілы дзіцячы румянак, які некалі так падабаўся яму. Густы слой грыму хаваў азызласць скуры і зморшчыны. У першую хвіліну чалавек хацеў ускрыкнуць ад радасці, назваць яе імя, але доўгія гады вандровак навучылі яго стрымліваць сябе. Ён праглы-
нуў горкі камяк, што засеў у горле, і прагна ўтаропіўся ў жанчыну. Яна адчула гэты праніклівы погляд незнаёмца і, какетліва выгнуўшы густа намаляваныя бровы, спыталася:
— А чаго гэта вы так паглядаеце на мяне?
— Вы прыгожая.
Гэта спадабалася жанчыне, і яна прыемна ўсміхнулася незнаёмцу.
— Дзіўна бачыць такую прыгожую жанчыну на краі свету.
Пры апошніх словах жанчына здрыганулася і ўважліва зірнула чорнымі вялікімі вачыма на чалавека. Здалося, што вось-вось і яна пазнае яго. Каб не гэтая пасівелая барада і вусы, каб не гэтыя глыбокія зморшчыны на твары, не стомленасць у вачах — жанчына адразу ж назвала б яго імя. Але не, яна не пазнала, не вымавіла яго імя, адвярнулася ад чалавека, паклала рукі на баранку і павяла машыну. Чалавек глядзеў на профіль яе твару, на жорсткія складкі размаляваных вуснаў, на прамую лінію прыгожага носа.
Жанчына нервова сціснула вусны. Ёй не падабалася такая ўвага незнаёмца, і той адвёў позірк. На панелі машыны ён убачыў знаёмую выяву воя ў даспехах на белым кані, які забівае дзідай цмока. Крылаты цмок круціў, выгінуў свой доўгі хвост і дыхаў з пашчы на воя агнём. А вой з нявінным тварам анёла цэліў цмоку проста ў пашчу дзідай.
— Скажыце, а хто гэты юнак, які змагаецца з цудамюдам? — паказаў пальцам на выяву чалавек.
КНІГІ ОНЛАЙН
