Перамога ценю
Вітаўт Чаропка
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 270с.
Мінск 1996
— Вы бліжэй, бліжэй да мяне,— казаў юнак, і калонкі далёка навокал разносілі ўзмоцнены апаратурай голас: — ...Гэй, да мяне-е-е.
Людзі без ахвоты зрабілі некалькі крокаў наперад, спыніліся.
— Вы ведаеце мяне. Я вам усю праўду распавяду пра тых экстрэмістаў, якія рвуцца да ўлады і хочуць быць авангардам грамадства. Вы верце мне. Гэта жменька адшчапенцаў, маральных вырадкаў, правакатараў.
Прысутныя, нібыта выконвалі непрыемны абавязак, панура апусціўшы галовы, слухалі агітатара.
— Кузьма!
Супермен здрыгануўся. Хто паклікаў яго? Хто мог пазнаць? Сябра?.. Ен азірнуўся. 3-пад расхрыстанай фуфайкі, што была на чалавеку, выглядала брудная кашуля, заплямленыя мазутам парты запраўлены ў кірзавыя боты. На няголеным жаўтавата-матавым твары выступаў мясісты чырвоны hoc; з ноздраў тырчалі чорныя сцяблінкі валасоў. Пуставатыя вочы, пад якімі ляжалі зямлістыя кругі, абыякава глядзелі на хлопца.
— Дай закурыць,— голас прагучаў глуха і стомлена.
I гэта «дай закурыць» болей за ўсё ўразіла Супермена. Сябра (а што гэта ён, не было сумневу) не здзівіўся, не ўзрадаваўся і нават не прывітаўся, а, як у свайго суседа, якога бачыў штодня, прасіў цыгарэту. I ўсяго...
Супермен падаў яму пачак «Мальбара».
— «Беламора» няма?
— He...
Бруднымі, мазутнымі пальцамі той выцягнуў з пачка
цыгарэту і, згорбіўшыся, пашыбаваў па вуліцы. Супермен падумаў, што так ходзяць людзі, якія страцілі ўсялякае адчуванне жыцця, абыякавыя да ўсяго, людзі без надзеі і радасці. Ён хацеў паклікаць сябра, але так і не прыгадаў яго імя.
— Таварышы, сярод нас прысутнічае нацыянальны герой,— гэта ўжо казаў Леў Іванавіч, і казаў пра яго, Супермена.— Сваёй смеласцю ён кліча нас на подзвіг, сваімі подзвігамі сцвярджае ідэалы высакароднасці, сваім жыццём ён даказвае, што і адзін чалавек здольны шмат здзейсніць. Папросім яго на трыбуну.
Прысутныя без ахвоты запляскалі ў далоні. А побач з Львом Іванавічам пераможна ўсміхалася Вольга.
Да натоўпу пад’ехала чорная крытая машына, спынілася, і з яе вылезлі п’яныя парашутысты.
— Іваныч, збірайся на пенсію! — крычалі яны, ідучы да трыбуны.
Цяпер ён стане яшчэ Львом Іванычам. А што? Хоць нечым можна змяніць гэтае жыццё ў лепшы бок. Толькі навошта гэта людзям — ім не трэба «Мальбара», яны задаволены «Беламорам».
— Ах, ліха маці вашай! Спыніцца! — грымнуў Леў Іванавіч, і голас яго, узмоцнены дынамікамі, як удар перуна, страсянуў паветра.
Парашутысты быццам ацверазелі, спыніліся каля трыбуны і спуджана ўталопіліся на начальніка.
— Смаркачы! — загрымеў той.— Ды я вас у парашок сцерушу!
Вось і ўсё. Кожнаму сваё... Супермен пайшоў прэч, радуючыся, што Леў Іванавіч не бачыць яго і не кліча на трыбуну.
За бетонным мостам, што злучаў берагі рачулкі, ён спыніўся і пазнаў месца, дзе знаходзіўся. Шмат гадоў таму быў тут, дзе зараз стаіць. Памятае, пасвіў тады кароў і, каб тыя не лезлі ў шкоду, старэйшыя пастухі паслалі яго сюды, на шлях, а самі гулялі ў карты. I тады, як і цяпер, удыхаў гаркавата-п’янкі водар лугу. Па шляху праходзілі аднавяскоўцы, як з дарослым, віталіся з ім, размаўлялі, цікавіліся, ці спраўляецца пасвіць. I ён, узрадаваны іхняй увагай, адказваў, што спраўляецца.
Тады пайшоў цёплы летні дожджык — цыганскі — і на нябёсы рознакаляровай дугой легла вясёлка. Аднавяскоўцы казалі яму, што трэба спяшацца падняцца на яе, каб быць шчаслівым,— такое існавала паданне.
I вось — ён зноў тут. Вецер гойдае ля ног палын. Здаецца, ён па-ранейшаму хлапчук-падпасак, які ніколі не пакідаў вёскі, і не насіла яго па чужых дарогах, і не забыўся ён «деревенской» мовы, і не гандляваў памяццю...
I раптам цёплая капка ўпала на твар, за ёй — другая, трэцяя. Пайшоў дожджык, цыганскі — лёгкі і цёплы. I з-за лесу, што пачынаўся за лугам і цягнуўся за далягляд, узышла вясёлка і выткала неба рознакаляровай сцяжынкай. Супермен пабег туды, да яе. Трэба было паспець трапіць на вясёлку, пакуль не сціхне дождж.
1988 г.
эсэ
МАЛАЯ ПАДАРОЖЦАЯ КНІЖКА
He чытайце гэтай кнігі. Каб не мучылі вас сумненні, ці несці свой крыж, ці кінуць яго на ростанях і павярнуць на лёгкі, з крывымі паваротамі, шлях. Лепш у краіне здрады закапайце яе ў полі, і на вялікую вам радасць вырасце тады дрэва. He, не з кнігамі, а з трыццаццю срэбнікамі, і вам не прыйдзецца за іх прадаваць сваіх настаўнікаў, а лепш закапайце яе ў краіне сяброў, і тады забруіць віна чыстага крыніца. I вып’еце вы за сябе, за сяброў, за каханых, і забудзеце аб безнадзейнай справе — шукаць тое, што не знойдзеце. А лепш усё ж закапаць яе ў краіне кахання, каб выраслі чырвоныя ружы, якія можна падарыць каханым. Яны так і зрабілі — закапалі кнігу ў краіне кахання. А ружы, што выраслі, сарвалі. Адзін аднёс іх на могілкі, дзе ляжалі продкі, другі паклаў іх каля дзвярэй каханай, трэці на вуліцах горада прадаў, а я ўсыпаў імі свой шлях і пайшоў па ім, зусім забыўшыся, што ў ружаў ёсць колкі.
У цёмным пераходзе нехта дагнаў мяне. Лёгкім дотыкам рукі крануў за плячо. Я азірнуўся. I хаця мае вочы даўно звыкліся з цемрай, але нікога не разгледзеў. «Памроілася»,— вырашыў я, хацеў ужо ісці далей, як мяккі жаночы голас запытаўся: «Ты куды?» Здзіўлены нямала, адказаў: «Я ўперад, мяне там чакаюць, даўно чакаюць, я спазняюся, мне некалі».
-— Ніхто цябе не чакае, і няма чаго спяшацца, пайшлі назад, там святло і вясна,— прагучала мне ў адказ.
Нехта ўзяў мяне за руку і павёў за сабою назад. Я адчуваў цяпло ягонай далоні, і мне было прыемна. Паслухмяна, як дзіцё, крочыў я за невядомым. Мы выйшлі наверх. Сонечны німб вясны, што зіхацеў у блакіце нябёсаў, асляпіў мяне, і на момант я заплюшчыў вочы, а калі расплюшчыў, то вакол сябе нікога не ўбачыў. Куды падзеўся невядомы? А ўвогуле, ці быў ён? «Памроілася»,— зноў вырашыў я.
Па стромкіх прыступках спусціўся ў чорную пашчу перахода. Вобмацкам, бы сляпы, пайшоў. Вочы ніяк не маглі звыкнуцца з цемрай. Так я ішоў, і чамусьці чакаў, што зараз нехта кране за плячо і скажа: «Не спяшайся, там ніхто цябе не чакае».
— Ваяводзіч, вазьмі мяне да сябе ў дружыну. He магу я бачыць, як варожыя мячы п’юць кроў маіх братоў і сясцёр, не магу чуць плач удовіц і матуляў, няма мне прытулку на маёй зямлі — попелам пажарышчаў пакрылася яна, няма мне дзе прыхіліць калені перад Богам — разрабаваны нашы храмы, не чую я спеваў дзяўчат, толькі злавеснае груганнё вяшчуе новыя няшчасці маёй радзіме. Вазьмі мяне да сябе.
— Колькі ж табе сонцаваротаў мінула?
— На Купалу семнаццаць будзе.
— I да чаго ты здатны?
— Я валодаю мячом, і мая рука не стоміцца секчы варожыя галовы. 3 лука я збіваю птушку ўлёт. Я ўтаймую самага дзікага каня. Я магу сокалам узляцець да сонца і шчупаком нырнуць у глыбіні рачныя, воўкам шнураваць па шляхах, мурашкай прабрацца ў варожы замак, пугачом не ведаць спакою ўначы.
— Можаш ты нямала, толькі галоўнага не хапае табе, а без гэтага няма чаго на поле сечы выходзіць.
— Чаго, ваяводзіч?
— Падумай сам.
I доўта ён думаў, а потым вымавіў:
— А яшчэ, ваявода, я душу сваю гатоў пакласці за другі свая.
— Што ж, бяру цябе ў дружыну.
Раней, калі я ішоў дадому, яна сядзела каля акна на кухні і весела ўсміхалася мне. Прайшло колькі гадоў. Цяпер, калі іду да сябе, то часцей бачу каля акна яе чалавека. Мажны і барадаты, ён на поўны рот умінае ўсё, што яна паднясе да стала. Цяпер, калі і зірне ў акно, то весела не ўсміхнецца — твар яе заклапочаны і сумны. Затое мне хочацца ўсміхнуцца, парадавацца яе сямейнаму шчасцю.
Белы-белы лебедзь — вачэй не адарваць. Чорны-чорны коршак зноў кружыцца ў нябёсах.
— Чаго ты, коршак, кружыш? Чаму страціў спакой?
Чаму сумуеш сам з сабой?
— Чаму я не лебедзь белы? Чаму я коршак чорны? Зноў ад мяне пахаваліся ўсе.
Мы часта хочам злавіць жорава, так і не разумеючы, што калі яго ў нас няма — рукі нашы свабодныя. Аднак на свабодныя нашы рукі намагаюцца начапіць ланцугі. I самае дзіўнае, што часцей гэтае робяць сябры, тыя, якія даўно носяць іх. Яны кажуць, што жадаюць нам дабра, бо калі рукі вольныя, можна натварыць глупства, за якое вельмі балюча б’е жыццё. Ім шкада нас, і яны ветліва прапануюць ланцугі. I вось цяжкія ланцугі адцягваюць нам рукі. He абараніцца ад ворага, не пакараць нягодніка, не абняць каханую, не паднесці кубак да рота, не ўзяць пяро, не падтрымаць стомленага сябра, не памахаць услед жоравам. Затое ёсць надзея, што не наробіш глупства.
Зіма не спяшалася. Зразумела, сустрэлася з восенню. Сяброўкі. Даўно не бачыліся. I пайшло: як жыццё-быццё, як справы, што чуваць. Два дні зіма па календары, а яна ніяк не нагаворыцца з восенню, не спяшаецца да нас...
У аўтобусе хлопчык пытаецца ў сваёй матулі:
— Матулечка, а чаму снегу няма? Ужо два дні зімы, і ніводнага снегу.
Ён так і мовіў — ніводнага снегу. Я думаю, што самая паэтычная мова ў дзяцей. Матуля нешта тлумачыць сыну аб цыклонах, а той нічога не разумее і сумна паглядае ў акно. А мне хочацца падысці да яго і распавесці, што цыклоны тут ні пры чым, а зіма проста сустрэлася з сяброўкай — восенню — і размаўляюць, і хутка-хутка яна прыйдзе да нас і сыпане бялюткім снегам. А можа, у наш час няма чаго дурыць дзіцяці галаву такімі казкамі?
Я ведаю сродак унікнуць бедаў. Трэба іх загнаць за блізкі свет, дзе ваўкоў галодных зграя праглынуць кагонебудзь даўно марыць. Быў бы добры ім абед. I я даўно б так зрабіў. I жыў бы без пакутаў, але шкада мне ваўкоў, бо вельмі атрутлівыя беды і ваўкі, праглынуўшы іх, паздыхаюць. Шкада мне ваўкоў, і ўсё.
Чарадзейная, цябе выставілі ў чым маці нарадзіла на пацеху натоўпу. Хацелі абразіць гэтым. I ты жадала цуду, каб, як у святой Інесы, выраслі ў цябе доўгія валасы, і імі ты схаваеш ад людзей сваё голае цела, альбо спусціцца
з нябёсаў анёл і коўдрай ахутае цябе. Але гэтага не здарылася, і натоўп убачыў твайго цела першаісную прыгажосць. Ты маліла Бога аб цудзе, і ён здзейсніўся. Уражаныя тваёй прыгажосцю, людзі забыліся пра звадкі і спрэчкі і, стаіўшы дых, глядзелі на цябе. Апусціўся меч, так і не секанула па галаве свае ахвяры шабля, палец не націснуў на курок. Людзі глядзелі на цябе. Ведаеш, ты выратавала свет ад загубы, бо было сказана: «Прыгажосць выратуе свет».
Каб праўды на зямлі ніхто сказаць не мог, запячаталі воскам вусны і павесілі на іх замкі. А каб праўды не бачылі, завязалі ўсім вочы. А каб праўды не пачулі, заткнулі ўсім вушы і занеслі ў чорныя спісы ўсе светлыя душы. Але як ні стараліся затыкаць, завязваць, зачыняць, а праўда жыве. Тады мёдам памазалі вусны, віном залілі вочы, казкамі аб шчасці суцешылі слых і зарэзалі праўду без нажа.
КНІГІ ОНЛАЙН
