Перамога ценю
Вітаўт Чаропка
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 270с.
Мінск 1996
Каторы дзень завіруха па-воўчы вые за акном, б’ецца ў шыбу да мяне. Занесла ўсе дарогі да сяброў, да каханай і ў мой дом. Стогнуць на вуліцы дрэвы. Каб ім хоць трошкі цяпла. Але дзе ўзяць цяпла для ўсіх змерлых, калі самі згарэлі ад пачуццяў, толькі попел і астаўся? Ужо лепш у ложку забыцца сном і ўсё пакінуць на потым. Ёсць нешта і ў гэтым.
Ты думаеш, я табе зайздрошчу? Ну і што з таго, што ты весела смяешся, не ведаеш трывог і такая наіўная, і такая прывабная і прыгожая чароўнасцю сваёй маладосці? Белазуба ўсміхаючыся, бяжыш ты насустрач часу, і, як прыдарожныя слупы, мільгаюць у тваіх вачах дні юнацтва. Бяжы, бяжы, цябе чакаюць наперадзе першыя расчараванні і страты, цябе чакае каханне, падобнае на сквапную старую, чакаюць тужлівыя сюжэты адзіноты, рып нямазаных колаў сямейнага воза і разбітае карыта надзей. Бяжы, а я затрымаюся.
Як алкаголь, боль абпальвае скроні. Снегам замятае зіма шляхі. Сумна. Дзе ж тыя дні? Яны наступяць хутка, і зіма сыдзе пісаць мемуары. I вясновае чарадзейства ад сонечных шчадротаў пашле вестку: на адной з дарог, што, як дзіця, заблудзілася ў жыце, ззяе падкова. Ты, сябар, не сумуй, мы знойдзем і падымем гэтую падкову. I сквапны лёс верне нам страты сумных дзён, калі толькі ў цёмным астрозе не знойдзем прытулку сабе.
Праз анямелую маўклівасць стагоддзяў, праз пыл забыцця гадоў даскакаў да нас збройны рыцар і мячом, затупленым у сечах, стукаецца ў нашыя сэрцы.
— Адчыніце, я ваша памяць, што вярнулася да вас, каб азірнуліся вы назад і з мінулага знялі пыл забыцця, і загаворыць яно з вамі моваю вашай старажытнаю. Што вы ведаеце, жывучы ў сытасці свайго спакою, аб мінулым сваім нараджэнні і аб будучым сваім прызначэнні? Коласам пустым у неба далёкае глядзець альбо важкім схіліцца да зямлі, што вас узрасціла?
Але да многіх сэрцаў ён так і не дастукаўся. У адных меч высякаў іскры аб метал, а ў другіх рассякаў пустату, а ў трэціх птушка хцівасці залатою дзюбаю адбівала яго, а ў чацвёртых ён трапляў у ваду абыякавасці, а ў пятых сустракала мана і здрада...
Але былі і тыя, хто адчыняў свае сэрцы і прагнуў памяці.
I страсянулася піраміда ўлады. 3 самага яе верху да нізоў трывожным званком тэлефонаў пракацілася: «Небяспечна, небяспечна. Злавіць і пакараць. Народу растлумачыць усю небяспеку!»
У газетах, па тэлебачанні і радыё ў адзін голас: «Не верце — гэта не памяць, а вар’ят. Усё, што ён кажа,— дыверсія супраць генеральнай лініі нашага развіцця да шчаслівага будачага, гэта хлусня. Трэба злавіць яго». I кінуліся па слядах яго...
Толькі за першым коннікам даскакаў другі і стукае мячом у нашыя сэрцы:
— Адчыніце, я ваш гонар.
А за ім трэці:
— Адчыніце, я ваша годнасць.
За ім чацвёрты:
— Адчыніце, я ваша слава.
I следам яшчэ і яшчэ:
— Адчыніце, я ваша песня.
— Адчыніце, я ваш анёл-ахоўнік!
— Адчыніце, я ваш.
— Адчыніце, я...
Дастукаліся б яны да нашых сэрцаў, пакуль іх не зловяць.
У храм уваходзяць — здымаюць шапкі. Ён не зняў. Ён лічыў сябе коласам, які хлебам накорміць галодных.
Ён лічыў сябе белым лебедзем, які праспявае не адну
лебядзіную песню. Ён лічыў сябе плыннай рэчкай, што ратуе зямлю ад смагі. Ён лічыў сябе світанкам святочнага дня. Навошта было такому здымаць шапку? Разбэшчанай хадой хама ўваліўся ён у святыню, і змярцвела на вуснах грэблівая ўсмешка...
He бяруся тлумачыць, чаго нельга растлумачыць. Нельга растлумачыць, што ёсць каханне. Нельга растлумачыць, як нараджаецца чароўная повязь вершаў. Нельга растлумачыць, чаму птушкі вяртаюцца з выраю да нас на поўнач. Шмат чаго нельга растлумачыць.
He бяруся тлумачыць, што думаў ён, калі бачыў трапяткое святло свечак і вячыстую мудрасць у вачах, што глядзелі на яго з абразоў, і зняважлівую ўсмешку распятага на крыжы чалавека. Аднак ведаю, што адчуў ён сябе зернем, якое так і не прарасце коласам, брыдкім качанём, а не белым лебедзем, перасохлай ручаінай, а не плыннай рэчкай, змрочным учвалам, а не світанкам святочнага дня. Зляцела з ганарлівай галавы шапка. Панура выйшаў ён з храма.
Толькі я веру: зерне прарасце коласам, каб хлебам накарміць галодных, а брыдкае качанё белым лебедзем узляціць над зямлёю, ручаіна заблішчыць на сонцы празрыстымі хвалямі плыннай рэчкі, а глыбокая ноч саступіць перад світанкам. Дайце толькі час...
Навукоўцы ўсіх ступеняў і званняў вострым нажом матэрыялізму раскрамсалі чалавечую плоць. I калі ім верыць, то не выпырхнула адтуль крылатая істота — душа. Яны, паклаўшы рукі на Біблію, аўтарытэтна заявілі: «Душы ў чалавека няма. I ўсё, што аб ёй казалі паэты і святары,— мана, лухта і казкі для дарослых». Людзі паверылі навукоўцам — адракліся ад душы. А хто ўздумаў сумнявацца, таго адразу абвясцілі цямрэчай.
I я паверыў бы, калі б не мая бабка. Я рос у яе хаце і пад яе казкі засынаў, і пад спеў агню ў печцы раніцай прачынаўся. Я верыў кожнаму яе слову. Верыў, што пад печкай жыве хатнік, а калі адчыніць паддувала, адтуль выскачыць чорт, верыў, што ведзьмы крадуць з траў pacy, а з нябёсаў зоркі і месяц, верыў, што ў лесе, куды я так упарта збягаў, ловіць неслухаў цмок. Таму я веру болей бабульцы, чым навукоўцам, а яна ведала, што чалавек жыве з душой. Кожны раз, калі бабка наведвала царкву, дык ставіла свечкі на памяць аб душах сваіх бацькоў, мужа, які загінуў у вайну, дзетак, што памерлі немаўлятамі.
I я кажу, што ёсць у нас душа: трапяткая, як вогнік свечкі, паэтычная, як плач жалейкі, пяшчотная, як сонечны промнік, гарачая, як купальскае вогнішча, добрая і закаханая, летуценная і ўзнёслая, ахвярная і мужная, чыстая, як сляза радасці і гора.
Вось чаму я часта спяшаюся ў цудам ацалелы ад эпохі плебеяў духу храм і запальваю свечкі на памяць аб бабчынай і дзедавай душах. Я веру, што там, на нябёсах, куды ўзнесла іх бессмяротнасць, яны ўбачаць мігценне гэтых крохкіх свечак і абрадуюцца — іх не забываюць на зямлі. I з якой зайздрасцю і сумам глядзяць на іх душы тыя, чые дзеці і ўнукі, паверыўшы ў бяздушнасць чалавека, ніколі не памянуць іх.
Па характары ён быў скептык. Ён не любіў шумнай хеўры, сяброў сапраўдных не меў, мо таму ніколі не адзначаў сваіх дзён нараджэння, не святкаваў свят, нават Новы год не сустракаў. Што за глупства надаваць столькі ўвагі каляндарнай лічбе — змене часу. Усё роўна нічога новага не чакай, усё паўторыцца: мітусня, клопаты, сум, расчараванні, чэргі... «У маёй Індыі духу я сам вырашаю надыход Новага года».
На Новы год ён у адзіноце чытаў кнігу. Я ведаю, чаму ён скептык, чаму адзін, без сяброў і чаму, каб пазбегнуць адзіноты, лезе ў абрыдлыя яму кнігі. А таму... Як сустрэнеш год, так ён і пройдзе, кажуць людзі...
— Сустрэнемся каля левага чаравіка Якуба Коласа,— прызначае сустрэчу мой сябар каля помніка песняру.
Вось так на практыцы пазнаеш веліч класікаў.
Забыліся пра спрэчкі, паставілі прасыхаць келіхі, і ў накураным пакоі загучала гітара, быццам ветру адзінокае блуканне ў чароце, звон мячоў і трэск ахвярнага вогнішча, развітальны гудок цягніка і плач перапёлкі. Заспяваў бард. Сумная мелодыя праз дым цыгарэт дабярэцца да душ прысутных.
Ты, паэце, прытулішся да спінкі канапы, заплюшчыш вочы і маскай накінеш далоні на твар, і ці то ад расчуленасці, ці ад прастаты душы, а мо ад выпітага віна на вачах тваіх выступяць слёзы. He палохайся — за дымам цыгарэт ніхто не заўважыць адзінокай слязінкі на тваёй шчацэ.
Мне вецер на лютні часу праспяваў дзівосны санет, што
на свеце гэтым усё без перамен, хаця і ведаў, што свету гэтага ўжо няма.
Хаця старасць і апранаецца ў апратку маладосці і твар свой хавае пад маску грыму, але я лёгка распазнаю яе па зайздрасці ў вачах, з якой яна паглядае на маладосць.
Праз былыя ўспаміны, па дарозе да сябра, размотваў я тугую стужку часу. У катомцы рванай за плячамі сорам сціплых дароў — усё, што выплакаў начамі,— убоства шэрых радкоў, жыцця свайго недапісанай кнігі. Я хацеў вярнуцца ў мінулае. Туды, дзе ночы, як і належыць мудрацам, моўчкі і сур’ёзна слухалі нашых слоў дзіцячую гульню. Туды, дзе лёгка і прыемна дыхалася ўзнёсласцю ружовых мар. Туды, дзе яшчэ не разбіты келіхі, з якіх мы маглі абмачыць перасохлыя ад спрэчак вусны. Туды, дзе верылі, што ўдача, як голуб, сядзе нам на далонь, паквапіўшыся на крышку хлеба...
Па дарогах, вузкіх і шырокіх, прамых і крывых, усё далей і далей я адыходзіў адтуль. Знясіленаю рукой хапаў з мільгання кола часу імгненне шчасця. Бывала, што і ўдавалася. Так ішоў... Але дзіўна — усе дарогі прывялі дадому, і што ў набытак? Пастарэлая зморшчаная скура, выцвілы позірк стомленых вачэй і збітыя ў кроў ногі.
А цяпер я крочу да сябра з наіўнай верай, што яшчэ можна распаліць былое вогнішча, нават калі паднесці запалку да попелу. Бачу ўначы святло ягонага акенца, і cappa радасна імкнецца туды.
Прыступка за прыступкай усё вышэй я падымаюся па лесвіцы. I вось дзверы. Званок, як знак паратунку, адзавецца ў сябровай душы. Крокі — яны да дзвярэй. У грудзях, як птушанятка ў гняздзе, хвалюецца радасць. Сябар.
— Ты? — здзіўленне ў вачах, а потым збянтэжаная ўсмешка.— Прывітанне! Я, канечне, абрадаваны, але прабач — я не адзін. Сам разумееш — жанчына.
Я разумею — мяне тут не чакалі...
За спінай застаецца дом. Я не азіраюся, бо ўпэўнены: сябар не памахае напаследак. Іду, змотваю тугую стужку часу назад у клубок пражытых дзён. I думаю, што дарогі, па якіх рэдка ходзяць, зарастаюць быльнягом.
Аб чым думаеш, Максім Багдановіч?
Вось і зноў ты на Радзіме. У бронзавым здранцвенні
задумліва паглядаеш на Верхні горад, дзе замест спічастых храмавых вежаў бачыш выродлівыя гмахі сучаснага дойлідства.
— Молодой человек, вы не знаете, кому нз оперных певцов памятннк? — адарвала мяне ад роздуму жанчына.
Атлусцелае бясформеннае тулава. Нейкі выраз заўсёднай паспешлівасці ў вачах, быццам спазняецца заняць чаргу за дэфіцытным таварам. Дзве паўнюткія авоські адцягваюць рукі. Дзіўна, як яна яшчэ помнік заўважыла?
— А чаму вы думаеце, што гэта опернаму спеваку?
Беларуская мова ў маіх вуснах выклікае ў яе вачах насцярожлівасць. Жанчына недаверліва паглядае на мяне.
— Как же, возле оперного стонт...
— Гэта помнік Максіму Багдановічу.
Імя паэта ёй нічога не адкрыла. Яна, быццам нешта прыгадаўшы, глыбакадумна выдыхнула: «А-а-а»,— і памчалася далей. А я зноў застаўся з Максімам Багдановічам. Можа, яшчэ спатрэбіцца растлумачыць, каму пастаўлены помнік.
КНІГІ ОНЛАЙН
