Перамога ценю
Вітаўт Чаропка
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 270с.
Мінск 1996
Мы не багі, і вечнасць нас не чакае. Смерць нас вучыць даражыць кожным імгненнем жыцця. А дні мінаюць... Вось і гэты мінуў, і захад чырвоным віном бруіцца ў цьмянае начное прадонне.
Я шукаў у гэтым горадзе каханую. Што ж, .паверыў усмешцы дзявочай, вачам сінім паверыў і па вуліцах блукаў у надзеі сустрэць яе. За грошы смяшыў народ у вандроўным сваім тэатры. Мальвіна. П’еро... Любоў і Смех... Я з-за шырмы прагна пазіраў на гледачоў і не ўбачыў яе. А калі дом каханай адшукаў — бялюткім сцягам лунаў на ёй падвянечны вэлюм. Бывай, горад падманутай надзеі!
Мой вазок кідае па калдобінах новай дарогі, а конь не выбіўся з сіл. Толькі плачуць за маёю спінаю Мальвіна ды П’еро, і здаецца, слёзы іхнія цякуць па маіх шчоках.
У каляінах дарогі туды, дзе нас няма (а дзе нас няма — там лепш), спынілася гэта машына. Той, хто вёў яе, лёг каля колаў і, заплюшчыўшы вочы, мовіў: «Я стаміўся». Ад чаго стаміўся, не паведаміў. Можа, ад бясконцай дарогі туды, дзе нас няма? Яго пахавалі. He ведалі, як яго імя, таму на крыжы напісалі: «Невядомы, які стаміўся». А машына яго стала малечы забаўкай. I я там забаўляўся, круціў руль і ўяўляў, што еду па дарозе туды, дзе нас няма.
I вось я вырас, разумею сэнс свайго імя, ведаю, дзе праваруч, дзе леваруч, пазнаю сябе ў чужых тварах. У мяне ёсць машына, на якой я еду туды... Перад вачыма бясконцая стужка дарогі. Я стаміўся ад гэтай бясконцасці, і так хочацца спыніцца ў каляінах.
Князь Кейстут вывеў дружыну сваю на сечу. За яго спінаю подых соцень ваяроў. Знак Пагоні на сцягах іх.
Ён на полі бітвы стаў. I вось бой. Вось ворагі ў сініх
мундзірах носьбітаў мяча і шчыта, а ў руках іх дубінкі пераможцаў. Воі Кейстута гінулі. Нібы вырывалі старонкі з летапісу. Нібы падалі вежы ад дынаміту. Князь застаўся адзін. У цьмяных лабірынтах стагоддзяў ён уцякаў ад носьбітаў мяча і шчыта. Упершыню яму было боязна — хто абароніць Бацькаўшчыну? На цьмяных вуліцах, у пакоях будынкаў, на старонках кніг хаваўся ён ад ворагаў. I не схаваўся. Вось яго апошні прытулак — склеп Крэўскага замка. Праз імгненне сюды ўваляцца забойцы. Растае ў чаканні імгненне. I адчыняюцца дзверы ў бессмяроцце.
Я быў на пахаванні слова. Нібыта ў далоні пакутніка забівалі цвікі ў труну. А пра заслугі нябожчыка, пра памяць яго ў нашых сэрцах прамовілі ўжо і слухалі стук малаткоў. Я хацеў бы сказаць пра зорку, што згасла тысячу гадоў таму, а святло яе мы бачым і па гэтую ноч. Але палохаюся я, што не зразумеюць мяне і спытаюцца: «А што гэта значыць?» А значыць гэта, што смерць — яшчэ не згуба. А значыць гэта — у вуснах нашых нашчадкаў калінебудзь ды прагучыць замест слова «набытак» пахаванае намі слова «страта».
Удзячны лёсу, што хоць зрэдку пасылаў цябе да мяне, каб вывесці з доўгага шляху маўчання і абудзіць у знямелых вуснах слоў багавейны звон.
Упрыгожыліся чырвонымі завушніцамі рабіны, I восені сумныя заручыны...
I астыў след лета даўно,
Вось і журавы мне развітальны
спеў адспявалі, Ды чаго я сябе падманваю?
Развітваюцца яны з Радзімай. I хто я для іх?
Чалавек ляжаў на траве, глядзеў у неба і думаў. Пад гэтым небам ён нарадзіўся. Хацелася яму адшукаць нейкую філасофскую думку, што ён шчаслівы і нехта далёкадалёка ад Радзімы зайздросціць яму. Раптам чалавек убачыў, як воблачка, што плыло па небе, ператварылася ў жанчыну ў бялюткай сукенцы. Жанчына, як па прыступках, спускалася з аблокаў сюды на зямлю. I вось жанчына нахілілася над чалавекам. «Я не ведаю мужчынскай пяшчоты»,— прамовіла яна і пагладзіла яго па галаве. А ён хацеў падняцца, але зямля не адпускала. Жанчына пацала-
вала мужчыну. Ад сораму ён адвёў вочы і ўбачыў каля сябе старую. Тая стаяла на каленях і малілася, і старэчы яе твар здаўся чалавеку знаёмым. Быць можа, гэта яго матуля? А можа, гэта мінулае яму трызніцца? Ён зірнуў у другі бок і ўбачыў мноства людзей, што стаялі ў чарзе каля латка, над якім вісеў плакат «Тым, хто нарадзіўся без кашулі». I людзі ахвотна набывалі кашулі і тут жа адзявалі. На кожнай былі пагоны, на якіх красаваліся лычкі, зоркі, і людзі шчыра радаваліся... А чалавек нарадзіўся ў кашулі і ніколі не скідаў яе. Тады ён зірнуў прама перад сабою і ўбачыў мальбу ў вялікіх сініх вачах жанчыны... «Пяшчоты, пяшчоты...» — узмалілася яна, і ён працягнуў ёй рукі. Жанчына расшпіліла гузікі яго кашулі, скінула яе. I адчуў ён, што незвычайная лёгкасць авалодала ім, ён падняўся з зямлі ўслед за жанчынай, як па прыступках, стаў падымацца на нябёсы. «Божа, памілуй яго»,— пачуў ён голас. To малілася за яго старая.
He тое што з гадамі становішся мудрэйшым, а проста затухае іоначы запал, і жыццё ўспрымаеш такім, якое яно ёсць.
Хай зямля ходзіць пад нагамі, хай заўжды бягуць стрэлкі гадзінніка. Хай плады мае зняў іншы. Хай не хапае сілы ў руках. Хай!
Няўдачнік. He пужае суровы прысуд — няўдача таксама вынік. Калі за аднаго бітага двух нябітых даюць, дык, можа, і мяне ацэняць. А пакорлівасць долі можна назваць перамогай над ёй.
Чаго перажываць? Усё роўна нікому яшчэ не ўдалося з неба зорку дастаць. I як ні кідай камень высока — усё роўна падае ён на зямлю.
Вечар густымі мазкамі кладзе на палатно ночы святло адзінокага акна. Гэтае святло адбіваецца ў маўклівым мігаценні далёкіх зорак. I можна паверыць у вячысты спакой на зямлі, калі не ведаць, што ад світанку засталіся лічаныя хвіліны. У гэты час ты прыслухоўваешся да сваіх перажыванняў. I сіняя кроў атраманту не пральецца на чыстую паперу, і паслухмянае пяро не выведзе «Кахаю цябе». Каханне апяваюць тыя, каму яно прыносіць шчасце, а не тыя, каму застаюцца пакуты. I ты кідаеш пяро, кладзешся спаць. Хай табе прысняцца светлы дом, гукі скрып-
кі, дзіцячы смех і каханая жанчына. Раніцай ты прачнешся і падумаеш: «Толькі ў снах я і шчаслівы».
Хацеў я спакою ад клопатаў і хваляванняў, ад вырашэння бясконцых праблем, хацеў адсядзецца ад выпрабаванняў, не падманваць, не грашыць і быць святым. I спакусіла мяне жанчына. Прывяла ў пакой, запаліла свечкі. «Ты знойдзеш тут спакой»,— яна зачыніла за сабою дзверы. У пакоі была толькі старая шафа. Доўга я мучыўся і ўрэшце не вытрымаў, зазірнуў у шафу. На паліцах ляжала золата. Ад каго яно засталося?.. Ад раскрадальнікаў дзяржаўнай скарбніцы ці ад тацей з начных дарог, ад растаўшчыкоў ці ад рэкету — не ведаю... Хлеб ды соль будзе за што купіць. I забраў я золата ў кішэні, і быў задаволены ўдачай.
За дзвярыма мяне чакала жанчына:
— Ну што, знайшоў спакой?
Дзіва што... I калісьці, перад суддзямі, я пакажу пустыя кішэні.
У тваім акне бачу я гасцей. Падымаюць яны келіхі з цемры, падносяць да вуснаў. I цябе, у бялюткім падвяночным вэлюме, быццам пялёстак рамонка над зеленню травы, кружыць у вясёлым танцы чалавек, аблыселы ад кахання да цябе. Я маліў Бога, каб ты пакінула гэтых людзей. I раптам з дома твайго выбегла жанчына ў чырвонай сукенцы. Яна мільганула перад маімі вачыма і знікла. Куды? Калі б я быў святаром, я назваў бы яе тваёй душой. Калі б я быў паэтам, я назваў бы яе тваім ценем. Але я чужы для цябе і не ведаю, хто гэта.
А на зямлю з твайго акна ападаў пялёстак рамонка.
Кожная рэч мае сваю назву. Спрадвеку соль называлі соллю, хлеб — хлебам, агонь — агнём, ваду — вадой. I кожная з’ява мае сваю назву. Спрадвеку сяброўства называлася сяброўствам, а варожасць — варожасцю і нат невядомае называлася проста — невядомасць. А калі за свае крэўныя трыццаць срэбранікаў не можаш выпіць, каб не думаць пра здраду; калі жанчына, якую кахаеш, выбірае другога; калі ад салодкага пірага цябе частуюць крошкамі; калі ў келіху не віно, а твае слёзы; калі ў руцэ тваёй няма ні жорава, ні сініцы — нат ні пуху, ні пяра; калі... Дык гэта расчараванне. Спадзяёмся, шукаем веру, цешым сябе марамі і гэтым жывём. А застаецца прах. Гэта — як скінуць павязку і ўбачыць цемру. Гэта — як шукаць надзею, a
знайсці безнадзейнасць. Гэта — як глядзець у люстэрка і не пазнаваць сябе. Гэта — як апусціць у студню вядро і не выцягнуць ні кроплі вады.
I мусіш прызнаць горкую ісціну, што ўсе лепшыя мары ніколі не збываюцца.
Я — акцёр, які іграе ў папулярных п’есах з гучнымі назвамі эпізадычныя ролі. To я летуценнік, то шукальнік ужо знойдзеных ісцін, то рыба, што б’ецца аб лёд, то я голас з народа, то я блазен, то я начная птушка. I не мне дастаюцца апладысменты, кветкі, слава, а тым, хто ў галоўных ролях. Як мытнік шукае ў кожнай рэчы кантрабанду, так і я ў кожным сваім слове, у кожным руху, у кожным поглядзе хачу знайсці сэнс. А ў сумным — смех, а ў смешным — сум. Я ведаю, што ёсць патаемны сэнс і ў тым, што я на імгненне з’яўляюся на сцэне. Мабыць, я іграю самога сябе? Значыць, ёсць нейкая лучнасць паміж летуценнікам і шукальнікам, рыбай і голасам з народа, паміж птушкай і блазнам. Гэта вядома толькі таму, хто напісаў п’есу.
Хто ж ён?
Калі гэта лёс, дык ён здрадзіў нам, калі гэта падман, дык падманулі нашыя мары, а калі гэта памылка, дык мы яе ахвяры.
Наш бронецягнік ехаў на запасны пуць. Мы пакінулі Богу богава, мы аддалі кесару кесарава. 3 нас адны атрымалі кулю ў лоб, а другія — ордэн на грудзі. Кожнаму сваё: овае — оваму. Нас чакаў заслужаны адпачынак, нас чакала слава герояў. Мы ўжо былі легендай. Нашы рулі расплавіліся ад агню, а шаблі стаміліся зносіць з плячэй галовы. Мы «Яблычка»-песню трымалі ў зубах... I раптам рэха данесла кананаду. Яна адазвалася ў нас клічам рэвалюцыйных труб. У бой! I мы павярнулі назад. Мы вярталіся, але не пазнавалі дарогі. Учарашняе1 стала мінулым, мінулае — будучым, а будучае — учарашнім.
Мы ехалі бясконца, нібы шукалі праўду-матухну. I вось мы ўехалі ў прыгожы горад. Насустрач выбеглі здзіўленыя людзі.
Мы выйшлі са зброяй:
— Дзе стралялі?
— Вам падалося, тут не стралялі. Ці ведаеце прыпавесць пра блуднага сына? Вы жыццё сваё пражылі, як гісторыі старонку, толькі вывелі крывёй чужою вось такі
закон: «Не вяртайцеся дадому, які вы самі руйнавалі». Паглядзіце — вас чакаюць Дараванне і Праклён.
Разабралі ўсіх прыгожых жанчын, а мне дасталася самая-самая, ненаглядная-глядная. Лепш не глядзець на яе. Нічога благога пра яе не скажу, але і глядзець на яе не магу. Ці гарэлкі напіцца, ці паскардзіцца на долю сваю. А доля такая. Я кахаю — мяне не кахаюць; мяне кахаюць — я не кахаю. Толькі ў прыгажуню закахаецца кожны — сваё «Я» памяняе на безаблічнае «Яны». Гэта трэба так сябе не любіць, каб сваё «Я» сярод іншых згубіць. He! Вось самая-самая, ненаглядная-глядная — яна мая.
КНІГІ ОНЛАЙН
