Перамога ценю
Вітаўт Чаропка
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 270с.
Мінск 1996
На кожным прыпынку бачу былых сяброў. Праз запацелыя вокны твары іх, як і раней, маладыя, бы глыток жывой вады для мяне. Успамінаю былыя дні, сяброўства нашага хмельную асалоду, соль і развітання боль. Мне б выйсці з аўтобуса да іх, але з усіх бакоў я заціснуты людзьмі, не паварушыцца, а не тое каб дабрацца да выхаду. Адпраўляецца аўтобус, і застаюцца сябры на прыпынках.
Усю ноч марудна дажджамі сеецца нудота. Стаяць дрэвы маўкліва, змоклыя да апошняга лісточка. I вецер балюча, быццам пугай, сцябае па галінках.
Няма каму іх пашкадаваць. Людзі спяць, якая ім справа да дрэў, што яны мучацца ўначы. Нікога чужое гора не кранула.
Хоць плач ты, хоць крычы.
Упершыню за доўгія гады, што прамчаліся, нібы на гарачым кані, можа быць, ад восеньскай самоты дажджоў нарэшце прыснілася ты. Да мяне ў пакой нясмела ўвайшла, і твой зацікаўлены позірк па ім імгненна прабег. Чым жа я — гаспадар — багаты? Няма ані злата, ані крышталю, і сцены не апрануліся ў раскошу дываноў. Жыву вельмі проста, толькі кнігі і кнігі ды распяцце Хрыста. I мовіла
мне: «Ды ты зусім жабрак, дарэмна мне абрадаваўся. Прабач, памылілася я, пазваніла ў дзверы не тыя».
Гэтае зерне прынёс сюды вецер-вандроўнік з заморскіх краёў, дзе сярод лабірынтаў, што гучна называюцца зялёнымі вуліцамі, блукаюць і па сённяшні дзень дзіцячыя мары. Яно ўпала ў ссохлую зямлю, на якой вось які ўжо год нічога не расло, акрамя быльнягу. I зерне не склявалі птушкі. Раптам пайшлі дажджы, цёплыя і густыя, і яно прарасло кустом ружы. Штодня я прыходзіў да яго і ў спакоі клаўся на траву, глядзеў на воблакі і забываўся аб усім на свеце. Мяне ўжо не цягнулі цуды замежных краін. He хацелася шукаць сябе, а тым больш нешта даказваць, нешта сцвярджаць. Усё гэта мітусня. Што мне трэба? Тое, што хацеў,— усё роўна не атрымаю, тое, што меў,— згубіў, на што спадзяваўся — заблыталася ў восеньскім павуцінні, і знясло яго ветрам. Мне было люба ляжаць, ні аб чым не марыць, нікуды не спяшацца, ні аб кім не хвалявацца. Аднойчы, калі я прыйшоў да ружы, не ўбачыў яе. Куст хтосьці ссек. Каму ён спатрэбіўся? Хто не збаяўся вострых колкаў? Хто не ведае, што чорны колер — колер жалобы?
Па легкакрылых нябесных хвалях я лячу на ладдзі. Унізе зямля. Над галавою мільгаюць босыя падэшвы Бога. Ён крочыць насустрач часу. У яго так шмат клопатаў, што яму не да мяне. Анёлы, як птушкі, сядаюць перадыхнуць на маю ладдзю і весела размаўляюць са мною. Залатыя стрэлы сонечных промняў ляцяць мне наўздагон.
Я назваў сваю ладдзю «Арго». I, значыць, я адзіны сёння арганаўт. А плыву я па залатое руно. Калі стамлюся, кладуся на карме і заплюшчваю вочы. I бачу не зіхаценне залатога руна, а адзінокую постаць жанчыны на далёкім беразе. Хто гэта? Можа, Медэя, якую пакінуў Язон, штодня выходзіць яго сустракаць?
Раніцай я забываюся і пра ладдзю, і пра руно, і пра адзінокую постаць на далёкім беразе, як і кожны,— жыву рэаліямі дня, і толькі ноччу да мяне вяртаецца «Арго», і я бачу жанчыну, што пакутліва чакае кагосьці. I ніяк мне да яе не даплыць...
Ці ад таго, што ноч вельмі ж халодная, ці ад таго, што шчасце мінула і засталася адна, а можа, што пуста і побач ні душы, альбо ад таго, што пачуццё прадала за грашы, плача вельмі горка жанчына ўначы. Толькі вось свечкі не запаліць слязамі.
Срэбракрылы павук дажджу павольна прапоўз па нябёсах. Людзі, пабачыўшы яго, паспешліва пахаваліся пад дахі. I своечасова, бо павук пачаў ткаць павуцінне дажджу. Срэбныя ніткі празрыста-сонечнай вады пацягнуліся да зямлі. Адзін я толькі і трапіў да яго ў павуцінне. I вось іду мокры, пад нагамі разбягаюцца лужыны. Людзі з акон пазіраюць на мяне, і я ведаю, што яны думаюць: «Вар’ят». Як шкада мне іх: яны ніколі ў жыцці не зведаюць дажджу чароўнай асалоды.
Мілая мая, родная мая, я яшчэ вярнуся да цябе.
Што такое наша развітанне? Гэта песенька простая, якую нікому не праспяваць. Гэта цемра начная ў вачах сляпога. Гэта сірата, пра якую мне не дбаць. Гэта рэха лясное, якое да сябе не падазваць. Гэта апошні спеў глушца перад тым, як грымне стрэл паляўнічага. Так што чакай мяне.
У мяне ёсць верны сябар, мой нязменны спадарожнік. Ён заўсёды са мною. I тады, калі вецер забіраецца пад маю вопратку, каб сагрэцца ад паўночных вандровак. I тады, калі восеньскі дождж хрысціць людзей у веру апусцелых вуліц. I тады, калі агеньчык замярзае на кончыку цыгарэты.
Ён моўчкі крочыць каля мяне і цярпліва выслухоўвае ўсе мае нараканні на лёс. Гэта мой цень. I хоць ён без душы, без вачэй і вушэй, але і ён аднойчы не вытрываў.
— Назола,— мовіў мне,— надакучыла слухаць цябе. Колькі можна. Усё табе не слава богу. Ты нешта там казаў пра жар сваёй душы. Дык вазьмі запалі з яго вогнішча, хай на ягонае свята прыйдуць людзі, хай яны сагрэюцца ля яго. Падай ім руку, сарві з твараў маскі і ўбачыш на іх адзнаку жыцця: горыч і самоту, пакуту і жалобу, расчараванне і безнадзейнасць. Зразумей: ты ў гэтым свеце не адзін...
Я рассыпаў жар душы па гэтых старонках. Цяпер чакаю, калі ўспыхне вогнішча.
Калі страсянулася Вавілонская вежа, мой сябар стаяў на апошняй яе прыступцы. Разам з іншымі цаглінку за цаглінкай клаў ён, ладзячы лесвіцу да нябёсаў. 3 завоблачнай вышыні ён вярнуўся на зямлю, дзе і знайшоў сабе вечны спакой. А на далёкай яго радзіме, у краіне дзікіх неўраў, цёмнай ноччу прысніўся мне сябар. Што ж, ён загінуў, але не плакаць жа мне, калі не трэба аддаваць яму пазыку, калі
стос яго лістоў пра будаўніцтва вежаў і храмаў застаўся ў мяне. I на лістах гэтых я пастаўлю сваё прозвішча і праслаўлюся як дойлід.
У Вавілон пахаваць сябра майго паехалі прыдворны паэт, прыдворны летапісец, прыдворны спявак, прыдворны кухмістар, ахоўнік веры, ахоўнік маралі. А мяне ў спіс гэтых шчасліўцаў не ўключылі. Я неўр, які не мог ператварыцца ў ваўка. Я неўр, які не праліваў крыві чалавечай. Я неўр, які не перабягаў Хорсу дарогу. Маладзён я быў і тайны народа свайго не зведаў.
А праз колькі часу на вачах у Герадота я ператварыўся ў ваўка, давёўшы яму праўду пра той народ — неўраўваўкоў. Я вяртаўся праз землі чужыя на радзіму, перабягаў Хорсу шлях. А калі абярнуўся ў чалавека, стаў няміласцівым на кровапраліцце. А на ўспамін пра сябра пабудаваў я храм, дзе і замольваў грахі свае, зробленыя, калі ператвараўся я ў ваўкалака.
Р. S. В лето 6609. Преставнся Всеслав, полоцкнй князь, месяца апреля в 14-й день, в 9 ч. дня, в среду...
Нам мовілі: «Гэта ёсць ваш апошні і рашучы бой. Вы абараняеце святыню святыняў — дзверы ў пакой нумар сто два». Што гэта за святыня святыняў, мы не ведалі, але зразумелі тую адказнасць, якая выпала нам. «Вораг будзе хітры, вораг будзе жорсткі, вораг будзе страшэнны»,— вяшчалі нам. I жах ахапіў нас. Мы выкапалі траншэі вакол пакоя, але бруствер здаваўся нам саламяным. Рукі нашы дрыжэлі, ногі трэсліся. I нам уяўлялася, што дрыжыць пад варожымі ботамі зямля. I вось з’явіўся вораг. Гэта быў віж. У спартыўнай форме, без зброі, ён згадваў на фізкультурніка. Віж падбег да нас і спытаўся, дзе знаходзіцца пакой нумар сто два. Мы і рады адказаць, але ад жаху забыліся, дзе гэты пакой. I ад жаху, што зараз вораг угневаіцца на нас — і не чакай тады літасці! — нашыя душы пакінулі нашыя кодабы. Глядзім, а ўслед за намі падымаецца віжава душа. «Ты адкуль?» — пытаемся здзіўленыя мы. «3 пакоя нумар сто два».— «I што ж там?» — «Смерць!»
У адзін з дзён, калі і вецер не дыхаў, і сонечныя промні высвятлялі плакаты на фасадах дамоў, з пастамента звалілася статуя Радзімы-маці. Гараджане не хваляваліся. Яны ведалі, што прыедзе аварыйная служба, падыме статую і паставіць яе на пастамент. Гараджане звыкла мітусіліся
па горадзе. А хто не мітусіўся, цярпліва стаяў у чэргах. I толькі я... He падумайце, што я такі свядомы грамадзянін. I не з-за мільёнаў казначэйскіх білетаў, якіх у мяне няма, і не з-за прывілеяў нявольніка, і таму не з-за пачуцця ўдзячнасці Радзіме-маці я падышоў да статуі. Яна нагадвала мне старую, што, згорбіўшыся пад цяжарам гадоў, сунецца ад сметніка да сметніка, шукаючы там пустыя бутэлькі. А я старых шкадаваў. Я падняў статую і ўбачыў крывавую пляму на месцы, дзе яна ляжала.
Азірнуўся на статую, а яна жывая. Паглядае на мяне выцвілымі падслепаватымі вачыма. Яна выцерла з твару кроў і моўчкі паклыпала па вуліцы дробным старэчым крокам. Ля першага сметніка яна спынілася і зазірнула туды. I не яе мне было шкада ў гэты момант, а сябе. Мне хацелася плакаць, але я ведаю, што ні слязінкі не выцісну з сябе. Мне хацелася крычаць, але я ведаў, што і рэхам не адгукнецца мой голас. Мне хацелася спыніць кагосьці, але я ведаў, што ніхто не спыніцца. I я пайшоў прэч, каб не бачыць, як Радзіма-маці даставала са сметніка пустую бутэльку.
Я піў з Брэжневым самагон. А побач білі ў ладкі верныя брэжнеўцы і крычалі: «Слава КПСС і асабіста Леаніду Ільічу!» Быў правадыр гуляй-басота, наколькі старэчы кодаб і гемарой яму дазвалялі. I ўсё чын чынам: дывановыя дарожкі, золата зорак і золата фанфар, здравіцы ў гонар любага генсека і самагон-гон-гон. Толькі я быў сон розуму, а Леанід Ільіч — маім параджэннем. Ад жаху на досвітку прачынаўся народ і дрыжачай рукою цягнуўся да шкляніцы з самагонам.
Залежу ад пастаноў урада, ад грамадскай думкі залежу, ад мітусні, ад надвор’я, ад грошай, сам ад сябе і то залежу. I ад тых, хто яшчэ не нарадзіўся, залежу. I гэта — воля? Я ўпіваюся ёю, як пчала ўпіваецца нектарам кветкі. I хада вольнага чалавека падобная на стомлены палёт пчалы ў соты свае.
Ну вось, можна перакурыць, хоць Мінздраў і папярэджвае, што курэнне небяспечнае для нашага здароўя. Ды якая розніца вольнаму чалавеку: днём раней — днём пазней — усе там будзем, дзе не трэба называць сябе вольным, бо там ужо ні ад кога не залежым.
Хто забыўся пра мяне — той мяне не пракляне. Хай будзе бласлаўлёна яго бяспамяцтва.
Хто не любіў мяне — той не разлюбіць. I я застануся сам-насам. Колькі лістоты апалай пад маімі нагамі! Вось так нехта пройдзе па словах маіх і абыякава ўтопча іх У бруд.
У свеце, які пачаўся са слова, яно стала непатрэбнае. Але Бог ахоўвае мяне, бо ў мяне таксама ёсць слова і слова ёсць Я.
Таму і няма каму клясці мяне і разлюбіць мяне няма каму. Толькі б апалую лістоту маіх слоў закружыў вецер.
КНІГІ ОНЛАЙН
