Поўны збор твораў. Том 8
Мэмуарная проза
Васіль Быкаў
Памер: 576с.
Мінск 2009
18. Братаньне
Тут, можа, варта вярнуцца назад і распавесьці, як на пачатку вясны адбылося ў нас «братаньне зь немцамі». Сталася тое, як і ў «Праклятай вышыні»33, хаця, можа, трошкі і ня так. Можа, страшней нават. Сапраўды, тыя падзеі здарыліся ў роце аўтаматчыкаў. Вясна, а неяк сап- савалася надвор’е, шыбанула завея, сьнегу наваліла гурбы. А пасьля раптам - сонца, сьнег адразу растаў, зноў вясна.
Во якраз y тую ноч перад вясной немцы прагналі роту з вышыні і асталяваліся на ёй самі. А нашы замест таго, каб зноў атакаваць, рашылі замірыцца, адпачыць, пакуль на- чальства далёка, штабы адсталі. Ініцыяваў усё старшына роты. Унізе працякала рачулка, за якой тая вышыня, a нашыя заселі на гэтым схіле. I во старшына выйшаў да рэчкі, паклікаў нямецкага обэр-лейтэнанта, і яны заключылі перамір’е. Наладзілі сувязь... Сталі хадзіць і нашы, і нем- цы. Памыць парцянкі, перакінуцца махоркай і атрымаць замест цыгарэты. Ну і размовы. Словам — братаньне, са- мае што ні ёсць. I доўжылася яно два дні. Камандзір роты якраз адсутнічаў, яго замяшчаў узводны, малады хлопец. A выкрылася як? Праз два дні, як параненых адпраўлялі ў тыл, тамашні санінструктар і «стукнуў». Натуральна, на- чальства ўзьвілося...
Аднаго разу ноччу дзьве мае саракапяткі перакідваюць на чужы ўчастак. Ну, трошкі мне дзіўнавата, але што ж, бывае, чаго начальства ня выдумае. Да ранку збольшага акапаліся, сядзім. Пяхота крышку наперадзе і ўнізе, неспа- койная, усё варушыцца. Нешта чуем краем вуха, а не ра- зумеем. Ззаду падвезьлі мінамёты, артылерыю. Я - на прамой наводцы. I во толькі разьвіднела, гляджу - ідуць немцы да рэчкі. Ідуць так свабодна, са зброяй, але адкрыта зусім. Падыходзяць да рэчкі і крычаць: «Эй, Іван!». I яшчэ нешта. А ў нас усё замерла. Яны пастаялі, між сабой пагу- тарылі, пасьля нешта, відаць, западозрылі, і двое бягом назад. Астатнія таксама пачалі ад рэчкі адступаць. I вось тады нашы ўрэзалі. Спачатку артылерыя, затым падняўся батальён - цераз рэчку на вышыню. А яны маўчаць. Вось ужо ззаду рэчка і лужок, затым пайшла разьмяклая раль- ля на схіле, а за ім надта крутое месца зь невялічкімі кусьцікамі, там ужо самая вышыня. Як да гэтых кусьцікаў дайшлі, тут ужо яны ўрэзалі. Толькі некалькі чалавек параненых выпаўзьлі да рэчкі.
Пасьля месяц цэлы бралі гэтую вышыню. I ў маі яшчэ атакоўвалі, і ўсё бяз выніку. Так да Яса-Кішынёўскай апэрацыі, да 20 жніўня, яна заставалася ў немцаў. А лю-
дзей колькі паклалі! Во гэта я там пасьля ледзьве ня трапіў у палон. Замест мяне трапіў начштабу батальёну.
19. Хвароба. Фарміроўка
У Румынію ўвайшлі з баямі, але далей немцы супраціў- ляліся ўсё меней. У адным сяле салдаты выкацілі на вуліцу бочку, абступілі яе з кацялкамі, а піць баяліся. Перад на- ступленьнем было нямала гутарак і загадаў наконт таго, што пераходзім мяжу з капіталізмам, трэба чакаць розных правакацыяў. Ежы ад румынаў ня браць, віна ня піць, - усё атручана. Тады крыкнулі: фельчара сюды! Падбег малодшы лейтэнант Федаркоў, санінструктар батальёну (пасьля загінуў у Венгрыі), салдаты да яго: правер, можа, атручана? Той зачарпнуў кацялком, добра адпіў - пара- дак, не атручана, давай да дна! Ну да дна і выпілі. Рэшту вылілі на дарогу, каб ворагу не дасталося.
Румыны па загаду караля Міхая (пасьля ўзнагароджа- нага Сталіным ордэнам Перамогі) дружна капітулявалі. Ці разьбягаліся дадому. У іх было шмат коней, і мы чась- цяком мяняліся імі - проста на дарозе сваіх здыхлякоў на іхніх ці нямецкіх біцюгоў. Мелі нават і запасных. Бо на фронце коней гінула ня менш, чым людзей, і артылерыя заўжды адчувала праблему зь цяглавай сілай. Але вось аднойчы дывізію ды і ўсю армію вяртаюць з фронту на нейкую тылавую станцыю, пачынаецца пагрузка на чыгунку, кудысь перакідваюць. Вагонаў не хапае. Пяхотай набіваюць цяплушкі, артылерыю закочваюць на адкрытыя плятфор- мы. Там жа і артылерысты. Ад дажджу і ветру - усё тыя ж палаткі.
Тут я захварэў - зусім па-дурному, па дарозе на фар- моўку, бо, як казаў мой сябра ўзводны Ягораў, хто ж хва- рэе па дарозе ў тыл? Але так, менавіта па дарозе ў тыл. Сьпярша была малярыя, трэсла з прырэчных малярыйных паплавоў, пасьля падключылася яшчэ нешта. На плятфор- ме пад палаткай стала невыносна, тым болей, што пайшлі восеньскія дажджы. I мяне перанесьлі ў цяплушку санчасьці.
Але, здаецца, нашыя дактары навучыліся за вайну толькі рэзаць, а на якія там хваробы спрэс забыліся. Праляжаў я ў халодным вагоне ўсю дарогу да ўкраінскага Луцку, ле- пей ня стала. Выгрузіліся ў лесе, пачалі абладжвацца - зямлянкі, шалашы, канавязі... I тут я зусім зваліўся. Зноў паклалі ў санчасьць — закінуты дом бяз вокнаў, безь дзьвя- рэй. Ляжу адзін на саломе ў кутку, дрыжу, тэмпэратура расьце, даюць нейкія таблеткі, якія памагаюць слаба. Ад- нойчы адчуў, што калі я зараз жа ня ўстану і не пайду адсюль, дык тут і сканаю. I я сабраў у сабе ўсю волю, усе слабыя сілы і, хапаючыся рукамі за хваіны, дабрыў да сваіх хлопцаў. Там мне далі паўкварты самагону, ад якога я адразу заснуў. Пасьля неяк пакрысе ачомаўся.
Адразу ж пачаліся заняткі, - палявыя і страявыя, зь песьняй (а як жа, — жалезная традыцыя з часоў прускай арміі), нарады, палітзаняткі (таксама традыцыя, хіба са- вецкая). Празь нейкі час пасьля вячэры прыходзіць да шалаша наш палкавы сьмершавец, пачынае размову: колькі ў апошніх баях забітых, колькі параненых... А Мокіш, пы- таецца, таксама забіты? Так, кажу, таксама. Ля Серату. A вы бачылі сваімі вачыма? Тут я трошкі затрывожыўся, бо гэты Мокіш у часе бамбоўкі дзесь зьнік, можа, разарвала бомбай. Надта напружаны быў бой, і ніхто ня згледзеў, куды ён дзеўся. Каб не рабіць сабе лішняга клопату, калі пачалі пісаць зьвесткі пра страты беззваротныя (забітых) і зваротныя (параненых), я і запісаў Мокіша ў лік забітых. Дык вось, кажа сьмершавец, вы пакрываеце дэзэртыра. Ваш Мокіш затрыманы камэнданцкім патрулём у Бельцах. Зь якой мэтай вы далі фальшывыя зьвесткі?
Во бяда, ліха на яе і на гэтага Мокіша, каб яму ні дна, ні накрыўкі. Ды і я - варона! Але хто думаў, што ён дасьць драла дадому? Давялося мне зноў пісаць, апраўдвацца, сьмер- шавец яшчэ разы два прыходзіў. Пасьля адстаў.
Атрымалі папаўненьне ў жывой сіле, і мяне перавялі з батарэі ў ПТА 2-га батальёну. Камандзір батальёну (зноў капітан Сьмірноў) адразу зрабіў мне вымову, як я прый- шоў прадстаўляцца, - за дрэнны парадак на канавязі, ня- чышчаных коней. (Божа, колькі крыві псавалі гэтыя коні!
У вайну і пасьля. Чысьціня іх і збруі, бясконцыя вывадкі - жывучыя рэцыдывы старой кавалерыйскай традыцыі, якая не хацела аджываць і ў новы час. Сапраўды, кожная армія рыхтуецца да мінулай вайны, а будучая прыходзіць нечакана.) Тым ня менш строгі быў наш камбат Сьмірноў, былы школьны настаўнік. Ён таксама папсаваў мне няма- ла крыві ўжо ў баях на венгерскай зямлі. Але я на яго не крыўдую, бо шмат што было заслужана.
Фармоўка, аднак, хутка скончылася, атрымалі папаў- неньне і падрыхтаваліся да пагрузкі на чыгунку. Перад паг- рузкай давялося стаць сьведкамі страшнай сцэны расстрэлу двух салдатаў - за абрабаваньне і забойства ўкраінскай сям’і зь недалёкага хутару. Іх судзіў вайсковы трыбунал і прыга- варыў да вышэйшай кары. Раніцой на паляне літарай П пастроілі полк, на сярэдзіне выкапалі яму. Асуджаных бязь дзягаў і пагонаў паставілі да ямы, зачыталі прыгавор. Затым камэнданцкі ўзвод даў залп, і абодва зваліліся ў яму. Як іх там закопвалі, мы не глядзелі, настрой ва ўсіх быў прыгне- чаны. Канешне, усе разумелі, што тыя два заслужылі, што атрымалі, але ж... Усё роўна было агідна ад гэтага пакараныія напаказ. 3 агідай у душы полк і адправіўся да станцыі Луцк - на пагрузку ў эшалён.
Пагрузіліся і паехалі, на гэты раз у цяплушках - зь печкамі і нарамі. У асобным вагоне - коні (конскі састаў, паводле вайсковай тэрміналёгіі). У мяне ва ўзводзе чаты- ры вялізныя нямецкія біцюгі, якія добра цягнуць гармату зь перадком, але заўжды крокам. Рысьсю яны ня ўмеюць. I шмат корму ім трэба. А сена ў нас няма, аўсу не даюць. Калі зьвярнуцца да начальства, атрымаеш адзін адказ: знай- сьці. Знайсьці і накарміць! Панятна? Іспалняйце! Mae салдаты «ісполнілі» — дзесь на станцыі нацягалі з плят- формы буракоў і накармілі, адна кабыла празь дзень здох- ла. Што рабіць? Хутка выгрузка, як цягнуць гармату? Дайшло да начальства, палітапарату, тыя паднялі хай - стра- та баяздолыіасьці, вінаватага да адказу. Хто вінаваты? Ка- нешне, камандзір, лейтэнант Быкаў. Зноў завялі справу...
А ў мяне на тым часе быў камандзірам гарматы (той самай, што без прыцэлу) старшы сяржант Закіраў, башкір
па нацыянальнасьці, вялікі спэц па конях. Ён і кажа: ня дрэйф, лейтэнант, выгрузімся - каня дастанем. Яшчэ леп- шага. I праўда, дастаў. Ды не аднаго. Нават і мне дастаў пад сядло - выдатнага дрыкганта, езьдзіць на якім было адно задавальненьне. Кепска хіба, што дужа высокі, каб узьлезьці, трэба якая падстава - плот ці пень. Зь зямлі дастаць нагой стрэмя было немагчыма. Затое на дарозе — ня конь, насалода. Маршам праз Трансыльванію, парты- занскую Ваяводзіну дагналі трэці Украінскі фронт. Нем- цы там слаба абараняліся, болей адступалі, і мы хутка ўвайшлі ў Венгрыю.
20. Венгрыя. Ухіленьне ад бою
Гэта была першая на нашым шляху сапраўды эўрапей- ская краіна, не пабураная вайной, са шматлікімі адзнакамі даваеннага дабрабыту. Позьняй восеньню ў дождж і слоту ідзем, бывала, празь венгерскія гарадкі і паселішчы ды прагна пазіраем на іх ладныя, пад чарапіцай дамоўкі, аку- ратныя брамкі, драцяныя агароджы. Белыя сьцены вяско- вых хатаў яшчэ здалёку зьзяюць чырваньню ад маткоў разьвешанага перцу, знакамітай венгерскай папрыкі... Су- стракала насельніцтва ўвогуле прыязна, нават гасьцінна, хоць венгерская армія тады яшчэ ваявала з намі, хіба безь нямецкага імпэту. У кожным доме белы хлеб, вяндліна, каўбасы, слоікі варэньня з розных фруктаў. Уся садавіна перапрацавана, нарыхтавана ўзімку, састаўлена ў скляпах. Па скляпах, канешне, мы заўсёды лазілі. Бо ці баі, ці бам- бёжкі, надзейнае сховішча, калі ў вёсцы, - склеп. Там жа і выдатнае венгерскае віно. Аж ня хочацца вылазіць - пад агонь, - на кроў і сьмерць. Войска там перайшло на сама- забесьпячэньне, тое, што варылася ў палявых кухнях, перасталі браць. Ідзём, бывала, калёнай празь якое сяло, і салдаты, бы мышы, шмыг-шмыг па падворках. Пасьля дага- няюць свой строй - падпахай вэнджаны кумпячок, проці- газная сумка поўная слоікаў з варэньнем, на штыху белы бохан, а ў руках вядзёрка ці каністра зь віном. Камандзіры
КНІГІ ОНЛАЙН
