Поўны збор твораў. Том 8
Мэмуарная проза
Васіль Быкаў
Памер: 576с.
Мінск 2009
На жаль, лепей усё не пісалася. Ці вопыт аказаўся не- дастатковы, ці - што болей верагодна - спрацавала выс- нова: у літаратуры кожны новы твор пачынаецца як бы ў
першы раз. У першы раз наогул. Пасьля колькі я ні пісаў, кожны раз успамінаў тое, прачытанае, здаецца, у Паран- доўскага. Тады я наогул шмат чытаў літаратуры такога кшталту - галоўным чынам пра пісьменьніцкую тэхналёгію. Думалася, менавіта ў ёй — сакрэты пісьменьніцкага посьпе- ху. Аказалася - ня ў ёй. Ці ня толькі і ня столькі ў ёй. Даўно вядома, што складнікі культуры - жыцьцё і сама культура. Адно без другога мала што значыць і ў літарату- ры. У мяне, як здавалася, веданьня жыцьця хапала, меў вопыт, нагледзеўся на мноства людзей і людзкіх тыпаў. Культуры, ведама, не хапала. Але, як пасьля зразумеў, культура - рэч бязьмерная. Колькі яе ў каго ні ёсьць, наўрад ці можна сказаць, што хапае. Культура - мора, бязьмежны акіян, назапашаны чалавецтвам праз тысячагодзьдзі. Зрэшты, як і жыцьцё таксама. Мабыць, нікому немагчыма тое ды іншае ахапіць у поўным аб’ёме.
Але для нашага чалавека мала клопату было да сусь- ветнай культуры — яму абы дапяцца да культуры савец- кай. Нацыянальнай па форме і сацыялістычнай па зьмесь- це. Адмыслоўцы гэткай культуры выхоўваліся партыяй, навучаліся ў ВНУ, шчыравалі ў літаратуразнаўчай і філя- лягічнай навуках. Акадэмія навук Беларусі выдала рарей- ска-беларускі слоўнік пад рэдакцыяй акадэміка Крапівы, дзе беларуская лексыка амаль упадабнялася да расейскай, што, паводле задумы, павінна было працаваць на зьліцьцё народаў у адну братнюю сям’ю. Народы не зьліліся, але моўнай шкоды той слоўнік нарабіў нямала, гэтая шкода адчуваецца і дагэтуль. Працуючы ў сакратарыяце, я зму- шаны быў правіць беларускія тэксты паводле таго слоўніка, хаця часьцяком мая беларуская натура працівілася моўна- му гвалту. Успаміналіся маміны словы і выразы, якія былі іншыя, нават іншай прыроды, але ж іх на газэтную ста- ронку ня ўставіш. Іх выкрасьліць карэктар, перад якім на стале ляжыць моўны закон у выглядзе таго ж слоўніка акадэміка Кандрата Крапівы, адзначанага Дзяржаўнай прэміяй СССР.
42. Каралішчавічы
Што ўжо казаць пра мову мастацкай літаратуры, над партыйнай чысьцінёй каторай шчыравалі партыйныя рэ- дактары ўсіх літаратурных выданьняў. Тым болей іхнія памагатыя зь ліку маладых выхаванцаў Белдзяржунівэр- сытэту63. Першы мой пісьменьніцкі канфлікт быў менавіта ў галіне мовы, якая, вядома ж, не адпавядала выдавецка- рэдактарскім канонам. Mae апавяданьні вярталі, перакрэсь- леныя шматлікімі заўвагамі-прыдзіркамі. Тое, вядома, было непрыемна, але і давала адчуць неабходны ўзровень тага- часнай літаратуры, нейкім чынам адаптавацца да яго.
Напрыканцы года я атрымаў ад Саюзу пісьменьнікаў запросіны на ўдзел у штогадовым сэмінары маладых, што адбываўся ў Каралішчавічах пад Менскам. Мілы той маён- тачак апальнага партыйнага функцыянэра шмат год слу- жыў і спрыяў беларускаму пісьменству, празь яго прайшлі ці ня ўсе тагачасныя маладыя. Старыя там шэраг гадоў мелі магчымасьць перавесьці дых ад партыйнай задухі на месцах свае працы, ідэалягічных пасадах. Там сярод елак і хвой усе бы рабіліся роўныя, заглыбляліся ва ўласны мастакоўскі сьвет і тварылі, тварылі... Як і што - гэта ўжо іншая справа, мабыць, кожны сваё. Мележ64 тварыў ня тое, што тварыў Пасьлядовіч65, Броўка66 інакш, чым Куляшоў67. Дапушчаныя туды на тыдзень, мы назіралі і слухалі. Пра- фэсар Гутараў68 палымяна ўводзіў нас у прагрэсіўны, на ягоную думку, сьвет сацрэалізму, марксісцка-ленінскую эстэтыку, Шамякін69 з уласным вопытам партыйнага рама- ніста націскаў на адлюстраваньне авангарднае ролі партыі ў барацьбе з нямецка-фашысцкімі захопнікамі. Уладзімер Карпаў70 завастраў нашу ўвагу на прошуках заходніх аген- таў, былых калябарантаў, якіх трэба было выкрываць. Брыль71 тае ўвагі не завастраў, болей гаварыў пра лірызм у літаратуры, прыкладам маючы ўласнае апавяданьне «Галя». Брыль тады падабаўся маладым, у той час як Мележ быў мала знаёмы і ніхто не чакаў ад яго неспадзяваных «Людзей на балоце». Мы, паўтара дзясятка ўдзельнікаў, што прыехалі з правінцыі, чыталі і абмяркоўвалі прывезе-
нае з сабой, хаця ўсё тое было так сабе і не запомнілася. Апроч хіба «Зоні» маладога Вячаслава Адамчыка72. Адам- чык быў прызнаны несумненным талентам, казалі: мала- ды, а глядзі, як апісвае старых. Тое было праўдай. Mae вайсковыя апавяданьні надта ня ганілі, але і не хвалілі. Мабыць, мелі на тое рацыю.
Тады, як, зрэшты, і заўжды, літаратуру арыентавалі на сучаснасьць, датэрміновае выкананьне чарговай пяцігодкі. I яшчэ - на ўслаўленьне перадавікоў, стаханаўцаў, удар- нікаў камуністычнай працы. Вайна зь яе «бясконцым гера- ізмам» усё болей зьнікала ў мінулым. Зрэшты, па тым асабліва не бедавалі...
Недзе на гэтым часе ў часопісе «Маладосьць» зьявілася новая аповесьць яе галоўнага рэдактара Аляксея Кулакоў- скага73 пад назовам «Дабрасельцы»74. Твор гэты быў вельмі рэалістычны ў сваім паказе існаваньня беларускай вёскі пасьля вайны. Ва ўсякім разе паводле сваёй праўдзівасыді нічога падобнага ў беларускай літаратуры не было. Але менавіта тым аповесьць, мабыць, і напалохала партыйнае кіраўніцтва, якое не замарудзіла паказаць сваю ўладу. У партыйных газэтах зьявіліся разгромныя артыкулы на апо- весьць, рэдактар быў зьняты з ягонай пасады. Аднойчы, будучы ў Менску, мы з Карпюком надумалі зайсьці ў «Мала- досьць», каб выказаць аўтару сваё захапленьне ягоным тво- рам і паспачуваць. Кулакоўскі сядзеў адзін у сваім кабінэ- це (час быў на сконе дня), і мы сказалі яму, што думалі. I раптам Кулакоўскі выказаў нам сваю нязгоду, заявіў, што ідэя аповесьці памылковая і ён дужа шкадуе, што яе на- пісаў. Ён шчыры камуніст і прагне ва ўсім памагаць партыі.
Тады мы з Карпюком выйшлі з «Маладосьці», бы зьеў- шы мыла, і Карпюк доўга пляваўся ад таго спатканьня. «Ну, ведама ж!.. На вайне быў камандзірам штрафной роты...» Я ўжо ведаў, піто Карпюк шмат каго мераў мер- камі вайны, і ў дадзеным выпадку, мабыць, меў рацыю... A можа, Кулакоўскі так гаварыў толькі нам, бо якую ён меў падставу шчыра прымаць нашае спачуваньне? Зызяты з
пасады галоўнага рэдактара часопісу, ён год ці ня болей пісаў партызанскія ўспаміны старшыні Вярхоўнага саве- ту75, што, мабыць, яго ўратавала. Замаліў творчы грэх76.
Пасьля сэмінару з усяго, што ў мяне сабралася, склаў першы зборнік, адаслаў у выдавецтва. Празь нейкі даволі працяглы час яго далі на падрыхтоўку да друку выдавец- каму рэдактару, якім аказаўся Уладзімер Дамашэвіч77. Таму давялося ня толькі рэдагаваць тэкст, але і адстойваць мае літаратурныя ідэі, якія былі не ва ўсім традыцыйныя і не задавальнялі выдавецкае начальства. Асабліва тое адно- сілася да аповесьці «Жураўліны крык»78. Але Валодзя меў характар, а галоўнае - уласны пагляд на літаратуру, ад- розны ад казённага пагляду шматлікага начальства.
Нарэшце займеў больш-менш нармальную кватэру, праў- да, з падсяленкай, адзінокай бухгалтаркай Еўдакіяй Васіль- еўнай, разам зь якой пражыў гадоў дзесяць. Тады ўжо меў двух сыноў - другі, Вася, нарадзіўся якраз на мой дзень народзінаў, таму яго так і назвалі - Васіль Васільевіч. За домам быў неблагі дворык з дрэвамі, на заходні манэр мошчаны пліткамі. Калісь тут было манастырскае падво- р’е, агульнае з суседнім рэдакцыйным будынкам. I рэдак- цыйны будынак мне падабаўся. Меў ён два паверхі, на першым разьмяшчалася друкарня зь яе лінатыпамі, вяр- стальным цэхам, цынкаграфіяй, тэлетайпнай. Другі аба- пал калідору займалі габінэты аддзелаў. Столь ва ўсіх была высокая, вокны таксама. Паркетная падлога. Адна нязруч- насьць — кафельныя грубкі, якія ня надта грэлі зімой.
Як я пачаў друкавацца, мой сусед па сакратарыяце Ва- лодзя Фрыдрыхсон часьцяком распачынаў гаворку пра лі- таратуру. Ён няблага ведаў расейскую клясыку ды і заход- нюю, асабліва нямецкую літаратуру, успамінаў розныя літа- ратурныя калізіі 20-х гадоў. Mae вайсковыя апавяданьні ўспрымаў з добраю доляй сяброўскай іроніі, асабліва што да гераізму. I я, можа, упершыню адчуў іншы бок таго, на які разьлічваў ва ўспрыняцьці маіх твораў чытачом. Зрэш- ты, гэты ўвогуле разумны чалавек ці ня ўсю мінуўшчыну
(ды і сучаснасьць таксама) успрымаў зь ледзьве прыхава- ным скепсіса*м інтэлігента, сэнс якога я зразумеў шмат гадоў пасьля. Але ў найбольшай меры таго скепсісу ды іроніі даставалася ягонаму калегу, чые здымкі ён штодня рэту- шаваў, - фатографу Віктару Косьціну. Гэты ветэран мінулай вайны, былы танкіст, шмат перажыў на вайне і зусім ня быў настроены на чыю-небудзь іронію ў адносінах да сябе. He зважаючы на тое, Фрыдрыхсон доўга зьдзекаваўся зь ліста, які атрымаў Косьцін з Масквы ў адказ на просьбу пра мэдаль «За ўзяцьце Бэрліну». Ліст быў такі: «Грамадзя- ніну Косьціну В. П. На ваш зварот адносна ўзнагарод- жаньня вас мэдалём «За ўзяцьце Бэрліну» паведамляем, што N-скі Жытомірска-Фастаўска-Бэрлінскі ордэнаў Леніна, Чырвонага сьцягу, Кутузава і Суворава танкавы корпус удзелу ва ўзяцьці Бэрліну не прымаў, і вы права на ўзнагароджаньне вас указаным мэдалём ня маеце. Начальнік аддзелу ўзнагародаў палкоўнік такі». Во, корпус-самазва- нец, іранізаваў Фрыдрыхсон. Косьцін абураўся.
Тою парой пазнаёміўся з гродзенскім празаікам Аляк- сеем Карпюком. Неяк сутыкнуліся на стромкай рэдакцый- най лесьвіцы, і Карпюк кінуў мне ў яго звычайнай тароп- кай манэры: «Здароў! Кажуць, аповесьць пішаш?» - «Пішу, ага». - «Правільна, пішы». Сказаў і пабег уніз на падво- рак. Ён тады ўжо быў аўтарам кніжкі «У адным інстытуце», перажыў не адну жыцьцёвую драму і, здаецца, на той час ня меў працы. Пасьля жыцьцё на шмат год зьвяло нас з гэтым незвычайным чалавекам і пісьменьнікам, шмат гора і клопату79 было перажыта разам80.
Гэтым часам ці трохі раней адбыліся два вядомыя пар- тыйныя зьезды, якія добра ўскалыхнулі ўнутранае жыцьцё краіны. У літаратуры гэта найперш адчулася ў нечаканым узьлёце сатыры, якой за гады савецкай улады (асабліва пасьля вядомай расправы над М. Зошчанкам), здавалася, назаўжды выдралі зубы. У газэтах і часопісах сталі паяў- ляцца хлёсткія фэльетоны і мініятуры, зьявіліся новыя імё- ны сатырыкаў. 3 апошніх мне вельмі падабаўся рана памер- лы А. Зьвераў81 (надпісы на шпіталі: «Савецкія хворыя -
КНІГІ ОНЛАЙН
