Поўны збор твораў. Том 8
Мэмуарная проза
Васіль Быкаў
Памер: 576с.
Мінск 2009
Праўда, былі і іншыя стаўленьні да тых твораў, як і да артыкулу таксама. Некаторыя зь пісьменьнікаў лічылі, што крытыка ўвогуле правільная (браць прыклад няма з каго), але ня трэба было і біць аўтара, як бы абухом па галаве. Тым болей гэткаму крытыку, такога грамаднага аўтарытэ- ту і пры такой высокай пасадзе. Каб хто з маладзейшых, тое было б абгрунтавана. Алесь Адамовіч сказаў пры сус- трэчы: «Ты правільна напісаў. Трэба было яшчэ зьлей. I ні ў якім разе не саступай». Прыехаўшы ў Горадню, як заўж- ды годна і аргумэнтавана сказаў мне добрыя словы Зьмітрок Бугаёў104, а таксама гродзенскі выкладчык Аляксей Пяткевіч105. Таго мне было даволі.
Апошнім часам ў Горадні сабралася невялікая грамадка пісьменьнікаў, членаў СП106 Беларусі, і Гродзенскі абкам разам зь пісьменьніцкім кіраўніцтвам зь Менску рашылі стварыць абласное аддзяленьне. Вядома ж, каб зручней было кіраваць, уплываць, каардынаваць і г.д. Нас усіх паклі- калі ў абкам, і сакратаром сьпярша прапанавалі быць мне. Але я адмовіўся на карысьць Аляксея Карнюка, які з на- лежнай хэнцю ўзяўся арганізоўваць адзьдзяленьне. Пер- шым чынам ён адваяваў для офісу зальчык у Доме Ажэшкі, абсталяваў яго мэбляй. Пасьля пачаў клапаціцца, каб пісь- меньнікаў прымацавалі да спэцпаліклінікі. Тое нам дужа спадабалася, і мы ўсяляк падтрымлівалі Карпюка. А той, набыўшы адпаведны статус, пачаў забіраць вышэй, умеш- вацца ў жыцьцё гораду, часта па розных справах хадзіў да начальства ў абкам.
Між тым чуткі пра маю аповесьць і пра тое, што адбы- валася вакол яе, дайшлі да Масквы. Кансультант СП СССР па беларускай літаратуры, перакладчык Міхаіл Гарбачоў
прыслаў мне ліст, дзе выказаў намер перакласьці «Трэ- цюю ракету» на расейскую мову і запрашаў аўтара на госьці. Я паехаў. Міша Гарбачоў аказаўся мілым чалаве- кам, франтавіком, родам ён быў з Сенна. Мы зь ім смачна паабедалі шашлыкамі ў «Казьбеку», пасьля яшчэ павячэралі ў Доме літаратара. Ён сказаў, што пераклад аповесьці хутка заканчвае, друкаваць будзе ў часопісе «Дружба народов», ужо дамоўлена. Ёсьць, праўда, адна праблема - Іван Мележ, раман якога яшчэ ня скончаны перакладам. Мележ пакрыў- дзіўся - як можна дзеля нейкай «павястушкі» затрымліваць пераклад ягонага раману! Але нічога, сказаў Гарбачоў, Мележ пачакае. (Мележ ня стаў чакаць, а забраў раман і, не зважаючы на зробленае, перадаў яго на пераклад расей- скаму паэту Д. Кавалёву.)
Хутка пасьля публікацыі аповесьці ў «Дружбе народов» паявілася і рэцэнзія ў «Лнтературке»107. Аўтарам яе быў Рыгор Бакланаў, што мяне вельмі ўсьцешыла. Выбар аў- тара быў не выпадковы - пра тое паклапаціўся мой новы сябра Валяньцін Аскоцкі108, зь якім мяне пазнаёміў у Мас- кве Алесь Адамовіч. Добрае тое сяброўства доўжыцца да сёньняшняга дня - усё ж, мабыць, лёгкая рука была ў незабыўнага Алеся Міхайлавіча109. Бакланаў добра напісаў пра аповесьць, дадаў толькі адну заўвагу наконт перакла- ду, што, вядома ж, не спадабалася перакладчыку. Можа, аднак, тут была і мая віна, бо перад друкаваньнем тэкст быў мной аўтарызаваны. Але тады я меў недастатковы вопыт расейскай літаратурнай мовы і ня мог выцягнуць тэкст на патрэбны ўзровень. Зноў жа, каб добра перакласьці на расейскую, трэба, каб яна была першаю мовай. Іван Бунін некалі пісаў, што блізкія, «сумежныя» мовы дужа цяжка паддаюцца перакладу, бо надта блізкія да ўласнай прыроды і яшчэ ня страцілі свае першазданнай пекнаты, каб увайсьці ў сям’ю культурна разьвітых моваў.
«Дзьвюх моваў ведаць немагчыма», - катэгарычна заяў- ляў слынны майстра расейскай літаратурнай мовы. Пась- ля я ня раз успамінаў тыя ягоныя словы...
44. Кіно
Беларускае партыйнае кіраўніцтва чарговы раз брала- ся за ўздым сельскай гаспадаркі і ўласнага кінэматографу. На студыю прыйшоў новы дырэктар - дзейны і тактоўны Іосіф Дорскі, беларускімі пісьменьнікамі Куляшовым і Лу- жаніным110 «умацавалі» сцэнарны аддзел. Звычайна сцэна- ры на студыю прыходзілі з Масквы - тыя, што не знаходзілі ўжытку ў сталіцы. Цяпер вырашылі пашукаць дома. Най- перш сярод літаратуры. Нехта параіў студыі новую апо- весьць Быкава - амаль гатовы сцэнар. Так сказалі і мне. Трэба толькі папрацаваць з рэжысэрам-пастаноўшчыкам, якім ужо прызначаны малады выпускнік ВГІКу Рычард Віктараў. У тых жа Каралішчавічах ладкуецца сэмінар сцэнарыстаў, прыедуць спэцыялісты з Масквы, можна буд- зе канчаткова зладкаваць і сцэнар. Я ўзяў у рэдакцыі за свой кошт адпачынак і паехаў у Менск.
Кіно для мяне было справай новаю, вопыту ніякога. Але на студыі было столькі разумных спэцыялістаў, талена- вітых рэжысэраў, што толькі слухай і вучыся. Паводле тых парадаў і пад кіраўніцтвам рэжысэра напісаў штось ма- лапрыгоднае ў літаратурным сэнсе, што называлася сцэ- нарам, а болей нагадвала сумніўны канспэкт празаічнага твору. Пайшлі доўгія шэрагі паседжаньняў, абмеркавань- няў, кансультацыяў, зацьверджаньняў. Пісалася і перапісвалася - спачатку ў Менску, затым у Каралішчавічах. Тут дарадцаў прыбавілася - прыехаў прафэсар ВГІКу Кан- станцін Скварцоў, работніца кінаглаўку Бялова ды іншыя. У другім канцы будыніны працавала некалькі кінадакумэн- талістаў і сярод іх малады журналіст Мікола Матукоўскі111, ладзілі нейкі фільм.
Несумненнай карысьцю таго каралішчавіцкага мерап- рыемства была арганізацыя паказу заходніх фільмаў, якіх не было ў нашым пракаце, - «Верыдыяны» Бюнуэля, «Дык- татара» Чапліна, «Дзяцей Райка» Рэнэ Клера або японска- га «Рышамона». А таксама некаторых савецкіх фільмаў 20-х гадоў, як напрыклад, «Кацька - бумажны ранэто ды
іншых. Гэтыя фільмы ашаламлялі нашых кінадзеячаў, якія нават не адважваліся параўноўваць зь імі сучасную савец- кую кінапрадукцыю. Госьці дужа разумна і эрудзіравана гаварылі пра кіно - нашае і зарубежнае. Кіно, казалі, мастацтва калектыўнае, ніякі самы геніяльны мастак адзін фільм ня зробіць. А паколькі яно яшчэ і дарагое, а грошы дзяржаўныя, дык натуральна, што ў той справе ўдзельнічаюць, апроч студыйнага кіраўніцтва, яшчэ Камітэт па кіно, Галоўны камітэт у Маскве, Саюз кінематаграфістаў. Ну і, вядома, аддзел культуры ЦК КПБ разам з аддзелам прапаганды. I яшчэ - палітупраўленьне вайсковай акругі - карціна ж вайсковая. Неяк мы падлічылі, атрымалася, што каля 60 асобаў маюць права ўмяшацца ў кінапрацэс, не- шта забараніць, зьмяніць, запатрабаваць. Што ўвогуле і рабілі, бо кожны хацеў апраўдаць той хлеб, які еў на сваёй хлебнай пасадзе. Пакуль доўжыўся падрыхтоўчы працэс, рэжысэр-пастаноўшчык схуднеў, падобна, пачаў вар’яцець, ня ведаў, на якім сьвеце жыве. Аўтар сцэнару таксама. Просьценькая сцэнка салдацкага побыту ў акопе ператва- ралася ў прадмет складанага эстэтыка-палітычнага дыспу- ту - як было, як трэба, як ня трэба і што скажа началь- ства. Мы перасталі лічыць напісаныя і адкінутыя варыян- ты сцэнару, спыніліся нарэшце на апошнім, прынятым умоўна. Лета канчалася, зь ім пагражала скончыцца пат- рэбная для карціны натура, і група нарэшце ад’ехала на здымкі пад Ветку за Гомлю.
Агульнымі высілкамі фільм быў зьняты. Атрымаўся так сабе, шэранькі сераднячок. Здымаўся дапатопнай апарату- рай, на бляклую чорна-белую плёнку шосткінскай вытвор- часьці. Затое ва ўсіх адносінах правільны: гераічны, пат- рыятычны. 3 дадатных герояў можна было браць прык- лад, адмоўныя асуджаліся. Ужо пачаўшы здымкі, рэжысэр вырашыў замяніць апэратара, новага ўзяў з Масквы. Можа, ён і меў рацыю. Мой удзел у здымках быў мінімальны. На самым пачатку Віктараў сказаў тактоўна і дабрадушна, як ён гэта ўмеў: «Ты, пісьменьнік, сядзь і сядзі. Сваё ты зрабіў, астатняе - мая справа». Тую разумную параду я запомніў, хоць у наступным не заўсёды карыстаўся ёю. Аб чым ня раз пасьля шкадаваў.
45. Італьянец Марыё
Як казалі тады вопытныя кіношнікі - фільм можа зьняць і дурань, але дурань ніколі яго ня здасьць. To была праў- да. Працэс здачы фільму, можа, цяжэйшы за здымкі. Ужо хоць бы таму, што здаюць два-тры бяспраўныя чалавекі (рэжысэр, дырэктар, сцэнарыст), а прымаюць дзясяткі чыноўнікаў, надзеленых высокімі дзяржаўнымі паўнамоц- твамі.
Марудна, тлумна, нэрвозна прайшлі ўсе беларускія ін- станцыі (кінастудыя, мінкульт, палітаддзел вайсковай акругі, ЦК), павезьлі карціну ў Маскву. Паколькі ведалі, што справа здачы доўгая і працаёмкая, уладкаваліся ў самы танны гатэль - на сельгасвыставе. Фінансаваньне фільму было ўжо зачыненае, грошы скончыліся. Дачакаліся прыз- начанага глаўкам дню на знаёмым кожнаму кіношніку Вялі- кім Гнезьнікоўскім завулку. Цэлы дзень ішло абмеркавань- не. Начальнік глаўку, сланападобны кінабюракрат Баска- каў, выслухаў усе прэтэнзіі да фільму з боку сваіх дам- прыдзіралак, высакалобых спэцыялістаў і адмовіў Віктараву ў прыёме. Перанесьлі тую працэдуру на наступны дзень, абавязаўшы рэжысэра штось выразаць. На другі дзень прэтэнзіі на тым ня скончыліся, знайшліся новыя. На трэці тое ж самае.
Грошы нашы канчаліся, жыць у Маскве не было як. Тады дырэктар карціны Тульман кажа рэжысэру: «Звані ў Менск, прасі падтрымкі ў ЦК. Бо наш ЦК фільм адобрыў, якога ж ражна гэтым трэба?». Віктараў звоніць у ЦК са- мому сакратару Шауру, кажа: «Во тую сцэну зь нямецкім танкам вы ж адобрылі? А тут нейкая Зусева пярэчыць суп- раць яе, фільм не прымаюць. Дык як нам быць?» Настала невялікая паўза, пасьля якой таварыш Шаура кажа: «Тава- рыш Віктараў, зрабіце так, як раіць таварыш Зусева».
Мусілі перарабляць паводле ўказаньняў таварыша Зу- севай. Але штосьці ўгледзеў сам Баскакаў і прыёмны акт зноў не падпісаў. Рэжысэр у паніцы - што рабіць? Тады адзін зь яго знаёмых масквічоў-кіношнікаў кажа: «Трэба
напаіць Баскакава, і прыме». Тое нам здалося неверагод- ным - як можна гэткае прапанаваць такому важнаму саноў- ніку? Але мусілі. Віктараў сабраў у каго колькі было ў кішанях і ўвечары адправіўся на Вялікі Гнезьнікоўскі. Мы засталіся чакаць у гатэлі. Чакалі да ночы і, не дачакаўшы- ся, паклаліся спаць.
Назаўтра раніцай пастукаліся ў нумар да Віктарава, той яшчэ спаў пасьля ўчарашняга. He адразу прачнуўся, бесклапотна пацягся і кажа: «О-кей, хлопцы, акт падпісаны. Едзем дахаты...».
Так здалі ўрэшце шматпакутны фільм. На экранах ён прайшоў малапрыкмечаным, і я думаў, што за наступны сцэнар сяду ня хутка. Сталася, аднак, трохі інакш.
Пасьля выхаду «Трэцяй ракеты» асобнай кніжкай і асаб- ліва пасьля выданьня яе ў Маскве крытыка трохі зьмяніла свае ацэнкі аповесьці. Фільм, які б ён ні быў, усё ж дадаў грунтоўнасьці літаратурнай першакрыніцы. Аўтар, аднак, адчуў пэўнае расчараваньне, мабыць, на тое паўплывалі незабыўныя пакуты кінатворчасьці. Тым болей, што на- ступная аповесьць, напісаная ў ключы папярэдняй, набы- ла яшчэ больш вастрыні ў сацыяльна-псыхалягічных адносінах. Аднойчы ў прыватнай размове за сталом мой аднагодак акадэмік Іван Навуменка сказаў, гледзячы мне ў вочы: «Я лепшы за цябе пісьменьнік, толькі ты ўмееш за- вастраць». Што ж, мабыць, доктар і акадэмік меў рацыю, сапраўды ў мяне атрымлівалася востра. Але пасьля «Здра- ды» я інстынктыўна адчуў патрэбу ў чымсь болей мяккім, нават добрым. Хацелася той дабрыні, якой так мала было ў жыцьці і наўрад ці здаралася на вайне. А можа, гэта адчуваўся пэўны сум па рамантыцы? Той, вядома, якая ішла зь мінулага, з кніжак, прачытаных у юнацтве, і несла з сабой непажаданую ў наш час сэнтымэнтальнасьць. Ха- целася вылучыцца з жорсткага натоўпу, кудысь адасобіцца, дзе толькі - ён і яна. Хай сабе ў акопе. У лесе. Тым болей у гарах. Ці ў дарозе.
КНІГІ ОНЛАЙН
