Поўны збор твораў. Том 8
Мэмуарная проза
Васіль Быкаў
Выдавец:
Памер: 576с.
Мінск 2009
4. Калектывізацыя. Гамашы
Дагэтуль маё апавяданьне ішло па дзіцячай лініі, болей выбірала з памяці лепшае ці, можа, нэўтральнае. Але жыцьцё насамрэч было іншым, і памяць захавала шмат якія гры- масы таго дарослага жыцьця.
Вось, памятаю, ці ня ў 32-м годзе тое было, вясной. Па краіне ішла калектывізацыя, па сутнасьці гвалтоўная лікві- дацыя сялянства як клясы. У спрэс сялянскай краіне лікві- доўвалася сялянская кляса - што ёсьць клясычны гена- цыд, хіба што паводле клясавай прыналежнасьці. Сялян агітавалі, што ў калгасе будзе лепш, а яны, «дурні», ня верылі і тым стваралі канфлікт зь дзяржавай. Але тое ў сфэры палітыкі, а як было ў жыцьці? Быў малы, але ж памятаю, як у вёсцы ішоў сход - кекалькі дзён запар, сялянаў усё ўламвалі ўступаць у калгас. Тыя ўпіраліся - думалі, нешта залежыць ад іхняе згоды. Ды марна. Неяк прачынаюся дужа рана, устрывожаны тым, што плача маці. У дзяцінстве я дужа адчуваў мамін настрой і звычайна адпаведна рэагаваў на яго. Я ніколі ня бачыў, каб мама плакала. А тут проста галосіць, бы па нябожчыку. Побач у куце, унурыўшыся, сядзіць бацька. Я падскочыў да маці і пытаюся: «Чаго ты?» А бацька кажа: «Не чапай яе - арганізаваўся калгас». Ну, хай бы арганізоўваўся, але чаму плача маці? Аказваецца, таму, што на золаку прыехала брыгада і выграбла ўсё з кублаў, зь мяхоў і засекаў. Во і кармі дзяцей! Дык маці і плача. Бацька маўчыць, што ён можа сказаць? Вось з тае пары і пачалося.
Вядома ж, як у калгасах было - голад, прыгонная пра- ца, рэпрэсіі... Жалезнай хадой ішло раскулачваньне. Раску- лачылі селяніна, у якога была карова зь цялушкай. Ва ўсіх па адной карове, а ў гэтага - зь цялушкай. Другога раскулачылі за тое, што ўлетку пляменьніца памагала жаць жыта. Значыць - наёмная сіла. I трэцяга - як сабатажніка. He хацеў уступаць у калгас, упіраўся. Вывозілі сем’ямі. Памятаю хлопца, зь якім вучыўся. Раскулачваньне было ўвосень, хаця ня памятаю, ці да арганізацыі калгаса, ці
пасьля... I вось ён не пайшоў у школу, і я пабег яго пра- ведаць. Гляджу, там ужо грузяць майно на фурманкі, а мой сябра хваліцца: «Мы цягніком паедзем, ага!» I мне стала зайздросна - чаму майго бацьку не раскулачылі, і я б таксама цягніком паехаў. А так цягніка і ня бачыў... Арганізавалі калгас, прыйшла вясна, даелі бульбачку, што засталася ад абагульненьня. Есьці ня стала чаго. Елі мякіну з травой, крапіву. I так доўжылася шмат гадоў, бо з кал- гасаў нічога не давалі. Ураджаі кожны год дрэнныя, усё, што вырасьце, ішло на дзяржхлебаздачу ды насеньне. Па- мятаю такія моманты... Бацька пойдзе ўвосень на канчат- ковае разьмеркаваньне і прынясе гадавы заробак - паў- торбы жыта. Вось і ўсё, што мы зарабілі за год, усёй сям’ёй працуючы ў калгасе. Такі заробак. Але ж яшчэ з нас і пастаўкі: мяса, воўну, яйкі, малако, масла, грашовы пада- так, страхоўка, яшчэ пазыка і рознае іншае, не пералічыць. Дзе ўзяць грошы? Што прадаць, каб сплаціць? He кажучы ўжо, каб нешта купіць. Хоць бы штаны хлопцам хадзіць у школу. Пры аднаасобніцтве ратаваў лён, які сеялі, апрацоўвалі і апраналіся. А цяпер наконт лёну стала дужа строга - таксама наклалі падатак. Спаганялі страшэнна.
Той час запомніўся мне нязвыклаю панурасьцю бацькі. Звычайна ён прыходзіў з калгаснае працы, моўчкі сёрбаў штось зь міскі, выйшаўшы з хаты, сядаў на калоду ў дры- вотні. Моўчкі курыў. Маці яго тады не чапала, мы маўчалі таксама. Мне здавалася, што бацька злуецца - на мяне, можа? I я таксама трохі крыўдаваў на яго, дурань. Куды пазьней зразумеў прычыну бацькавай панурасьці - яму, як і сялянам наогул, ня стала як жыць.
Памятаю (гэта яшчэ да калгасаў было), бацька ўвечары разьвівае конскія путы, раскручвае, каб здаць за лён. A то ходзяць сельсавецкія актывісты, робяць вобыскі, каб знай- сьці, калі хто схаваў якую-небудзь кудзелю. У вёсны ва ўсіх рабілі суцэльны вобыск, прыйшлі і да нас. А ў нас была істопка старая, з прадранай стольлю, трохі затуле- най саломай. Шукалі, шукалі, нічога не знайшлі, і ў мяне пытаюцца: «Мальчнк, где отец прячет лён?» А я кажу: «На істопцы». Ну гэтыя: «Нваноў, давай туда!» А я... Ну
чаму я гэтак сказаў? Мабыць, з непрыязьні. У мяне папы- таліся, ну я і сказаў, маючы на ўвазе тую замаскаваную дзірку ў столі. I праўда, гэты Іваноў уваліўся туды, пачаў лаяцца. А я ўцёк у роў. Пасьля бацька лаяў мяне: «Ну дзе ты бачыў там лён? Лён у нас у другім месцы схаваны, век ня знойдуць...» Так, лён. Але ж трэба было яшчэ здаць і збожжа. Каб збожжа не малолі на муку, а везьлі на млын, дзе яго маглі спалавініць, зрэквізаваць, a то і проста абрабаваць. Але ж у сялян былі свае млыны - жорны. Амаль у кожнага стаялі ў сенцах ці ў варыўні-істопцы гэтыя несамавітыя пры- лады з двух плоскіх камянёў. Ды і што там было куды везьці, якіх пару мяшкоў жыта. Бацька малоў сам. Дык вось адной- чы прыйшлі гэтыя камбедаўцы, сельсавецкія актывісты, і зьнялі верхні камень. На рагу з падмурку вытыркаўся вялікі валун, дык яны кокнулі аб яго жорнавам і разьбілі на тры кавалкі. Ну і вось жывём са збожжам, але бяз хлеба. А гэтыя ходзяць, рэгулярна правяраюць, ці ляжаць у крапіве аскялёпкі. Тады бацька ўначы неяк узяў іх і змацаваў у адно драўля- ным абручом. Набіў, падраўняў і паціху малоў. Ноччу зьме- ле, а потым абруч зьніме і зноў гэтыя камяні - у крапіву, бы і не чапаў.
А пасьля, ужо за калгасам, ніякага збожжа не было, ня сталі патрэбны і жорны. Настала поўная галеча. Зь вясны галадуха, есьці няма чаго. Чакаем бульбы. А бульба... Гэта цяпер скарасьпелка ды іншыя гатункі, дзякуючы інстытуту бульбаводства. А тады была бульба толькі аднаго гатунку, які высьпяваў аж пад восень. А так усё лета напаўгалодныя.
Першая бульбачка.
Добра нагаладаўшыся за лета (бясхлебіца і бязбульбі- ца), дачакаліся нарэшце пары, калі падрасла бульбачка.
Тое было пасьля Спаса, але яшчэ да школы. Мама даў- но ўжо прыгледзела баразёнку каля раўка, дзе бульбачка павінна быць найлепшая. Калівы тое падказалі, а вока ў мамы на гэты конт было беспамылковае. Мама ўзяла ко- шык, а я рыдлёўку. I праўда, першае ж каліва выцягнула на карэньні колькі ня дужа яшчэ вялікіх, але спрытней- шых чырванаватых бульбінаў, якія мама ашчадна паклала
ў стары, прадраны кошык. Я капануў колькі разоў рыхлую зямлю, пасьля рукамі добра пашарыў у ёй і знайшоў яшчэ зь пяток бульбінаў. Тое ж зрабілі з суседнім кусьцікам. Праўда, пад ім было менш, я хацеў капануць і яшчэ колькі кустоў, але мама запрацівілася - кажа, хай яшчэ падрас- туць. Нам, можа, хопіць.
Прынесьлі кошык на падворак, сястра Валя адразу ўзя- лася скабліць бульбачку - ашчадна, каб не саскрэбсьці лішняе. Шасьцігадовы Міколка заклапаціўся пра цяпель- ца, каб было хворасту і колькі палак дроў. Цяпельца ладзілі ў мураве каля вуліцы, дзе было чысьцей, чым у глыбіні падворку ля хлеўчука. Для таго паклалі тры пляскатыя камяні і разам з братам разьдзьмулі агеньчык. Мама хутка паставіла чыгунок, ня самы вялікі - меншы, даверху на- кладзены невялічкай яшчэ, ружаватай, з вочкамі бульбач- кай. Зьверху прыкрыла накрыўкай. Варыся, бульбачка.
Мы сядзелі па-над цяпельцам, якое дыміла, Валя ўсё круцілася, адварочвалася ад дыму. А Міколка падкладваў і папраўляў палкі. Аднаго разу ледзьве не перакуліў чыгу- нок, і мама спалохалася - не чапай, дай я. Мы чакалі, калі закіпіць.
Але во і закіпела, кіпень трохі зьбег церазь бераг чы- гунка, засіпеў на вугольлі. Цяпер трэба было падкладваць менш. «Ужо зварылася?» - нецярпліва пытаўся Міколка. Мама сказала, што сьвежая бульбачка варыцца доўга, тое ж - ня ў печы. Так яна варылася, і праўда, даўгавата, але мама не сьпяшалася адцэджваць - яна чакала бацьку. Бацька з мужчынамі быў у полі, павінен быў неўзабаве прыйсьці, і мы рыхтавалі яму вячэру. Мама ўжо прынесла гарлачык кіслага малака, ну а хлеба... Хлеба няма. Будзе сьвежая бульбачка замест хлеба.
- Татуля ідзе! - радасна паведаміла Валя. I праўда, з- за рога хаты на падворак стомленай хадой увайшоў баць- ка. Згледзеўшы цяпельца і сваю сямейку вакол, сумна ўсьміхнуўся.
- Во, ужо і бульбачка! Дык памыю рукі.
Дужа не цярпелася хутчэй пакаштаваць сьвежай, з ды- мам, цьвердаватай, даўно чаканай бульбачкі.
- Ну цяпер не памрэм, - казаў бацька, прысаджваючы- ся на ўслончык. - Калі дажыліся да бульбачкі...
I цяжка, самотна ўздыхаў24.
Канешне, ратавала малако, але ж моладзі і мужчынам хацелася хлеба. Апроч таго, вечныя праблемы з вопраткай і абуткам. Па гразі, па сьнезе кожны дзень за тры кілямэтры ў школу. Тры туды, тры назад. У крамах жа нічога ня купіш, ды й за што купіць? Памятаю, калі ў сяльпо пры- вязуць мануфактуру, дык за ёй душыліся чорт ведае як. Газы давалі па літру ці паўлітры на месяц і толькі па пайскіх кніжках. Прыйдзеш зімой са школы, у хаце цёмна, перад печчу - лучына, так вось трэба рыхтаваць урокі. Праўда, сярод гэтай нэндзы часам выпадалі сьветлыя мо- манты. Неяк увосень кліча мяне дырэктар, паглядзеў на мае растаптаныя ў гразі башмакі і кажа: «Ідзі ў сельмаг, памерай гамашы. Скажы: дырэктар прыслаў». Пайшоў я, памераў, а пасьля дырэктар мне іх купіў. Усё ж я быў выдатнік, і, мабыць, тое штось значыла. Ужо я бярог-аш- чаджаў тыя гамашкі...
5. Хапун. Бобрык
Якраз тою парой бацька ўзяўся будаваць новую хату, старая згніла, жыць у ёй стала немагчыма. Узімку хадзіў у сельсавет, каб дазволілі сьпілаваць колькі хвояў, затым іх трэба было вывезьці. Ужо цёплай парой закладваў пад- мурак, пасьля ладзіў зруб. I ўсё сам, адзін, не пакідаючы палявой працы ў калгасе. Прыйдзе, бывала, на полудзень і хуценька на зруб - сякерай цюк, цюк... Так да восені. Увосень перабраліся ў новую, яшчэ недаробленую, без пад- логі хату. Хораша пахлі сьцены, але не было печы. Печ стаўлялі ўжо ў зазімак. Намерзьліся добра...
Маімі вясковымі сябрамі былі хлопцы, пераважна ста- рэйшыя за мяне, апроч хіба Васіля Паршонка, на год ці на два маладзейшага. Вядома ж, усе яны былі адметныя ўлас- ным характарам: некаторыя добрыя і таварыскія, іншыя -
ня надта. Валодзя Галавач, хоць і старэйшы за мяне на тры гады, паводзіў сябе як роўны, ладна таварышаваў, памагаючы, калі ў чым была патрэба. Тое і ня дзіва - у яго была маці вельмі добрая жанчына, апекавалася маёй маці, калі тая засталася адна, бяз мужа. Валодзя памагаў мне сячы дровы, як бацька ляжаў з тыфам у Вушачы. Добры хлопец быў сын рэпрэсаванага - Коля, мой сусед (жыў цераз адну хату), які пасьля вайны на радзіму не вярнуўся, атабарыўся ў Латвіі. Меней мы сябравалі зь ягоным бра- там Мішам Зьмітраковым, казалі тады: задаецца. Пасьля вайны ён быў дырэктарам школы, якую адбудоўваў у Куб- лічах. 3 Васілём Паршонкам, будучым кінамэханікам, мы, памятаю, каталіся зімой на лыжах; Васіль лепей за мяне зьяжджаў з самых крутых пагоркаў. Яшчэ адзін сябра, мой стрыечны брат Мікола, не вярнуўся з вайны - падобна, быў забіты пры штурме рэйхстагу, як сьведчыў камбат Няўстроеў. А ягоны малодшы брат Ільля, былы партызан, пабадзяўшыся па сьвеце, пад старасьць вярнуўся на радзіму і пахаваны на бацькоўскіх могілках.
КНІГІ ОНЛАЙН
