Поўны збор твораў. Том 8
Мэмуарная проза
Васіль Быкаў
Памер: 576с.
Мінск 2009
Нельга нікога заганяць у кут - сабе даражэй абыдзецца. А мая Сьцепаніда342 апынулася менавіта загнанай у кут.
Сьцепаніда, вясковая цётка, не хацела губляць жыцьцё і чаплялася за нейкія праявы волі. Ды спазьнела чапляла- ся. У тым яе чалавечая трагедыя.
Але калі было - не спазьнела? У Сьцепаніды наогул не было свайго часу, яна, як і ўсё навакол, выпала з хады часу, апынулася на мяжы небыцьця. Некалькі год ці тыд- няў таго балянсаваньня, і ўсё загінула. Каб не адрадзіцца?
Уладзімер Караткевіч быў нязгодны з маім фатальным паглядам, ён хацеў спадзявацца. Як мог, ён таксама чап- ляўся за жыцьцё, за надзею. Ды не ўчапіўся. Бо таксама апынуўся чалавекам бяз часу, што зарана ці запозьнена нарадзіўся, не ў пару зрабіўся пісьменьнікам. Несучасным. Несучасны чалавек жыць доўга ня можа. Павінны памерці.
У тыя часы, каб дасягнуць нейкага посыіеху ў літара- туры, мала было мець літаратурны талент - патрэбны быў грамадзкі твар, начальніцкая пасада, немагчымыя бяз «членства» ў партыі. Менавіта з тае прычыны нашыя «маладыя таленавітыя» яшчэ ва ўнівэрсытэце ўступалі ў партыю, па сканчэньні вучобы ахвотна (ці не) вербаваліся ў сэксоты і, каб замацавацца ў сталіцы, уладкоўваліся ў рэдакцыі. Службовая кар’ера ўвогуле мала залежала ад літаратурнага таленту, які нярэдка толькі шкодзіў кар’е- ры. Звычайна літаратурныя маэстры, надзеленыя рэгаліямі, званьнямі і адказнымі пасадамі, былі пасрэднымі літаратарамі, што, аднак, ня шкодзіла ім кіраваць іншымі. Літаратура была справай ня толькі рызыковай, але і вельмі няпэўнай, як няпэўным быў мэтад сацрэалізму. Іншая рэч - пасада. Літаратурная ці яшчэ лепей - партыйная. Гэтая карміла, забясьпечвала камфортным жытлом і належным
да яе гонарам. Шмат хто зь пісьменьнікаў, калі ня шэнь- ціла прабіцца да такіх пасадаў, апыналіся ў доўгіх сьпісах рэдкалегіяў (ці рэдсаветаў), некаторыя зь ліку адмыслова давераных значыліся ў двух, трох, a то і чатырох рэдкале- гіях, дзе шэраг гадоў выконвалі свае цэнзарскія абавязкі. Іншых там не было, а ўжо гэтыя бальшыня зь іх мкнулася выконваць як мае быць343.
Уладзімер Караткевіч ня быў нават шараговым камуніс- там, ня быў якім-небудзь «членам», ні тым болей рэдакта- рам, што ж яму заставалася? Нічога іншага, апроч як пісаць «несучасныя», гістарычныя раманы ды піць гарэлку. Друкавалі яго пасьля бясконцых, часам дурных, але заўж- ды палітычных прыдзірак (вядома ж, баючыся беларуска- га страхоцьця — нацыяналізму), але піць забараніць не маглі. Мабыць, зыходзячы з уласнага вопыту, кіраўніцтва разумела, што тут яно бясьсільнае. Валодзя таксама разу- меў тое як права на адзіна магчымую для сябе свабоду і па магчымасьці карыстаўся ёю. Аднак і тут не магло абысь- ціся без праблемаў. Усе Валодзевы «грахі» былі на строгім уліку.
Але тое будзе яшчэ не цяпер, яшчэ Валодзя344 хадзіў на мора, у пасёлак па чачу. Я ж колькі тыдняў сядзеў у лоджыі і пісаў на лёгкім і хісткім дзюралевым століку. Валодзя казаў, што ён ненавідзіць такія столікі, хоць у пакоі, хоць у кавярні, што гэта - вынаходства д’ябла. На ім нічога людзкага стварыць немагчыма. Яму для ягоных твораў патрэбны быў стары, моцны, дубовы стол. А таксама стос добрай паперы і свежая, адпрасаваная сарочка. Тады паяў- лялася натхненьне, якое адно і гарантавала плён.
Аднойчы ён зноў прапаў на няпэўны час, а як паявіўся, мы яго не пазналі. Быў нібы не тутэйшы - зь цьмяным позіркам, змучаным тварам. На зьмярканьні пачаў скар- дзіцца, што ўнізе ў кустоўі сядзіць цмок, пільнуе за ім. Кажа - ідзі, пакажу. Я ішоў у іх з Валяй кутні нумар, і Валодзя паказваў уніз: во, во... Выглядвае!.. He, схаваўся. Ну, чакай, я цябе падпільную... He пільнуй, Валодзя, казаў я з жалем. Кладзіся спаць. - He, спаць я ня буду, я буду пільнаваць яго...
Валя плакала. Toe было дужа кепска...
Напрыканцы нашага тэрміну паехалі з экскурсіяй у Сухум, дзе Валодзя першым чынам пацягнуў усіх у малпоў- нік. Тут ён быў жывы і вясёлы, поўны самага дзіцячага захапленьня, калі азіраў усіх тых малых і вялікіх істотаў, што сядзелі, лазілі, скакалі з сука на сук, здаецца, зусім не рэагуючы на цікаўных наведвальнікаў. Валодзя знайшоў дужа сімпатычную малпачку, якая, сустрэўшы ягоны позірк, сьмела скокнула да яго і працягнула далоньку з тоненькімі чорнымі пальчыкамі. «Глядзіце, які цуд! - казаў Валодзя. - Яна ж лепшая за людзей, колькі дабрыні і адданасьці...» Ён клаў ёй у далоньку мандарын, і яна з радасным віскам узьлятала высока на дрэва.
А ў кавярні на праспэкце пад пальмамі было толькі кіслае сьцюдзёнае віно, ад якога Валодзя грэбліва морш- чыўся. I піў.
Караткевіч і Валя зьехалі зь Піцунды раней за нас — скончыўся тэрмін пуцёўкі. Мы правялі іх да аўтобусу, выпіць на разьвітаньне не было чаго. Надта ж былі ўзрадаваныя, калі праз кароткі час атрымалі зь Менску тэлеграфны перавод на добрую суму і невялічкую цяжкаватую пасы- лачку. Памятаю, ішлі з пошты і дужа цікавалі: што гэта прыслаў Валодзя? Падобна - цагліну. Аж не цагліну - бутэльку малдаўскага каньяку, які ў Беларусі яшчэ можна было «дастаць». Ну - Боская душа, мілы Валодзя!
Пасьля, ужо ў Менску, Валю паклалі ў Бараўляны, і я вазіў да яе Валодзю - на адведкі. Сам заставаўся ў машы- не, а ён ішоў у корпус. Вяртаўся адтуль вельмі і вельмі засмучаны, употай выціраў вочы. Ён кахаў жонку...
А як памерла, здаецца, ня плакаў. Памятаю, пасьля пахо- він раіўся, як яму жыць? Хацеў знайсьці кабету, каб безь дзяцей, якіх яму з Валяй ня даў Бог. I каб безь вялікай радні. Мяне неяк уразілі тыя яго клопаты, бо яму самому жыць засталося няшмат.
Незадоўга да сваёй сьмерці345 ён неяк дужа ўважліва ставіўся да тых, каго паважаў, з кім сябраваў. Тады часта тэлефанаваў мне, і, калі мяне не было дома, падоўгу раз- маўляў зь Ірынай. Здароўе яго пагаршалася, ды ён ня дужа
прыслухоўваўся да здароўя. Вядома, хвораму ня надта піса- лася, і ён ішоў да сяброў. Бы ў прадчуваньні хуткага канца рваўся на прыроду, зь якой наканавана было канчаткова зьліцца, і апошняя паездка на любімую Прыпяць і згубіла яго. Ягоную сьмерць аплаквала ўся Беларусь, доўга будзе шанаваць яго слаўнае імя. Такія, як Караткевіч, часта не нараджаюцца...
97. «Знак бяды»
Дапісваў аповесьць у Менску, на Танкавай, — усю во- сень і пачатак зімы. He сказаць, каб яна давалася мне цяжка - матэрыял быў знаёмы, нейкаю часткай перажыты самім. Асабліва той, што мела адносіны да 30-х гадоў. Уражлівая дзіцячая памяць захавала шмат якія адзнакі побыту і драмаў таго незвычайнага часу. Што ж да вайны, дык тут таксама мог што-нішто сабе ўявіць, хоць сам на акупаванай тэрыторыі ня жыў. Трэба сказаць - дзякаваць Богу, што таго не давялося, пазьбег ня толькі небясьпекі, але і пэўнага знаку ў біяграфіі. Людзям з тым знакам доўга не давалі аб ім забыцца.
Пісаў пасьлядоўна, апроч хіба ўстаўнога сюжэтнага кавалку, які стаўся нібы ядром у арэху — той уставіў пась- ля. Тое ядро было важнае для тэмы, бо якраз і несла ў сабе галоўны ідэйны знак - знак нацыянальнай бяды. Так бы мовіць - мала было калектывізацыі, дык яшчэ і акупацыя. I ўсё тое наканавана было перажыць рэліктавым хутаран- цам - Сьцепанідзе зь Петраком. Інстынктыўна Сьцепаніда адчувала кірунак, зь якога ўвесь час імкнецца на іх бяда, - то быў мост. Дужа яна хацела яго панішчыць, каб канчат- кова адасобіцца, ад’яднацца — тое для беларускіх хутаран- цаў было важней за ўсё.
Ды менавіта таго ніколі і нідзе не ўдавалася, не зважа- ючы на ўвесь драматызм спробаў. Сьцепанідзіна бомба была наканавана для іншага.
Акуратна перадрукаваны экзэмпляр аповесьці панёс у «Полымя», чарговым рэдактарам якога стаў тады Кастусь
Кірэенка346, чалавек з абмежаванымі здольнасьцямі, але з пэўнымі амбіцыямі. У мяне зь ім не было ніякіх стасункаў, і мець іх ня надта хацелася. Як, зрэшты, і з усёй рэдакцыяй гэтага часопісу. Панёс рукапіс зранку, калі там нікога, апроч хіба карэктараў, яшчэ не было, аддаў для перадачы галоў- наму. Праз трохі часу патэлефанаваў Кірэенка, паведаміў, што рукапіс атрымаў, будзе чытаць Пташнікаў. Пташнікаў пры выпадковай сустрэчы пахваліў рукапіс — чысты, без памарак, ня тое, што іншыя. На тым усё і скончылася. Я быў удзячны абодвум, бо тое было выдатным варыянтам стасункаў паміж двума антыподамі - аўтарам і выдаўцом. Лепшага і чакаць было нельга. Неўзабаве «Знак» быў надрукаваны.
Усе ранейшыя аповесьці (да «Знаку бяды» ўключна) зазнавалі немалыя праблемы з друкаваньнем.
Пра палітычную стэрыльнасьць твораў дбаў ня толькі рэдактарат, ня толькі цэнзура, але і КДБ. Нават у часы Гарбачова347 таксама. Былы на той час прэс-аташэ генсека Андрэй Грачоў у сваёй кнізе «М. С. Гарбачоў» піша: «Ад- казваючы на паседжаньні Палітбюро В. Чэбрыкаву (тага- часны кіраўнік КДБ СССР. - В. Б.), які пярэчыў супраць публікацыі аповесьці Васіля Быкава “Знак бяды”, пільна ўгледзеўшы ў ёй “падкоп пад калектывізацыю”, Гарбачоў шумеў: “Так, перакосы будуць. Усё сплыве ў патоку, які ўтворыцца. Будуць і пена, і сьмецьце, але ўсё тое знак вясны, абнаўленьня, спадарожнікі дэмакратызацыі. А яе махавік трэба раскручваць, ня трэба баяцца...”».
Такім чынам, мая аповесьць для кіраўніка КДБ была «знакам бяды», а для Гарбачова — усё ж «знакам вясны». Здаецца, аднак, памыліліся абодва.
У часопіс «Дружба народов», куды я аддаў уласнаручна зроблены пераклад, тэрмінова паклікалі аўтара. Рэдактар Сяргей Барузьдзін выказаў агульныя прэтэнзіі, але дэталі- заваць іх ня стаў - дужа сьпяшаўся на нейкую нараду (вядома ж, у ЦК). Сказаў, што астатняе давядзе намесьнік Леанід Тэракапян. Тэракапян даводзіў ня надта катэга- рычна, затое падрабязна і доказна. (Ну, канешне, былі перагібы, парушэньні, але калектывізацыя была патрэб-
ная, бо раздробленая прыватнаўласьніцкая сельская гас- падарка ня здольна была... і г. д.) Што-нішто давялося закрэсьліць, апусьціць ці замяніць на банальнасьці. Але я ўжо ведаў, што калі на першым этапе рэдагаваньня ў чым- небудзь саступіш (во тут усяго тры-чатыры месцы), дык у наступным тых месцаў будзе ўжо пяць-восем, а затым і дзесяць-пятнаццаць. Калі ў Галоўліце. Увогуле так яно ў мяне і атрымалася. Каб канчаткова ўсё падчысьціць, з рэдак- цыі ў Менск быў камандзіраваны вопытны літаратурны праўшчык, зь якім мы чысьцілі аповесьць у чатыры рукі. Мелася на ўвазе праўка стылю, хаця да стылю справы было меней за ўсё - чапляла палітыка. Прытым палітыка мінулага дня, нават мінулых дзесяцігодзьдзяў, якая ўпарта не хацела сыходзіць з жыцьця. А што, калі твор назваць раманам? - прыйшла мне ў галаву недарэчная думка, на якую мой праўшчык адказаў проста: «Тады зь ім прыйд- зецца вазіцца ўдвая болей, бо іншы жанр». Такое было афіцыйна-навуковае вызначэньне жанру, і я падумаў: хай ён ужо застаецца ў жанры аповесьці.
КНІГІ ОНЛАЙН
