Поўны збор твораў. Том 8
Мэмуарная проза
Васіль Быкаў
Памер: 576с.
Мінск 2009
язжджаць: уступай у партыю. Хоць малады, але франтавік і г. д. А мне ўжо абрыдзеў нават камсамол зь яго нуднымі папяровымі справамі, фармальнымі сходамі, усёй яго дзе- лавой нікчэмнасьцю. Я, колькі можна было, аднекваўся. Але ўрэшце парторг загнаў у кут: дамовіўся, рэкамэнда- цыю дадуць. Ужо і далі. Што ж, напісаў заяву. На сходзе пярвічнай нават прынялі. I я думаў: здаецца, папаўся, што было рабіць?
Але душа мая пратэставала, не згаджалася. Адчуваў: прымуць у партыю - з арміі ня вырвуся. А я не хацеў служыць ні аднаго дня.
I тут у канцы красавіка - загад аб дэмабілізацыі вялі- кай групы афіцэраў. I Быкава ў тым ліку.
Я кінуўся ў штаб, з абхадным лістом аббегаў службы. Хутчэй-хутчэй, пакуль не затрымалі тыя... Бо ўжо застала- ся толькі парткамісыя пры дывізіі... Але я адчуў волю, да якой імкнуўся і апроч якой у мяне нічога не было ні ў душы, ні ў сэрцы.
У Дзень перамогі 9 мая 1947 году шчасьлівы і вольны ехаў цягніком з Харкаву ў Менск. Будучае ўяўлялася дужа няпэўна. Канешне, да бацькоў у галодны, разбураны край ехаць ня мела сэнсу. Якой хлебнай спэцыяльнасьці такса- ма ня меў. Думаў, можа ўдасца паступіць вучыцца ў тое ж мастацкае вучылішча? Дачуўся, што ў Менску жыве колішні наш дырэктар мастак I. Ахрэмчык. У паўразбураным го- радзе адшукаў Саюз мастакоў, сказалі, Ахрэмчык будзе пасьля абеду. Пасоваўся па горадзе, пасядзеў на лаўцы ў сквэры. А надвячоркам і праўда пабачыў Ахрэмчыка.
Сустрэў ён мяне невясёла, сказаў, што мастацкага вучы- лішча ў Віцебску няма і наўрад ці будзе. У Менску нават прафэсыйным мастакам жыць цяжка. Асабліва матэрыяль- на. У Заходняй Беларусі ў гэтым сэнсе трохі лепш. Многія мастакі атабарыліся там. Напрыклад, у Гародні. Пакуль што, канешне, халтура, заказы. А праз год-два, мабыць, зьявіцца магчымасьць арганізаваць вучобу. У Менску ці Віцебску.
Ён даў мне накіраваньне да старшыні гарадзенскай філіі мастакоў Віктара Марозава, і я пайшоў на вакзал выпраў- ляць білет. На Гародню.
У Гародню цягнік прыйніоў з раніцы, я выйшаў на ма- ленькую прывакзальную плошчу і спыніўся. Старыя, невя- лікія дамкі, старыя дрэвы, некалькі вуліцаў, што разыхо- дзіліся ў розных кірунках. Па якой ісьці?
У мяне быў невялічкі фібравы чамаданчык і шынэлак. У кішэні вайсковыя дакумэнты і 1.200 рублёў грошай. А ў горадзе ніводнага знаёмага. Праўда, у вагоне пазнаёміўся зь дзяўчынай, якая, дазнаўшыся, хто я і за чым еду, расказ- вала пра Гародню. Расказвала з захапленьнем. I я ўжо гатовы быў захапляцца. Асабліва Нёманам, замкам над ім. Толькі дзе яны? Зьнікла і дзяўчына. Абяцала пачакаць, ды прапала.
Пайшоў па адной вуліцы - Будзённага, павярнуў на Пясочную, выйшаў да гарадскога парку. Папытаўся, дзе вуліца Клары Цэткін. Паказалі. Пайшоў...
Сшытак другі
Гэты сшытак пачынаецца з картаў. Тое мне здаецца сімвалічным. Я заўжды любіў карты. I сёньня магу раз- глядваць іх гадзінамі. Хоць бы і знаёмыя.
А як былі дорагі карты ў вайну. Для кожнага афгцэра. Асабліва артылерыста. Бяз карты нельга было страляць. Нашых картаў, на жаль, было мала, ды і недакладныя яны былі. Калі трэба былі дакладныя (артылерыстам), звычай- на стараліся дастаць нямецкія. Немцы лепей за нас ведалі нашую мясцовасьць.
Але гэта між іншым.
25 сьнежня 1993 г.451
Шкада, тут няма карты Беларусі.
Гэтая філія Саюзу мастакоў, а дакладней - майстэрня, была ў адным пакойчыку на першым паверсе старога дому.
За сталом сядзела сакратарка - прыгожая дзяўчына Ма- рыя, неўзабаве паявіўся і Віктар Марозаў - сярэдніх гадоў мужчына, былы камбат супрацьтанкавых гарматаў, з ордэ- нам Чырвонага сьцягу на борце. Я расказаў пра сябе. Віктар Фёдаравіч уздыхнуў, але тут жа і засьмяяўся: «Што ж, будзем працаваць. Каб толькі была праца. Ну але ладна. Кватэра ёсьць?» - «Не, няма». - «Ну, кватэру знойдзем. Трэба ў Мар’і Іванаўны папытацца. А чамадан пакуль што можна во ў Коха пакінуць». Ён кіўнуў у бок франта- вата апранутага чалавека з бародкай, мастака Коха, які таксама згодна заківаў галавой. «Ну так, мо-о-жна». Не- ўзабаве ён павёў мяне да сябе на кватэру, кудысь за вакзал, там яго гаспадыня пачаставала мяне кубкам малака з лу- стай хлеба. Можна было жыць.
Надвячоркам у майстэрню сабраліся гарадзенскія Mac- Taxi, апроч ужо вядомага В. Марозава, прыйшоў Ігар Ва- сільевіч Сямёнаў, загадчык майстэрні Яфім Сальнікаў, павялі мяне некуды за Нёман. Перайшлі пантон - прыго- жы і, мабыць, высокі мост быў узарваны і ляжаў пралётамі ў вадзе. На пачатку вуліцы Ласасянскай стаяў ладны да- мок, дзе кватараваў былы сяржант падначаленай Мароза- ву батарэі - Фёдар Іванавіч Лукаянаў з жонкай Марыяй Іванаўнай і двума дзецьмі. Яны і прынялі новага квата- ранта, адвёўшы яму невялікі пакойчык з тахтой пры сьця- не. У той жа вечар пайшлі гэтую справу абмыць. Абмы- валі ў рэстаране «Нёман», пасьля чаго ў мяне засталося якіх рублёў 300 грошай. Ну але тое - не бяда, сказалі мне мае новыя дружбакі, шчасьце - ня ў грошах. Увогуле я быў згодны. На той час.
Пачыналася маё новае жыцьцё «на гражданке», якога я ня ведаў, да якога ня быў прызвычаены. Мар’я Іванаўна, мілая гаротніца-жанчына, клапацілася пра мяне, бы маці: і пакорміць сьняданкам, і памые бялізну. Фёдар Іванавіч недзе працаваў у партыйна-гаспадарчым апараце, вяртаў- ся ноччу, як правіла, пад моцным хмелем. Часам буяніў, памыкаючыся біць Мар’ю Іванаўну - была ў яго на яе
нейкая крыўда. Аднойчы, як я яе бараніў, перапала і мне - расьсек губу. Цьвярозы ж гэта быў ціхі мірны чалавек. Пасьля дазнаўся, што быў ён рэпрэсаваны, адсядзеў гадоў пяць у турме. А да таго працаваў «у ворганах» у Баку. Хапаў сам па начах, а неяк сказалі: «Табе, Лукаянаў, сёнь- ня адгул. Адпачывай». I тады схапілі самога. Праўда, у пачатку вайны вызвалілі і адправілі на фронт. Меў Фёдар Іванавіч тры ордэны. На вайне быў разьведчыкам у арты- лерыі.
Адразу пераапрануўся ў цывільнае: танны гарнітурчык зьбярог яшчэ з часу аўстрыйскіх трафеяў. Затое ў Гародні купіў шэры капялюш - здавалася, без капелюша мастаку нельга. Мастакі аднесьліся да дэмабілізаванага хораша, па- таварыску. Самі амаль усе былі такія ж. Іван Пушкоў, старшы лейтэнант, артылерыст, Сальнікаў, Сямёнаў, Па- рахня, мастакі-афарміцелі былі зь ліку вызваленых палон- ных, у лягерах таксама працавалі мастакамі. Увогуле слаў- ныя былі людзі, але бяда ў тым, што было мала работы. Заказы - выпадковыя і капеечныя. Зарплату плаціць не было з чаго. Затое, калі каму перападала, зьяўлялася ка- пейчына - ішлі гурбой у рэстаран. I там да канца. А на другі дзень - у доўг. «На карандаш». Тут у маіх сяброў былі шырокія магчымасьці. Усюды, ва ўсіх забягалаўках яны ведалі па імёнах буфэтчыц, афіцыянтак. Сувязі і кан- тактабэльнасьць былі самыя дзівосныя. Асабліва пад гра- дусам.
Марозаў таксама жыў за Нёманам, ад мяне - цераз бульбяное поле. Звычайна раніцай я ішоў па яго і чакаў каля весьнічак. Жонка, мілая клапатушка Леначка, вып- раўляла яго на працу. «Ну, дык ты ж, Ванечка, сёньня не бяры...» - «Не, ну што ты!» - «А то ж учора пазнаць было нельга: як зямля». - «Не, сёньня не, я ж сказаў...» - «Але ж ты і ўчора казаў». - «Дык то ўчора. А сёньня маё слова - жалеза», - казаў Віктар Фёдаравіч і падміргваў мне. Мы выходзілі на вуліцу.
«Ну, куды пойдзем?» - пытаўся сябра. У абодвух пась- ля ўчарашняга трашчэлі галовы, а грошай не было - учо-
ра спусьцілі зарплату, і Віктар Фёдаравіч пачынаў каль- куляцыю: «У блакітным сядзелі аж на тым тыдні, але там я павінен мнагавата. У Фені былі пазаўчора. He, не га- дзіцца, скажа, кожны дзень ходзіце. У Ніны Пятроўны даў- но не былі. Праўда, і той вінен. Але ўсяго сто. Ідзем да Пятроўны».
Пятроўна гаспадарыла ў чыгуначнай забягалаўцы. Віктар Фёдаравіч з парогу чынна раскланьваўся, цалаваў ручку гаспадыні і пачынаў заказваць. «Два па дзьвесьце, вунь тую вяндлінку, гурочкі»... Пятроўна нецярпліва напа- мінала пра доўг, і Віктар Фёдаравіч таксама нецярпліва яе запэўніваў: «Усё будзе, дай заказаць. Расплачуся чын- чынам». Хоць і зь недаверам, гаспадыня ставіла закусь, налівала дзьве шклянкі. Паправіўшы галоўку, Віктар Фё- даравіч уставаў, зноў цалаваў ручку і лез у кішэнь. Далей наступала самае важнае. На пачырванелым, трохі са сьля- дамі асьпінак ягоным твары адбівалася зьбянтэжанасьць, і ён зь непадробным жалем, з роспаччу енчыў: «Во халера! Гэта ж я другі касьцюм надзеў... А грошы...».
Трэба было разумець так, што грошы засталіся ў другім, найноўшым гарнітуры. (Каб той быў у яго!) Пятроўна злосна сьмяялася. «Не перажывай, - запэўніваў яе Маро- заў. - За мной не заржавее».
I выходзіў, пахмялёны і задаволены.
Працы ў майстэрні было ня дужа шмат, вольнага часу даволі. Я маляваў алеем і акварэльлю, хадзіў у прыгарады на эцюды. Зрабіў некалькі копіяў - фламандцаў і Шыш- кіна. Бачыў, аднак, майстэрства майго бракуе. Усё ж для мастака патрэбна няспыннасьць, штодзённасьць занятку, інакш рука траціць цьвёрдасьць, а зрок - вастрыню. А ў мяне якіх сем гадоў перапынку, - час, аддадзены вайне, вайсковай навуцы, якая цяпер без патрэбы.
Але мастацтва - дзеля вольнага часу, дзеля душы. A для жыцьця штодзень патрэбныя былі грошы, якіх не было. 3 Андрэем Засьпіцкім (таксама дэмабілізаваным скульп- тарам) мы што-колечы афармлялі для кінатэатру. Афарм- лялі парк. Калі што зараблялі, дык тут жа ўсё і пакідалі
ў рэстаранах ці забягалаўках. Цяжкі быў час. А людзі мне падабаліся.
Апроч Віктара Марозава, які лепш за ўсё працаваў у графіцы, някепскім майстрам абяцаў стаць Іван Пушкоў, a таксама Дзіма Парахня, жывапісец з адметным густам. Часам прыходзілі да нас Валяньцін Савіцкі, Міхаіл Плуж- нік. Часьцяком «прыбрыдаў» да майстэрні хворы, няшчас- ны Дзешка, які ўжо амаль нічога не рабіў, жыў толькі тым, што зь літасьці атрымліваў ад сяброў. А некалі ён скончыў Варшаўскую акадэмію, дзе вучыўся разам з Кохам.
Арыстакратам мастацкага цэху лічыўся Ігар Васільевіч Сямёнаў, мастак-афарміцель. Афарміцель ён сапраўды быў выдатны, усё рабіў па вышэйшым клясе: прыгожа і акурат- на. Гэта быў рыцар, маг рэстараннага дзейства: калі меў грошы, частаваў направа і налева, плаціў вялікія чаявыя, паводзіў сябе ў хмелі высакародна і прыгожа. Калі грошай не было і яго самога частавалі, ён прасіў толькі: «Разьлічвацца дай я буду». Тады яму перадавалі кашалёк, і ён шчодра адорваў афіцыянтку. Марозаў наадварот, у гэтае справе паводзіў сябе авантурна: калі падабаўся хрэн, закупляў яго оптам, усё блюда. A то мог папытацца, колькі каштуе люстра пад стольлю, і, заплаціўшы ашалелую суму, пабіць яе палкай. У той жа час быў чалавек разумны і адукаваны. Варта было яго паслухаць на начной вуліцы, калі мы пасьля рэстарана вярталіся дадому. Да якіх толькі філасофскіх вышыняў ён не ўзьнімаўся!..
КНІГІ ОНЛАЙН
