Рамантык эпохі Асветніцтва: Антон Тызенгаўз
Юры Гардзееў
Выдавец: Тэхналогія
Памер: 67с.
Мінск 2008
‘ czafie przyl^edl do exekueyi, я Ц ieduak cpftiic^. it Miafto nowey Warfzawy przy dawnyth РгамчсЬ zuihfo wJwyiey tylko cirkwafcreocvi na окоЦ^^рнГга../?zynfze‘od rizny^ 0bvyy№to|^^^ £kl$b,$4 lat^едакаТЫ Mia.
. Дй praez KdtnrnilTy^ boat or'itiuii przyznan?. a dotad *zal£g‘e, №g!‘flratawi Itarey. Wanwvy. qdbieral! zkcoq^ A^p Juryzdykcya nowc; go №ia&> burdzo #£zczuplona> przeto tende Magiftrat . Iupbkuw. pj.rfer.ihe V.PchoJi aichodflonf, Z /r...:. 1, i iuije ciekawe dbferwacvt’.
Od Rworaeme ewnti . 5729, [ 03 uAinowien.e Ordern Orla Billego
;Od potopu .
Od puczqtkow Krdleftwa Polfkiegn Oo wprowadzenia Wiarv S. duPoifki Od wprowadaefpf Wi»»7 % do Litwy Od рггу^с^^ПчС^. РфНЬі? Od odatniey Опі^Ы|\уу j ^Дк^
5”’
Od nftanowienia Orc Od uftanowienia Oft
rd; S. Staniflawa
1=28. Od rakordonowanich Prowincyi 916, Od iH&nowifiii Trjrbanalow
52».
34*.
209,
’ REWOLUCye kOscieilne.
Zlota Liczba
Od porzqlku Trybumiu w Grodnie Od fzczgsliwey Ko^nacy Kayjainieyf^ego STAXTSbAH A AUGUSTA
SAYIETA
’Epakta
Pociet Rzymfki
Litera NfedziebM
4^1*4
XIV. РогЫее 9 Lutego. Zi| XXIII. \УмЦж,е 3« Mvc>.
• XIII. W.^w.wfl.wult 4 № t A. 3 ™?"“ ‘ J
wft^pienle 4
82, 13
7182.
5
* 16,
J CHO ME.
one Swiatki UM»).Boat Cinto “5 Mj*.
* • ^iedaul* i Ad Mt
f
p MUfSOPUSTU OD NOWEGO'ROKU DO POMELCU Ктіппжі 5 i Dai /
WIELKANOC RUSKA PO RZYMSKIETY W HEDZIEL 5.
D atл 30 K w 1 af я 1
4
i:SP. Twafza DURITKOHWU Poitug МегуЛуаыі Grodxitt^tga zA u to z op
po f. T i R. D.
lalexj/tq pitnoici^ ’
Y.
3»
e*
IFGXODN^. J 4C0iQ .
JEGO KROtta»KIEy MCI. ?'‘J
7” ■ j
‘Таспадарскі каляндар” на 1780 год, выдадзены ў Горадні
Будынак, у якім планавалася размясціць Медычную
садэмію. 3 акварэлі Напалеона Орды блізу 1867 года
Будынак на Гарадніцы, узведзены для Медычнай акадэміі. Сучасны выгляд (вул. Ажэшкі, д. 20)
Сучасны выгляд камяніцы Сангушкаў, дзе ў часы Тызенгаўза часова знаходзіўся Кадэцкі корпус (вул. Савецкая, д. 1)
Былая гасціная афіцына на Гарадніцы (цяпер пл. Тызенгаўза, д. 2/2)
Басняцкі дом на вуліцы Раскоша (цяпер Музей рамёстваў на вул. Ажэшкі, д. 37)
Дом лясной адміністрацыі (“стаенная афіцына”) на Гарадніцы (цяпер пл. Тызенгаўза, д. 4Б)
Былая тэатральная “крывая” афіцына на Гарадніцы (цяпер пл. Тызенгаўза, д. 4)
Stanislaw Kosciaikowski
profesor Uniwersytetu Stefana Batorego
ANTONI TYZENIIAUZ
PODSKARBl NADWORNY LITEWSKI
Tom I
LONDYN 1970
Wydawnictwo Spolecznofci Akademickiej Uniwersytetu Stefana Batorego w Londynie
Koszta zwigzane z wydaniem niniejszego tomu pokryla Fundacja Lanckorodskich, Fryburg, Szwajcaria
Тытульны аркуш першага тома двухтамовай манаграфіі Станіслава Касцялкоўскага пра Антона Тызенгаўза, выдадзенай уЛонданеў 19701971 гадах
Касцёл у Жалудку, дзе пахаваны Антон Тызенгаўз
TU SPQCZYWAJA ZWUKI CZIDNKOW RODZINY
HRABIOW TYZENHAUZOW
Z XVIII STULECIA PRZENIESIONE Z GROBOW STAREBO KOSCIDU DO ID SWJATYNI WIECZRY OOPOCZYNEK RACZ IM DAB PANIE
Родавае пахаванне Тызенгаўзаў y Жалудоцкім касцёле
Фарны (былы езуіцкі) касцёл у Горадні, дзе пры канцы XIX стагоддзя паставілі помнік Антону Тызенгаўзу
Помнік Антону Тызенгаўзу ў гарадзенскім фарным касцёле
цэнамі і нізкай якасцю, што выклікала незадавальненне яе галоўнага замоўцы — двара Станіслава Аўгуста*.
Няшмат матэрыялаў дайшло пра панчошную мануфактуру, для арганізацыі якой у 1768 годзе з Варшавы на Гарадніцу была накіраваная першая група рамеснікаў. Як і ў выпадку з папярэднімі прадпрыемствамі, надзеі на шырокі спажывецкі попыт модных тады панчох з шоўку, бавоўны і воўны не апраўдаліся.
Даволі хутка, у 1770 годзе, на Гарадніцы з’явілася чарговая мануфактура — камлотная, якая займалася вырабам ангорскай тканіны і падкладкі пад адзенне. Яе заснавальнікам быў нейкі прускі селянін, які пасля банкруцтва ў Прусіі прыехаў у Варшаву, адкуль трапіў на Гарадніцу. Аднак неўзабаве немец уцёк і адсюль. Пасля гэтага прадпрыемства доўга прастойвала, і яго дзейнасць была ўзноўленая толькі ў 1778 годзе. Шырокага попыту прадукцыя камлотнай мануфактуры не мела, адзіным замоўцам яе быў двор манарха, які набываў падкладкі для ліўрэі дворскай службы**. Камлотнай мануфактуры быў наканаваны лёс іншых непрыбытковых гарадніцкіх прадпрыемстваў. У 1780 годзе вартасць яе тавараў, якімі былі заваленыя склады, ажно ў 8 разоў перасягала кошт абсталявання.
У 1768 годзе, згодна з распараджэннем Антона Тызенгаўза, з Караляўца был дастаўлена абсталяванне для заснавання гарадніцкай васкабойні. У даўнія часы без васковых вырабаў немагчыма было сабе ўявіць працу канцылярый, рамесных майстэрняў, а таксама штодзённае жыццё простага месціча. Можна, аднак, меркаваць, што, запланаваўшы пабудову гэтай мануфактуры, Тызенгаўз арыентаваўся не гэтак на шэраговага пакупніка, як на задавальненне тагачаснай моды, спадзеючыся на шырокі збыт васковых вырабаў у Варшаве, дзе часта праводзіліся спектаклі, касцюмаваныя
* На мануфактуры рабілі шлякі, "залатыя тканіны ”, ордэны і пагоны, шматлікія адзежныяўпрыгожванні (тасёмкі на капелюшы, гузікі, залатыя шнуркі), дэкаратыўныя элементы конскай вупражы і сёдлаў.
**У 70х гадах XVIII стагоддзя на каралеўскі двор паставілі вырабаў на суму каля 790 тысяч злотых.
35
балі, а таксама думаў пра магчымасць продажу вырабаў за мяжой*.
Нягледзячы на відавочны попыт на васковыя вырабы, майстэрня пачала працаваць толькі ў 1774 годзе. На жаль, на Гарадніцы яна праіснавала нядоўга. Спакойнае цячэнне Гараднічанкі запавольвала вытворчы працэс. Таму па нейкім часе васкабойня была перанесеная на новае месца, у Ласосну. У 1777 годзе яе наведаў сам Станіслаў Аўгуст, які ахвотна замовіў партыю свечак і паходняў.
Цяжкасці, звязаныя з вытворчасцю дзейных мануфактур і рэалізацыяй іх вырабаў, не стрымалі выспяванне новых планаў Тызенгаўза. У 17741780 гадах на Гарадніцы з’явілася яшчэ некалькі прадпрыемстваў. Адным з іх была згаданая ў 1777 годзе карункавая фабрыка, якой кіравала “пані” дэ Фальвіль (de Folville) з Брусэля. У тым самым годзе тут была ўзведзена фабрыка капелюшоў, ад самага пачатку свайго існавання асуджаная на няўдачу з прычыны дарагоўлі і невысокай якасці прадукцыі.
Значныя інвестыцыі праглынала карэтная фабрыка. Персанал мануфактуры складаўся з 50 рамеснікаў (рымараў, стальмахоў, кавалёў і лакавальнікаў), якія паходзілі з Нідэрляндаў, Італіі і Францыі. Паплечнік Тызенгаўза святар Ксавер Богуш згадваў, што дырэктарам гэтай мануфактуры быў адзін з найлепшых парыжскіх карэтнікаў, за спробы перацягвання якога старэйшы брат Бэкю пэўны час правёў у Бастыліі. Акрамя карэт рабілі тут і іншыя транспартныя сродкі, а таксама патрэбныя для іх мантажу дэталі і часткі, напрыклад рысоры і колы.
Карэтную фабрыку спасціг лёс іншых мануфактур. 3 прычыны высокіх цэнаў яна не магла пахваліцца шырокім колам кліентаў. Зрэшты набыць карэту, цана якой вагалася ў межах 3600—4900 злотых, мог нават не кожны заможны шляхціч, а толькі вялікі князь ці які
* У гарадзенскіх магістрацкіх кнігах ёсць звесткі пра гарадзенскіх свечнікаў. Удругой палове XVIIIстагоддзя мясцовымі васкабойнікамі былі Ёган Готліб і Міхель Гяршовіч. Вытворчасцю воску займаліся брыгіткі і мясцовы кагал.
36
магнат. Таму вузкасць рынку збыту абумовіла той факт, што ў канцы 70х гадоў XVIII стагоддзя кошт змешчаных на складзе тавараў дасягнуў 55 тысяч злотых, што ў дзесяць разоў перасягала вартасць мануфактурнага абсталявання.
У 70х гадах на Гарадніцы пачалі будаваць розныя металаапрацоўчыя прадпрыемствы. Першае з іх ліцейная майстэрня — пачала сваю працу ўжо ў 1771 годзе. У намеры падскарбія ўваходзіла пабудова манетнага двара, кузні і шэрагу майстэрняў па вытворчасці зброі і прадметаў хатняга ўжытку. Аднак у поўнай меры свае планы Тызенгаўз не здзейсніў. 3 усіх прадпрыемстваў гэтага цыкла велічынёй капіталу вылучалася збройная майстэрня, якая называлася біксмахэрняй*. Набытае для яе абсталяванне каштавала даволі дорага, блізу 15 тысяч злотых. Вялікую зацікаўленасць вырабамі прадпрыемства выказваў Станіслаў Аўгуст, які пасля наведвання мануфактуры ў 1777 годзе замовіў тут некалькі адзінак паляўнічай зброі, пісталетаў і стрэльбаў.
Шырокія магчымасці развіцця і рынкі збыту адчыняліся перад прадпрыемствамі перапрацоўкі сыравіны, перш за ўсё перад гарбарняй, якая дзейнічала да 1791 года. Аднак у адрозненне ад вышэйзгаданых прадпрыемстваў Тызенгаўз ёю не хваліўся і, ігнаруючы абгрунтаваныя парады аб перспектыўнасці вытворчасці скур, не аддаваў гарбарні адпаведнай увагі.
КНІГІ ОНЛАЙН
