Рэтраперспектыва
Пятро Васілеўскі
Выдавец: Галіяфы
Памер: 140с.
Мінск 2009
Барыс Забораў аздобіў мноства кніг сучасных беларускіх пісьменнікаў. Найбольш вядомыя ў гэтым шэрагу ілюстрацыі да твораў Рыгора Барадуліна. Зразумела, што для мастака не ўсе кнігі, над якімі ён працаваў, былі аднолькава цікавымі. Але аздобу кнігі пісьменніка, скажам так, не надта чытэльнага, ён рабіў гэтаксама сумленна, як аздобу кнігі генія. He дзіва, што пісьменнікі былі гатовыя стаяць у чарзе ля дзвярэй ягонай майстэрні. Разумелі: ілюстрацыі Заборава гарантыя поспеху. Кнігу набудуць, ці будуць чытаць невядома, але абавязкова пагартаюць.
На маю думку, найвышэйшае дасягненне беларускага перыяду творчасці Барыса Заборава аздоба кнігі казак Аскара Уальда “Салавей і ружа”. Гэтым творам мастак засведчыў, што як ілюстратар, як перакладчык літаратуры на мову выяўленчага мастацтва ён можа абсалютна ўсё. Магчыма, у часе работы над гэтай кнігай мастак усур’ёз задумаўся: што ж далей? He ў тым сэнсе, якая кніга якога аўтара будзе для яго наступнай, а пра тое ці не пара нешта змяніць у жыцці і творчасці.
Кніга выйшла ў свет у 1978 годзе. Як цяпер мы ведаем, да ад’езду ў Парыж заставалася два гады. Дык вось, у гэтых кампазіцыях паводле Аскара Уальда намацваецца тое, што ў сценах парыжскай майстэрні набудзе філасофскі грунт і эмацыянальна-стылёвую акрэсленасць. Гэтыя кампазіцыі нельга назваць люстэркавым адбіткам сюжэтаў, але ў вобразным сэнсе яны ім вельмі пасуюць. Мастак не толькі асэнсоўвае канкрэтны літаратурны твор ён разглядае яго ў кантэксце асобы аўтара. Праз карціны паводле твораў пісьменніка мастак малюе дакладны псіхалагічны партрэт Аскара Уальда: прыгожае
на мяжы з пачварным. Так Уа/іьд успрымаў свет, такім свет успрымаў яго. Створаныя Заборавым вобразы прыцягваюць і адштурхоўваюць адначасова. He ведаю, для дзяцей тая кніга атрыма/іася ці д/ія дарос/іых...
А/іе Барыс Забораў занадта доўга быў ілюстратарам чужых кніг, інтэрпрэтатарам чужых думак. Пры ўсім ягоным та/іенце ён фактычна заставаўся “перак/іадчыкам”, а/іьбо ў /іепшым выпадку сааўтарам пісьменніка. Між тым, ён адчуваў, што здатны на бо/іьшае. У абранай ім га/ііне мастацтва, кніжнай і/іюстрацыі, ён дасягнуў максіма/іьнай свабоды, якая маг/іа быць на той час у той краіне. Бо/іьшая свабода патрабавала ад творцы рызыкоўнага ўчынку. Каб дасягнуць большай ступені самарэалізацыі, каб рабіць сваё, а не пераказваць чужое, хай сабе і б/іізкае мастаку па духу і характары, трэба бы/іо вырвацца са звык/іага асяроддзя.
У 1979 годзе пакідае Бе/іарусь бацька Барыса Заборава. Ён едзе ў Ізраі/іь. Праз год нібыта ў Ізраі/іь едзе наш герой. А/іе ў Вене, якая бы/іа перава/іачнаю базай д/ія тых, хто меў у кішэні ізраільскую візу, мастак звярнуўся ў тамтэйшае аддзя/іенне французскага та/істоўскага фонду. “Я заўжды хацеў у Парыж”, так т/іумачыць сёння свой учынак мастак. У та/істоўскім фондзе яго зразуме/іі, узя/іі разам з сям’ёй пад апеку на тры месяцы. За гэты час з Францыі мусіў прыйсці адказ. Прыйш/іа адмова. I ўсё ж мастак свайго дамогся. Напрыканцы паўгадавога знаходжання ў Вене прыйшоў дазво/і. Травень 1981 года найважнейшая дата ў біяграфіі мастака. Ён у Парыжы горадзе сваёй мары.
Нагадаю: на момант ад’езду з Бе/іарусі (тады БССР) Барыс Забораў меў усё, што звычайнаму ча/іавеку дае падставы быць задаво/іеным і нават шчас/іівым. У/іадкаваны побыт, сяброўскі асяродак, агу/іьнапрызнаны аўтарытэт, прыстойныя па савецкіх стандартах заробкі, прэстыжныя ўзнагароды. Усё іш/іо да таго, што быць яму з часам “зас/іужаным дзеячам”, а потым і “народным мастаком”. А ў сусветную ста/ііцу мастацтва ён прыехаў, як той д’Артаньян.
Без багажу. Без грошай і сувязяў, а/іе з адвагай і надзеяй. Зрэшты, Барыс Забораў ехаў у Парыж не па с/іаву і матэрыя/іьны дабрабыт, ён ехаў у Парыж дзеля самога Парыжа. Можна шчыра любіць краіну, у якой нарадзіўся, і горад, у якім жывеш. Аднак калі лёс прывядзе мастака на п/іошчу Сіньёрыі, што ў Фларэнцыі, а/іьбо на парыжскі Манмартр, ён мае права сказаць: “Вось, нарэшце, я й дома!” I гэта не бяспамяцтва, не здрада роднай зямлі. Проста мастацтва гэта асобны свет са сваёй гісторыяй і геаграфіяй. Кожны мастак крыху касмапаліт. А ў Парыжы кожны мастак дома. Таму, як ні дзіўна гэта гучыць, Барыс Забораў прыехаў у Парыж на радзіму. На радзіму сваёй душы.
Я не вазьмуся аналізаваць французскі перыяд творчасці Барыса Заборава. Выстава на радзіме, якую даўно чакае ку/іьтурная э/ііта краіны, пераносіцца на няпэўны тэрмін. Па віне айчынных чыноўнікаў. Дасведчаная публіка лічыць абсалютна ненармальнай сітуацыю, што ягоная выстава праходзі/іа ў Маскве і Санкт-Пецярбургу (1995 год), але дагэтуль не даехала да Мінска. Усё, што я бачыў, гэта некалькі а/іьбомаў рэпрадукцыяў, якія ёсць у мінскіх сяброў Заборава, ды карціна, якой мастак быў прадстаў/іены на Першым Шагалаўскім пленэры. Гэтага, зразумела, недастаткова, каб рабіць абагу/іьненні і прэтэндаваць на аб’ектыўныя высновы. Ды і наўрад ці хто-небудзь у Беларусі мае перад вачыма цэласную карціну ягонай творчасці. А творчасць гэтая надзвычай разнастайная. Жывапіс, п/іастыка, сцэнаграфія. Мяркуючы па інтэрв’ю, якія мне даводзі/іася чытаць, ёсць у мастака і /іітаратурны талент.
Французскія карціны Заборава нагадваюць старыя фатаграфіі партрэты, зробленыя недзе напачатку мінулага стагоддзя правінцыйным фатографам. Чамусьці першае, што прыходзіць на розум: ‘Тэтых людзей ужо няма...” Невясёлая думка. Калі гэта праява настальгіі, дык нейкая дзіўная настальгія. Як вандроўка па забытых могілках. Містыка прысутнічае і на карцінах, дзе nep-
санажы выразна пазбаўленыя часовага і геаграфічнага кантэксту. Яны адначасова прыцягваюць і адштурхоўваюць (як прыгаданыя раней кампазіцыі паводле Аскара Уа/іьда). Іх прымае вока, але адштурхоўвае розум. Мне думаецца, атрымаўшы рэальную свабоду, мастак сутыкнуўся з адваротным бокам сваёй мары. Ве/іьмі часта свабода ператвараецца ў самоту.
У інтэрв’ю 1997 года, на якое я ўжо спасы/іаўся, Барыс Забораў на пытанне аб ро/іі Беларусі ў ягонай сённяшняй творчасці адказаў: “Я думаю, што ўсё маё мастацтва афарбаванае жыццём на гэтай зям/іі. He наўпрост, не ў сюжэтным сэнсе. А ў сэнсе маёй свядомасці, майго выхавання, /іінія, якая працягваецца ў маёй крыві. Гэта ўсё звязана з Бе/іаруссю. Фатальны для майго мастацтва матыў бе/іаруская хата, якую пішу па нека/іькі разоў у год. Гэта як быццам фундаментальны сюжэт, які сі/ікуе мяне. Я адчуваю, што ка/іі працую над ім, быццам бы вяртаюся сюды”.
Парадокс лёсу, парадокс творчасці. У Мінску ягонае мастацтва ўвасаб/ія/іа сабою еўрапейскасць, малавядомы нам заходні досвед XX стагоддзя тое, што выпадкова можна бы/іо пабачыць праз шчы/ііны “жалезнай зас/іоны”. А ў Парыжы Барыс Забораў звяртаецца да бе/іарускай этнаграфіі, да дзіцячых успамінаў, да прыкметаў адыходзячай рэчаіснасці.
Кажуць, па/іову жыцця чалавек г/іядзіць наперад, па/іову азіраецца назад. Можа, д/ія мастака Барыса Заборава надышоў час азірнуцца? А можа, сапраўды, каб адчуць сябе бе/іарусам, трэба з’ехаць у Парыж.
(“Дзеяслоў”, сакавік 200З г.)
ПРАСПЕКТ ПУШКІНА
Д/ія расійцаў Пушкін не проста генія/іьны паэт, а/іе адзін з сімва/іаў дзяржавы, нароўні з двухгаловым ар/іом, крам/іёўскімі зоркамі і алімпійскім мядзведзем Мішкам. Ка/іі расіец бачыць дзе-небудзь за межамі сваёй краіны помнік Пушкіну ці хаця б шыльду з надпісам "... імя A. С. Пушкіна”, д/ія яго гэта не сто/іькі знак павагі да канкрэтнага творцы, колькі сімва/і расійскай прысутнасці. Ну, ды хай сабе! Паэт заўжды вышэй за дзяржаву, неза/іежна ад таго, якая дзяржава тата/іітарная, дэмакратычная, расійская... Пра гэта і сам А/іяксандр Сяргеевіч пісаў у вершы “Я памятннк себе воздвмг нерукотворный...”
Ёсць у Мінску і помнік Пушкіну, і праспект Пушкіна, прытым, хаця дагэтуль у Маскве няма праспекта Купалы і помніка Песняру (хоць ёсць бронзавыя стоды Шаўчэнкі і Руставелі). А ёсць яшчэ ў Беларусі і жывы Пушкін, асоба не менш вядомая ў народзе беларускім, чым ягоны расійскі цёзка.
Мабыць, бацькі нашага героя бы/іі людзьмі неабыякавымі да культуры ўвогуле і да літаратуры ў прыватнасці, бо назва/іі сына А/іяксандрам. Для абса/іютнага падабенства не хапала, каб яшчэ і бацька быў Сяргеем. А/іе бацька ў нашага Аляксандра Міка/іай. Дарэчы, наш герой любіць шакаваць мясцовае прарасійскае чынавенства ды проста русафі/іаў гістарычным парадоксам “А/іяксандр Пушкін беларускі нацыяналіст”. Ён ча/іавек-правакацыя, ідэалагічная дыверсія. А пас/ія таго, як у 2ооо годзе, прабіўшыся праз тры лініі аховы, А/іесь здзейсніў перформанс на прыступках рэзідэнцыі прэзідэнта, уся бе/іаруская мі/ііцыя пры с/іове “Пушкін!” уздрыгвае, як зенітчык пры сігнале паветранай трывогі.
У краіне, дзе замілаванасць Расіяй дзяржаўная па/іітыка, без пачуцця гумару быць Аляксандрам Пушкіным немагчыма. Ча/іавек са слабою га/іавою мог бы і зламацца: усвядоміць сябе “мстннно русскнм человеком”, штучна развіць у сабе настальгію па імперыі, ужыцца ў вобраз вялікага цёзкі, пачаць пісаць на трасянцы вершы пра “інтэграцыю” і ўрэшце з’ехаць у Расію. Бо як жа Пушкіну без Расіі?
Алесю Міка/іаевічу (у адрозненне ад Аляксандра Рыгоравіча) і без Расіі някепска. Болей за тое, у дадзены момант ён думае пра Італію. Бо ў кішэні /іяжыць запрашенне на ўдзел у Фларэнтыйскім біена/іе жывапісу, а грошай на дарогу не хапае. Ад дзяржавы пры ягоным характары дапамогі не дачакаешся. Трэба рупіцца самому. Што ж да Расіі, дык яна д/ія А/іеся Пушкіна ні ў якім разе не духоўная айчына, а то/іькі геапа/іітычная і культурніцкая рэальнасць. Прынамсі, вядомасць у Бе/іарусі для яго даражэйшая за с/іаву дзе заўгодна, у тым ліку і на ўсход ад Смаленска.
Аднак Алесь Пушкін, як і кожны творца, не супраць таго, каб пашырыць кола сваіх г/іедачоў, каб свет пабачыць і сябе свету паказаць. Сёлета 25 сакавіка маскоўскія беларусы, якія штогод адзначаюць Дзень Волі палітычнымі і культурніцкімі акцыямі, ладзілі ў “белакаменнай” персанальную выставу пад інтрыгоўным назовам “А. Пушкін і ягоная Беларусь”. Алесь ганарыцца поспехам выставы. Было шмат наведнікаў, для якіх гэтая экспазіцыя фактычна стала адкрыццём Беларусі. Была цікавасць з боку СМІ, увага з боку ўрада Масквы і прапанова ўдзелу ў міжнароднай выставе, што неўзабаве адбудзецца ў расійскай сталіцы. Алесь Пушкін поспех свой успрымае як належнае, маўляў, так і мае быць.
КНІГІ ОНЛАЙН
