Рэтраперспектыва
Пятро Васілеўскі
Выдавец: Галіяфы
Памер: 140с.
Мінск 2009
Самае вядомае па/іатно гэтай пары ‘Тонар абавязку” (1958) тыповы ўзор сервільнага мастацтва. Маўляў, трэба вам, таварышы заказчыкі, гераізм беззаветны, сцяг чырвоны, каб усё бы/іо, як у песні “Партызаны, партызаны, беларускія сыны!” ка/іі ласка! Сюжэт: пахаванне партызана. Наўрад ці ў лесе быў час і настрой на такія ўрачыстыя цырымоніі. Такога ж кшталту па/іотны “/Іаўскі бой” (1957), “1941 год” і “Чэхас/іавакі пераходзяць на бок партызанаў” (абодва 1961 год). Пако/іькі тэма “рабочага к/іасу” таксама бы/іа адной з прыярытэтных у сістэме дзяржзаказу, адзначыўся Савіцкі і ў ёй. У прыватнасці, па/іатном “Абавязацельства” (1960): той жа штучны пафас, той жа “правільны” сюжэт.
Сёння Міхаі/і Андрэевіч, прыняўшы хрысціянства і асудзіўшы ў шэрагу інтэрв’ю бальшавікоў і камунізм, не надта любіць прыгадваць свае раннія творы. Але хто ў сталасці, тым бо/іьш у старасці, любіць успамінаць “памылкі маладосці”?
Тое, што час проста/іінейна-пафасных твораў адыходзіць, Міхаі/і Савіцкі адчуў раней за большасць бе/іарускіх мастакоў. Як прафесійнік ён ацаніў выразныя магчымасці “суровага сты/ію”, які ўжо буйна квітнеў у Маскве, а ў Бе/іарусі ў гэтым напрамку працавалі хіба што нека/іькі
мастакоў-эксперыментатараў (сур’ёзна на культурніцкі працэс яны не ўплывалі). Напачатку Міхаіл Савіцкі апрабоўвае гэту сты/іістыку ў невялікіх палотнах на этнаграфічнанейтральных сюжэтах, такіх, як “На бульбяным по/іі” (тут з’яўляецца конь чырвонага ко/іеру) і “Сцелюць лён” (абодва 1962 год). I нарэшце піша “Партызанаў” (1963) зноў жа па/іатно невя/іікае, а/іе манументальнае па вобразнасці, праўдзівае па змесце. Тут “суровая” стылістыка цалкам адпавядае суровасці тэмы і сюжэту. У адрозненне ад папярэдне згаданых, гэтай карціне верыш. “Партызаны” гэта важкая заяўка на /іідэрства, але тады старэйшыя ка/іегі яшчэ не ўспрыма/іі маладога Савіцкага ўсур’ёз. I былі вельмі здзіўленыя, калі праз чатыры гады ягоная “Партызанская мадона” ўтварыла фурор на ўсесаюзнай выставе ў Маскве, выклікала захапленне ў сталічнай крытыкі, была набытая Траццякоўкай.Тобыло“зорнаеімгненне”МіхаілаСавіцкага. I хоць потым ён быў вымушаны адказваць на абвінавачанні ў плагіяце (бо ягоная мадона вельмі нагадвала “Мадону з Базуталенда” фотаздымак, змешчаны ў кнізе I. Ганзелкі і М. Зігмунда “Афрыка мрояў і рэчаіснасці”) пачынаючы з 1967 года яго прызнаюць за лідэра і мастакі-калегі, і публіка, і начальства. Хтосьці скажа, што каб назваць тое палатно інакш, дык ніхто б на яго і ўвагі не звярнуў; маўляў, надта ж нечаканае воку і розуму спалучэнне “Партызанская мадона”. Можа, і так. Але галоўнае мастак адчуў патрэбу грамадства ў вобразе велічным, манументальным і адначасова зямным. У вобразе, які ўвасабляў бы пакуты і ахвярнасць, але не абражаў вока іх натуралістычным адлюстраваннем.
Тады ж, у 1967 годзе, ён стварае палотны “Партызаны. Блакада” і “Віцебскія вароты”, а таксама “мірную” карціну “Ураджай”; праз год “Пакараныя смерцю”, “Хлябы”; у 1969 годзе карціны “Клятва” і “Камсамольцы”. Гэтыя тры гады сталі кульмінацыяй ягонай творчасці. I надалей мастак будзе звяртацца да тэмы чалавека на вайне і працаўніка на зямлі. Прыгадаю: 1972 год “Маці партызана”, “Дзеці вайны”, “У полі”; 1974 год “Плач аб па-
/іег/іых героях”, “Поле”; 1978 год "Партызанская мадона Мінская”. А/іе па выразнасці гэтыя творы саступаюць тым, што напісаныя ў 1967-1969 гадах. Зноў пачынае прабівацца праз напластаванні “суровага стылю” грунт “сацрэалізму”. Ды ўсё ж гэтыя творы яшчэ “на хвалі”. Іх прыхільна прымае глядач. Прафесійнікі ж адзначаюць, што Міхаіл Савіцкі адкрыта “цытуе” то Рэната Гутуза, то вялікіх мексіканцаў Дыега Рыверу і Хасэ Клімента Ароска. На гэта можна не звяртаць увагі, але падобна на тое, што “запазычанні” становяцца для яго творчым метадам і звычайнаю практыкаю. Адзін мой сябра-мастак, які пэўны час быў пад уплывам творчасці Міхаіла Савіцкага, сказаў пра яго так: “Выдатны майстра. А/іе ў ягоных карцінах не столькі веданне жыцця, колькі добрае веданне сусветнай культуры”.
Творчы поспех мусіць мець матэрыяльны эквіва/іент. Мастакі не жывуць святым духам. Ім таксама трэба есці. Ганаровае званне, Дзяржаўная прэмія ад гэтых рэчаў звычайна не адмаўляюцца. Аднак у такіх выпадках дзяржава патрабуе ад мастака не то/іькі таленту, але і лаяльнасці. Па няпісаных правілах савецкіх часоў, дэманстрацыяй лаяльнасці лічыўся ўнёсак у /Іенініяну.
Таму праз тры гады пасля “Партызанскай мадоны”, у 1970 годзе, Міхаіл Савіцкі піша палатно “Аднадушнасць” (варыяцыя тэмы “/Іенін-правадыр”), у 1971 карціну “Бальшавік” (стыль плакатна-просталінейны, Ільіч прысутнічае фрагментам у куце па/іатна), у 1972 “30 жніўня 1918 года” на сюжэт “замах на /Іеніна”), а ў 1976 годзе ажно пяць партрэтаў правадыра пралетарыяту, яшчэ адзін праз год, тады ж “Першыя дэкрэты” з /Іеніным, у 1980 годзе “Ваенна-рэва/іюцыйны цэнтр” з /Іеніным на чале і са Сталіным у куце. Дзве пяцігодкі адпрацаваў мастак на “ленінскай ніве”.
Цікава, што ў 90-х гадах ужо не бы/іо СССР, калі Міхаіла Андрэевіча запыталі наконт ягонай /Іенініяны, ён адказаў, што /Іенін яму глыбока несімпатычны, і ў сваіх партрэтах /Іеніна ён паказаў ягоную беспрынцыпнасць і жорсткасць. Як кажуць у такіх выпадках каментар залішні.
Творчасць Міхаіла Савіцкага пэўны час задавальня/іа як ідэалагічнае кіраўніцтва БССР, так і простага гледача. Тэма вайны і канкрэтна партызаншчыны, бы/іа ў БССР, так бы мовіць, нацыяна/іьнай. У Савецкім Саюзе ў культурніцкай сферы Бе/іарусь называ/іі “Партызанскай рэспублікай”. Краіна прадстаўлялася свайго роду ўзорам савецкага патрыятызму. Вя/іікая Айчынная вайна бы/іа нашаю спецыялізацыяй, у тым ліку і ў кіно, і ў /іітаратуры. Вайна і дагэтуль жыве ў нашай свядомасці і не ў ма/іой ступені вызначае беларускую ментальнасць.
Мастак такім чынам гаварыў /іюдзям тое, што яны хаце/іі чуць, і на зразумелай народу мове. Ён не выходзіў за межы звык/іага рэалізму, але ўзбагачаў яго сучаснай сты/іістыкай. Такі памяркоўны “авангардызм” пасуе бе/іарускаму характару.
А/іе быва/іі ў творчай біяграфіі Савіцкага выпадкі, ка/іі ён не разумеў гледача, недаацэньваў ягоны інтэ/іект. У 1979-1981 гадах, напярэдадні стогадовага юбі/іею Янкі Купа/іы, ён робіць для літаратурнага музея Песняра жывапісны цыкл, які складаўся з партрэта Купа/іы і карцінаў паводле ягоных твораў.
Я не ведаю, ці сам мастак выбіраў літаратурныя творы дзе/ія ілюстравання, ці гэта вызнача/іа адмысловая камісія, але на па/іотнах няма вялікай паэзіі, няма вялікага Песняра. Ёсць бо/іьш-менш дак/іадная беларуская этнаграфія, разбаў/іеная савецкай прапагандай. Мастак зарыентаваў сваю ўвагу, а значыць і медача, на творах савецкага часу, напісаных, як вядома, Купа/іам не ў лепшыя гады свайго жыцця. Але Міхаі/і Савіцкі трактуе іх як вяршыню творчасці паэта, як творы найбо/іьш важныя для бе/іарускай нацыі.
У творах прыгаданага цыклу няма Купа/іаўскага рамантызму і шляхетнасці, беларускага патрыятызму Купа/іы. Фактычна мастак увасобіў заганныя стэрэатыпы, што існавалі ў савецкі час адносна асобы і творчасці Янкі Купалы. Зразумела, у той час шэраг твораў Песняра быў пад забаронаю, а многія факты ягонага жыцця афіцыйная біяграфія ігнарава/іа. Але на тое ты і мастак, каб адчуваць, дзе праўда, дзе мана. Для бе/іаруса творчасць Купалы цэ/іы космас.
Ці можна вінаваціць Міхаіла Савіцкага ў няздо/іьнасці асэнсаваць значэнне творчасці і асобы Янкі Купалы д/ія беларускай нацыі і свету? Так, ка/іі ўважаць яго за бе/іарускага мастака. He, калі /іічыць мастаком савецкай і імперскай прасторы, у межах якой Бе/іарусь не болей чым этнаграфічнаку/іьтурная аўтаномія. Я схі/іьны /іічыць, што Міхаі/і Савіцкі нацыяна/іьным, бе/іарускім мастаком быў то/іькі ў другой па/іове бо-х гадоў, а ў пазнейшыя гады бе/іарускасць прабіва/іася ў ім праз асфа/іьт савецкасці то/іькі час ад часу, да таго ж не надта выразна.
У другой па/іове 70-х гадоў у Бе/іарусі сцвердзіўся напрамак, які атрымаў не зусім дак/іадную назву “этнаграфізм”. Бо этнаграфічныя матывы хоць і прысутніча/іі ў творчасці мастакоў гэтага напрамку, а/іе яны бы/іі то/іькі нагодаю дзе/ія асэнсавання Беларусі гістарычнай, нацыянальнай.
Міхаі/і Савіцкі, на той час прызнаны аўтарытэт у мастацтве, папросту не заўважыў гэтую з’яву а/іьбо не па/іічыў яе вартай увагі. Няўда/іы цык/і д/ія Купа/іаўскага музея сведчанне гэтаму.
Пытанне нацыяна/іьнай тоеснасці ў мастацтве ве/іьмі няпростае. Так, у гісторыі не бы/іо, каб ку/іьтура трыма/іася вык/іючна на нацыяна/іьна свядомых творцах. А/іе ка/іі нейкага творцу мы называем “выдатным” ці нават “вялікім”, пытанне “што ён зрабіў дзе/ія гэтай зям/іі?” актуа/іьнае.
Самым спрэчным у сэнсе мастацкай каштоўнасці і адначасова самым амбіцыёзным творчым праектам Міхаі/іа Савіцкага з’яў/іяецца цык/і “/Іічбы на сэрцы” (19741979 гады). Як ужо адзнача/іася, Міхаі/іу Савіцкаму давя/іося ў час вайны быць вязнем канцэнтрацыйнага лагера. Адразу пас/ія вайны акцэнтаваць увагу на гэтым факце біяграфіі бы/іо небяспечна. Ды і абставіны ск/іа/ііся так, што масгак саспеў да асэнсавання тых трагічных падзеяў то/іькі ў 70-х гадах. Пако/іькі, як ні дзіўна, у савецкім выяўленчым мастацтве грунтоўна гэтую тэму ніхто не вырашаў, у Міхаі/іа Савіцкага быў шанец паўтарыць свой поспех канца бо-х гадоў, калі ён адкрыў усесаюзнаму медачу партызан-
скую тэму. Думаю, што Міхаілам Савіцкім руха/іа найперш жаданне зафіксаваць на па/іатне тое, што помнілася; тое, што ме/іа каштоўнасць гістарычнага дакумента. Разам з тым, сыходзячы з грамадскай значнасці тэмы, ён меціў на высокую ўзнагароду. А гэтая ака/іічнасць прымушала ўводзіць у цыкл чыста кан’юнктурныя сюжэты, якія моцна паніжа/іі агульны мастацкі, эмацыянальна-вобразны ўзровень і ставілі пад сумнеў шчырасць мастака. Некаторыя карціны цыклу, такія, як “Спяваючыя камуністы”, здаецца, трапілі сюды з іншага шэрагу. Ім бы вісець на выставе афіцыёзнага мастацтва побач з прыгаданымі ў тэксце раней ‘Тонарам абавязку” (1957), “Аднадушнасцю” (1970), “Бальшавіком” (1971)На жаль, штучны пафас у творчасці Міхаіла Савіцкага з’ява абсалютна незнішчальная.
Адна з карцінаў цыклу справакавала гучны скандал. Немаведама за якою трасцай мастак аднаму з адмоўных персанажаў вязню з зондэркаманды, угодліваму памагатаму эсэсаўцаў, надаў выразна семіцкія рысы ды яшчэ пазначыў яго шасцікутнай габрэйскай зоркай. Знайшліся людзі, якія вырашылі, што гэты вобраз абагу/іьнены а значыць мастак абразіў усё габрэйства. Каб суцішыць эмоцыі, аўтар змяніў “зорку Давіда” на чырвоны трохкутнік па/іітвязня. Але ўсё роўна невядомыя хуліганы білі вокны ягонай майстэрні.
КНІГІ ОНЛАЙН
