Рэтраперспектыва
Пятро Васілеўскі
Выдавец: Галіяфы
Памер: 140с.
Мінск 2009
Ёсць у “/Іічбах на сэрцы” творы настолькі эстэцкія, што нават не пасуюць трагічнай тэме. Напрыклад, “Танец з факеламі”. Рэтрааўтапартрэт у вопратцы вязня на тле лагерных варотаў сваім вобразным ладам успрымаецца як парадны партрэт. Хоць “парадны партрэт вязня” гэта абсурд.
Гэтае эстэцтва ў спалучэнні з натуралізмам можна трактаваць як любаванне смерцю і пакутамі. Тут міжволі ўзнікае сэнсавы шэраг: садызм, мазахізм, некрафілія...
Я разумею, што многае з намаляванага мастак правёў праз сэрца. Гэта прымушае ставіцца да твораў сур’ёзна. Але не ўпэўнены, што знойдзецца шмат гледачоў, якія захочуць бачыць гэтыя творы двойчы. Я не згодны з
тымі, хто называе “/Іічбы на сэрцы” вяршыняй творчасці Савіцкага, хоць мастак дэманструе тут у шэрагу карцінаў выкяючнае майстэрства. Я сыходжу з таго, што нека/іі сказаў вялікі Бетховен: “Нават перадаючы жах, музыка не павінна абражаць слых”. Гэта ўніверса/іьная думка, якая датычыць мастацтва ўвогу/іе.
Дарэчы, спрабаваў мастак напрыканцы 8о-х узяцца і за тэму Курапатаў. Так бы мовіць, перанесці “/Іічбы на сэрцы” на мясцовы грунт. Нават адну карціну напісаў: чарапы пры месячным свят/іе. Ды нешта не пайш/іа справа. Пас/ія таго, як камуністы назвалі Курапаты выдумкаю БНФ, Міхаі/і Савіцкі бо/іей тэму не кранаў. Хоць сам быў у дзяржаўнай камісіі, якая пацвердзі/іа праўдзівасць высноваў Зянона Пазняка. На большасці карцінаў Міхаі/іа Савіцкага, ста/іага майстра, /іюдзі асуджаныя на пакуты і смерць. Вайна, канц/іагер, Чарнобы/іь. Нават у “мірных” сюжэтах бяда прысутнічае недзе “за кадрам”. Прынамсі, такое адчуванне ў г/іедача. Аднак з гэтага праві/іа ёсць і яскравыя выключэнні: “Куст ружаў” (і974), шэраг партрэтаў жонкі з сынам. Гэта гаворыць пра тое, што не быў мастак змрочным рэа/іістам ад пачатку; што пры пэўных абставінах мог атрымацца выдатны творца /іірычнага ск/іаду. Каб ск/іалася ягонае жыццё інакш, ён мог бы заняць тое месца ў мастацтве, якое лёс адвёў /Іеаніду Шчамя/іёву а/іьбо А/іяксандру Кішчанку.
А/іе мы сыходзім не з віртуа/іьных магчымасцяў, а з рэа/іьнай біяграфіі. Пас/ія “/Іічбаў на сэрцы” не здзіў/іяешся змрочнай гаме “Чорнай бы/іі” серыі карцін, прысвечаных Чарнобы/іьскай трагедыі. Час стварэння 1987-1989 гады. Сярод мноства аспектаў Чарнобы/іьскай трагедыі мастак засяродзіў увагу на духоўным. Выбух на АЭС і ягоныя наступствы ён трактуе як Апака/ііпсіс, прадказаны Святым пісаннем. Гэта кара за грахі нашыя. На карцінах дзея адбываецца ў нейкай неакрэс/іенай прасторы. Нібыта трагедыя не ў жыцці, а на тэатра/іьнай сцэне. Персанажы мала падобныя на рэа/іьных ся/іянаў зоны адчужэння, хутчэй на артыстаў,
што іграюць гэтых ся/іянаў. Тэатралізацыя трагедыі. He думаю, каб мастак зрабіў гэта свядома. Проста ён ужо шмат гадоў скарыстоўваў адныя і тыя ж кампазіцыйныя схемы і адны і тыя тыпажы. Персанажы пераходзі/іі з карціны на карціну ама/іь без зменаў у аб/ііччы.
Я маю дваістае стаўленне да “Чорнай бы/іі” Міхаі/іа Савіцкага. Гэта кепскі жывапіс. Фактычна няма ко/іеру. Hi гармоніі, ні дысанансу. Шэрасць, дзе дамінуе чорная фарба. Ка/іі гэта спецыя/іьна, дык занадта проста/іінейна. Алесь Марачкін а/іьбо Уладзімір Кожух сказа/іі аб трагедыі бо/іьш важкае с/іова, але здо/іе/іі пазбегнуць чорнай фарбы безвыходнасці. Да таго ж рэ/іігійныя вобразы (анё/іы з чорнымі кры/іамі і іншыя кры/іатыя істоты) падаюцца штучна прыстасаванымі. Іх прысутнасць не апраўданая ні сюжэтам, ні вобразным /іадам. Атрыма/іася чыста механічнае спа/іучэнне.
Разам з тым не магу не адзначыць, што “Чорная бы/іь” Міхаіла Савіцкага стала ці не першаю праяваю ў/іасна бе/іарускага (а не з Масквы) бачання трагедыі, усведам/іення яе п/іанетарнага маштабу.
Зрабіўшы творы, якія, па-першае, адпавяда/іі ягонаму змрочнаму погляду на рэчаіснасць, а па-другое, бы/іі прысвечаныя актуальнай, балючай тэме, мастак мусіў выйсці з імі на гледача. Але спачатку па старой звычцы вырашыў атрымаць блас/іавенне ў/іадаў.
Усе папярэднія творы Савіцкага з ліку тых, што называюць этапнымі, “знакавымі”, заўжды /іёгка праходзілі цэнзуру. Бо адпавяда/іі афіцыйнаму разуменню “сацыя/іьнага заказа”, пасава/іі дзяржаўнай ідэа/іогіі. Партызанская эпапея, ухваленне працы х/іебароба, /Іенініяна, антыфашысцкі цыкл усё гэта не выходзіць за межы “сацыялістычнага рэалізму”, як яго разумеў дзяржаўны чыноўнік. Дарэчы, сам Міхаіл Андрэевіч неаднойчы раіў з трыбуны сваім ка/іегам не забывацца, што ў Савецкай дзяржаве рэалізм не абы-які, а “сацыялістычны”. I гэтым разам мастак па звычцы чакаў пазітыўнай рэакцыі ідэалагічнага аддзе/іа ЦК КПБ. Але не ў/іічыў асаблівасцяў палітычнага моманту.
Мінскае і Маскоўскае начальства мелі з нагоды Чарнобылю адзіны клопат: збіць інфармацыйную хвалю, засакрэціць усё, што тычыцца катастрофы, пазбегнуць адказнасці за падзеі 26 красавіка 1986 года і іхнія наступствы. Самі с/іоваспа/іучэнні “Чарнобы/іьская трагедыя”, “Чарнобы/іьская катастрофа” былі д/ія іх непрымальнымі. У сродках масавай інфармацыі тады скарыстоўваўся тэрмін “аварыя”. Такім чынам, выбух у Чарнобы/іі ставіўся ў адзін сэнсавы шэраг з дарожна-транспартнымі здарэннямі. У гэтых варунках серыя “Чорная бы/іь” Савіцкага па-мастацку не бездакорная, але з вялікім патэнцыялам эмацыйнага ўздзеяння, бы/іа той у/іадзе, той дзяржаве непатрэбная. Калі ж да мастака прыйшлі прадстаўнікі Беларускага народнага фронту з просьбаю даць “Чарнобыльскую мадону” (адну з карцінаў цыклу) д/ія афармлення залы, дзе мела адбыцца Міжнародная “Чарнобыльская асамблея” недзяржаўных арганізацыяў, ён адмовіўся, спаслаўшыся на надуманую прычыну.
Пазней, у 90-х гадах, цыкл “Чорная бы/іь” экспанаваўся ў Палацы мастацтва, выйшаў асобным альбомам. Але на той момант ён ужо не ўспрымаўся як адкрыццё. Хутчэй як канстатацыя агульнавядомага факту, і быў сустрэты пуб/іікаю даво/іі абыякава.
“Чорная бы/іь” бы/іа апошняю спробаю Міхаіла Савіцкага ўтрымаць месца лідэра ў беларускім мастацтве. Спроба няўда/іая. I не таму, што мастацкая якасць карцінаў бы/іа значна ніжэйшая, чым у цыкла “/Іічбы на сэрцы” а/іьбо “Купалаўскім цыкле”. Г/іедачы дарава/іі б мэтру пэўныя тэхнічныя хібы, калі б мастак меў выразную грамадзянскую пазіцыю. Але выйсці на г/іедача без дазво/іу наменклатуры значыла ў той момант стаць на бок апазіцыі, Народнага фронту, грамадства. Міхаіл Андрэевіч на гэта не пайшоў. Магчыма, ён лічыў, што дзейнічае, як мудры па/іітык. Магчыма, ужо ўзрост быў не той, каб рызыкаваць /іая/іьнасцю, якая добра аплочваецца, губ/іяць статус прыдворнага мастака дзе/ія няпэўных мэтаў. Рызыка прэрагатыва маладых талентаў.
Цык/іам “Чорная быль” мастак фактычна развітаўся з камунізмам. Ён адчуў, што ідэалагічная ніша, якую ўсё яшчэ займаў марксізм-ленінізм, у хуткім часе мусіць вызваліцца, і што на гэтае месца паклаў вока новы гаспадар Руская праваслаўная царква. Гнаная бальшавікамі, адсунутая на перыферыю грамадскага жыцця і вялікай палітыкі, яна ў час “перабудовы” ўжо адкрыта заяўляла прэтэнзіі на ролю духоўнага пастыра грамадства. Святароў часта можна бы/ю бачыць побач з партыйнымі кіраўнікамі высокіх рангаў.
Хрысціянская атрыбутыка ў “Чорнай былі”, рэлігійная трактоўка трагічных падзеяў бы/іа знакам, што мастак гатовы да супрацоўніцтва з РПЦ. Для Міхаіла Савіцкага гэта быў лагічны ўчынак. Бо ён, як той будаўнік Ваві/іонскай вежы, утульна адчуваў сябе то/іькі ў межах чагосьці грандыёзнага, у кантэксце “вя/іікага стылю”.
Мастак нарадзіўся ў год утварэння СССР. Яму каштавала неймаверных высілкаў дамагчыся высокага становішча сярод культурніцкай эліты і камуністычнай наменклатуры. Як чалавек ён перажыў гэтую дзяржаву, як мастак, чыя творчасць прайш/іа пад знакам “сацрэалізму”, мусіў разам з ёй памерці. Бо, як кажуць, “афіцэр прысягае толькі аднойчы”. Але змяніўшы імперыю на Царкву, а “сацыялістычны рэалізм” на рэлігійны канон, мастак зноў апынуўся запатрабаваным. Карціны рэлігійнага зместу, што мы бачылі на персана/іьнай выставе толькі малая частка таго, што ён намаляваў на біблейскія сюжэты за апошняе дзесяцігоддзе. Але колькасць у якасць не пераходзіць. Гэта заўважаюць гледачы, гэта ведае сам мастак. Ва ўласных вачах ён адстаўны патрыярх аддзеленай ад дзяржавы царквы ў краіне атэістаў. У сваіх інтэрв’ю ён часта гаворыць пра заняпад духоўнасці. Насамрэч сённяшні глядач валодае большай духоўнасцю, чым аўдыторыя часоў “сацыялістычнага рэалізму”.
Творчасць Міхаіла Савіцкага, на першы погляд, мазаічная, пазбаўленая ўнутранага стрыжню. Дзіўна, што адзін і той жа мастак напісаў “Песню”, ‘Тонар абавязку”, “Партызанскую мадону”, “Балывавіка”, “/Іічбы
на сэрцы”, Купа/іаўскі цык/і і “Чорную бы/іь”. А/іе стрыжань ёсць. Гэта “вя/іікі сты/іь”, які ў СССР называўся “сацыялістычным рэа/іізмам”. Творчы метад “вя/іікага сты/ію” заўжды і паўсю/іь аднолькавы: “ма/іяваць не тое, што ёсць, а тое, што павінна быць”. Усе пера/іічаныя вышэй творы ца/ікам адпавядаюць гэтай канцэпцыі. А тое, што ў іх розны почырк і розны змест неістотна. Дзе/ія таго і змяняюць рэчы вонкава, каб захаваць у нязменнасці іхнюю сутнасць. Міхаі/і Савіцкі быў мастаком імперыі. Сёння ён, як і мноства іншых савецкіх бе/іарусаў, якія па во/іі /іёсу і насуперак у/іаснаму жаданню ператвары/ііся з імперскіх падданых у грамадзянаў суверэннай краіны, асвойвае цяжкую навуку свабоды. Як бы ні здава/іася яму самому, а/іе цяпер мэтр свабодны. Як ніколі раней. Найперш ад абавязкаў і патрэбаў, звязаных з захаваннем у/іады. Яго, на шчасце, няма сярод тых, хто сёння кіруе (насамрэч, думае, што кіруе) ку/іьтурай і мастацтвам. А гэта значыць, што ён во/іьны ад мітусні, ад інтрыгаў і зайздрасці, ад неабходнасці быць паўсю/іь першым, а яшчэ /іепей адзіным. Свабодны дзе/ія творчасці. Ка/іі, зразуме/іа, яму ёсць што дадаць да здзейсненага раней.
(“Дзеяслоў”, студзень 2002 г.)
ЦІ ДАЛЁКА ДА "КРОПКІ ВЯРТАННЯ”?
Быў час, ка/іі твар бе/іарускага выяў/іенчага мастацтва збольшага вызнача/іі мінчукі, што атрыма/іі прафесійную адукацыю ў Маскве ці Піцеры. “Правінцыя/і” у мастакоўскім асяродку быў рэдкасцю. То/іькі ў Мінску можна бы/іо набыць тыя пачатковыя веды, якія дава/іі шанец трапіць у мастацкую ВНУ. А па вя/іікую навуку ўсё роўна трэ бы/іо ехаць за межы БССР. Потым у нас з’явіўся ў/іасны тэатра/іьна-мастацкі інстытут, але спатрэбіўся не адзін год перш чым ён стаў вышэйшаю шко/іаю не то/іькі па назве, а/іе і па сутнасці.
КНІГІ ОНЛАЙН
