Рэтраперспектыва
Пятро Васілеўскі
Выдавец: Галіяфы
Памер: 140с.
Мінск 2009
Барыс Забораў к/іасік, ягонае імя ўжо на/іежыць нашай мастацкай гісторыі. Нашай і сусветнай. А пако/іькі ў нашай краіне да гісторыі звык/іа ставяцца як да неабавязковага прадмету, гэткага факультатыву д/ія дзівакоў дык і творчасць мастака, які на зайздрасць нашым суседзям нарадзіўся тут, у Бе/іарусі, часткова забытая, часткова невядомая.
Барыс Забораў здо/іеў здзейсніць “вя/іікую савецкую мару” заваяваць Парыж. Д/ія колішніх суайчыннікаў ён абраннік Фартуны. Згодна з міфам, гэта яна, Фартуна, падкіну/іа яму/іатарэйны бі/іет, які аказаўся бі/іетам на цягнік да Парыжа. Міфы хоць і грунтуюцца на фактах, а/іе факты ў міфах трактуюцца ве/іьмі во/іьна. Так і ў гэтым выпадку. Усмешка фартуны бывае цынічнай. Насамрэч "білет” у Парыж каштаваў мастаку вельмі дорага. He памы/іюся, ка/іі скажу, што ён ап/іочвае яго дагэту/іь. У сорак пяць гадоў (а менавіта ў такім узросце Барыс Забораў пакінуў Бе/іарусь) ужо ёсць чым рызыкаваць, ёсць што губ/іяць. Нездарма Марк Шага/і на Б/іакітным узбярэжжы сумаваў па Віцебску, нездарма ў Парыжы Барыс Забораў прыгадвае Мінск...
Я невыпадкова паставіў с/іавутыя імёны побач. Барыс Забораў напрыканцы стагоддзя паўтарыў тое, што іншы творца з нашай зям/іі Марк Шага/і здзейсніў на пачатку веку. Сёння Францыя называе Шага/іа і Заборава сваімі мастакамі... Радасна за Францыю, крыўдна за Бе/іарусь. Багатая, аднак, наша краіна, ка/іі можа рабіць такія падарункі суседзям, /іадзіць такія “інвестыцыі” ў вя/іікія ку/іьтуры.
Цяпер з’ехаць за мяжу не праблема. Хоць на кароткі тэрмін, хоць на сталае жыхарства. На момант заканчэння Бе/іарускай акадэміі мастацтваў у пашпарце студэнта могуць быць пячаткі-візы многіх краінаў, якія ён наведаў як удзе/іьнік пленэраў, семінараў, канферэнцыяў, ста-
жыровак і іншых мерапрыемстваў па лініі культурніцкага абмену. Потым па гэтай натаптанай сцежцы з Беларусі сыходзяць таленты, незапатрабаваныя часам і грамадствам. Колькі іх з’еха/іа за мяжу пасля скасавання “жалезнай заслоны” ўжо, бадай, і не падлічыш. Але ў 1980 годзе такі ўчынак быў у адным шэрагу з пераходам Рубікону. Прымаючы рашэнне, чалавек мусіў ведаць, што білет будзе толькі ў адзін канец.
Што прымусіла мастака, які ў сваёй справе ва/іодаў ступенню свабоды значна большай, чым асноўная маса ягоных калегаў, спыніць паспяховую кар’еру, пакінуць дом і майстэрню, пайсці на канфлікт з сям’ёю, у вачах якой гэты ўчынак успрымаўся чыстай авантурай, і ехаць у краіну, мовы якой ён не ведае і дзе яго ніхто не чакае?
Псіхолагі сцвярджаюць, што жыццё ланцуг крызісных сітуацыяў, пераадо/іьваючы якія чалавек нешта губ/іяе і нешта набывае. Асабліва ба/іюча сутыкненне з жыццём ча/іавек перажывае ў юнацтве, калі даводзіцца страчваць ілюзіі, недзе ў трыццаць гадоў, калі надыходзіць час рабіць з пражытага сякія-такія высновы, і бліжэй да пяцідзесяці, калі міжволі задумаешся: “Хто я ёсць і што мяне надалей чакае?” Чым вышэй інтэлект, тым больш крытычна ча/іавек ацэньвае пражытыя гады. Вынікам асэнсавання пражытага і здзейсненага могуць стаць учынкі, абсалютна незразумелыя нават блізкім людзям, а/іе д/ія самой асобы г/іыбока абгрунтаваныя. Так перакананага матэрыяліста пошукі ісціны могуць прывесці ў храм, а чалавека глыбока рэлігійнага штурхнуць у атэізм і да/іей у нігілізм.
Барыс Забораў пачынаў кар'еру не з роўнага месца. У адрозненне ад большасці беларускіх мастакоў ягонага пакалення, што прыйшлі ў мастацтва “ад сахі” ці “ад станка”, ён сын мастака. Дарэчы, бацьку ягонага, Абрама Заборава, пасля ад’езду ў Ізраіль імгненна “забылі”, выкраслілі з гісторыі беларускага мастацтва (як пазней і самога Барыса Заборава). Нягледзячы на тое, што ён быў удзельнікам Вялікай Айчыннай вайны і ўсё творчае жыццё працаваў на ніве “сацрэалізму”.
Ka/ii скончы/іася вайна, Барысу бы/іо дзесяць гадоў. Вайна пакіну/іа глыбокі след у бе/іарускай ментальнасці. Д/ія цэлага пакалення яна ста/іа галоўнай падзеяй жыцця. Барыс Забораў бачыў разбураны Мінск, і на ягоных вачах горад адраджаўся. Такое не забываецца. 3 1949 па 1953 год Барыс Забораў вучыўся ў Мінскай мастацкай вучэ/іьні, потым у /Іенінградзе, у “Рэпінцы” Інстытуце жывапісу, скульптуры і архітэктуры імя I. Рэпіна пры Акадэміі мастацтваў СССР. У 1956 годзе перавёўся ў Мастацкі інстытут імя В. Сурыкава (Масква). Скончыў яго ў 1961 годзе. Атрымаў спецыяльнасць “мастак тэатра”. Вярнуўшыся з Масквы на радзіму, працаваў як жывапісецстанкавіст і кніжны графік. Менавіта кніжная графіка прынес/іа яму ўсесаюзную і еўрапейскую вядомасць.
бо-я гады вельмі супярэчлівы час у беларускім і ўвогу/іе савецкім мастацтве. Напачатку бо-х яшчэ мелі моцныя пазіцыі такія артадоксы “сацрэалізму”, як Зайцаў, Сухаверкаў, Шыбнёў. Але ўжо набіра/іа вагу новае пакаленне. Да таго ж ідэалагічнае кіраўніцтва краіны пача/ю ўсведамляць, што калі мастацтва цалкам падкантрольнае, сюжэты просталінейныя, а вобразы трафарэтныя, дык не выратоўвае нават высокае майстэрства (а маляваць мэтры “сацрэалізму” ўмелі!). У лепшым выпадку такое мастацтва пакідае гледачоў абыякавымі, у горшым правакуе агрэсіўнае непрыманне як саміх твораў, так і ідэалогіі, у імя якой яны рабіліся. Жыццё прымусіла бальшавікоў крыху адпусціць лейцы... Адліга: у фармальна-стылёвым сэнсе дазволеныя пэўныя вольнасці, ідэалагічны падмурак савецкага мастацтва заставаўся непахісным. “Паслабленне рэжыму” пайшло на карысць культуры. Ім здолелі скарыстацца для самасцвярджэння мастакі, чый творчы шлях толькі пачынаўся. А “каманда” тады ў Мінску сабралася проста на зайздрасць!
У 1957 годзе атрымалі дыплом мастака Міхаіл Савіцкі і Уладзімір Стальмашонак, у 1958 Май Данцыг, у 1959 Арлен Кашкурэвіч, Віктар Грамыка, Анатоль Анікейчык, /Іеанід Шчамялёў, у 1960 Аляксандр Кішчанка (у Бела-
русь прыехаў у 1963 годзе), у 1961 Георгій Пап/іаўскі і /Іеў Гумілеўскі. 3 1961 года ў Мінску працуе Гаўрыла Вашчанка. Такі вось мастакоўскі асяродак склаўся тут напачатку бо-х. Барыс Забораў вылучаўся сярод калегаў тым, што неяк абыходзіў тэмы, якія для ўсяго савецкага мастацтва лічыліся прыярытэтнымі, а для мастакоў прывабнымі ў сэнсе ганарару і ўвагі начальства. Я далёкі ад думкі, што кожны, хто пісаў-маляваў-ляпіў “правадыра ўсіх працоўных”, “воіна-вызваліцеля” а/іьбо “перадавіка вытворчасці”, абавязкова мусіў быць беспрынцыпным кан’юнктуршчыкам. Шчыра захапляцца можна якой заўгодна ідэяй (у тым ліку і камуністычнай). Ды і пэўныя дасягненні СССР у навуцы і вытворчасці не ідэалагічны міф, а гістарычны факт. Я не суддзя тым, хто збіраў ураджай на ніве “сацрэалізму” і сі/ікаваўся ад “дзяржзаказу” (тым бо/іьш, што іншага заказу не бы/іо). Карацей кажучы, цяжка было сцвердзіць сябе, ігнаруючы “сацрэалізм” як па/іітычную рэчаіснасць. Барыс Забораў гэта здолеў. Магчыма, на ягоны светапогляд паўп/іываў прыклад бацькі, які, трымаючыся ў сваёй творчасці афіцыйна ўхваленага напрамку, фактычна змарнаваў талент. Як свабодны творца Абрам Забораў зрабіў бы для сябе і для краіны значна больш. Гаворка, зразумела, не пра колькасць палотнаў, а пра іх мастацкую каштоўнасць. Барыс Забораў абраў іншы шлях. Бескампрамісны.
у 1997 годзе Барыс Забораў прыязджаў у Беларусь на Другі Шагалаўскі пленэр (быў ён і на першым у 1994 годзе). Тады ў адным з інтэрв’ю ён патлумачыў, чаму, маючы схільнасць да станковага жывапісу, стаў кніжным графікам: “Я сваю свабоду тады шукаў толькі ў прыкладным мастацтве. Я ведаў, што ў станковым мастацтве, гэта значыць у мастацтве, рэгламентаваным Саюзам мастакоў, Міністэрствам культуры, усялякімі дамоўнымі абавязкамі, я нічога зрабіць не мог. I нічога не рабіў. Знайшоў сваю нішу ў кніжнай ілюстрацыі, дзе свабода была па тым часе максімальная. Бо яна была абумоўленая літаратурным тэкстам. I ў гэтым сэнсе я лічу, што мастакі, якія займаліся кніжнай ілюстрацыяй, былі самымі свабоднымі”.
Высокі аўтарытэт, заваяваны праз адмыс/ювае майстэрства, даваў Барысу Забораву магчымасць самому выбіраць, над якой кнігай ён працаваць будзе, над якой не. Найбо/іьш яго вабі/іа класіка. Да к/іасічнай /іітаратуры ў і/іюстратараў асаб/іівае стаў/іенне. Бо такая праца заўжды спаборніцтва, якое, у пэўным сэнсе, можна параўнаць з А/іімпійскімі гульнямі: здараецца не кожны год, і твае “канкурэнты” гэта /іепшыя з /іепшых. Некаторыя і/іюстрацыі насто/іькі “зрас/ііся” з /іітаратурнымі творамі, што кожны намер зрабіць іншую мастацкую інтэрпрэтацыю ўспрымаецца як нахабства, як кепскі жарт. Напрык/іад, той, хто хацеў бы праі/іютраваць “Боскую камедыю” Дантэ, мусіць браць да ўвагі, што першы і/іюстратар гэтага твору Бацічэ/іі, што гэтая кніга натхня/іа Міке/іанджэ/іа і Дэ/іакруа, што ўжо на нашым веку яе і/іюстрава/іі Рэната Гутуза і Эрнэст Невядомы. Сусветная к/іасіка ў творчасці Барыса Заборава гэта Шэкспір (“Кароль/Іір”), Дастаеўскі (“Пакор/іівая”), Аскар Уа/іьд (кніга казак “Са/іавей і ружа”). Ягоныя йюстрацыі да названых твораў можна назваць шэдэўрамі, унёскам у сусветную ку/іьтуру кнігі.
Янка Купа/іа, Якуб Ко/іас, Марцін Андэрсэн-Нэксэ, А/іяксандр Пушкін, Яніс Райніс, Януш Корчак адносна гэтых аўтараў у ілюстратараў і чытачоў таксама існуюць стэрэатыпы ўспрымання, кранаць якія не кожны мастак возьмецца. Прасцей ісці пратаптанай сцежкай. А/іе Барыс Забораў ставіцца да тэксту, які трэба аздобіць, так, нібыта ён увогу/іе самы першы чытач гэтай кнігі.
Да прык/іаду “Каро/іь Маціуш” Януша Корчака. Са свайго дзяцінства памятаю цудоўныя, адпаведныя духу і зместу кнігі ілюстрацыі суайчынніка Корчака, мастака Ежы Срокаўскага. Версія Барыса Заборава бы/іа д/ія мяне ве/іьмі нечаканай, а/іе не менш пераканаўчай. У і/іюстрацыях да выбранай /іірыкі Янкі Купа/іы мастак здо/іеў пазбегнуць вузка этнаграфічнай трактоўкі творчасці Песняра. А гэтым, дарэчы, грашы/іі многія мастакі. Барыс Забораў перадае праз бе/іарускія рэа/ііі наднацыяна/іьны, агу/іьнача/іавечы змест Купалаўскай паэзіі. Нязвык/іа, у сты/іі, што вык/іікае
ў памяці творы Марка Шага/іа, ілюструе Барыс Забораў “Сымона-музыку” Якуба Коласа. Забораў увогуле выдатны майстар вобразнай стылізацыі. Шэраг ягоных працаў сведчыць пра цікаўнасць да творчасці Пікаса, ужо прыгаданага Шагала, да мастацтва Усходу найперш Японіі. Дадам, што мастак цудоўна адчуваў нацыянальны тыпаж, умеў увасобіць нацыяна/іьны ка/іарыт.
КНІГІ ОНЛАЙН
