Рэтраперспектыва
Пятро Васілеўскі
Выдавец: Галіяфы
Памер: 140с.
Мінск 2009
Зусім не абавязкова прыдворны мастак гэта прыстасаванец-няздара. Каб у савецкі час трапіць пад “зорны дождж”, трэба было нешта ўяў/іяць сабою ў творчым сэнсе, мець аўтарытэт сярод ка/іегаў і прызнанне публікі. Сярод /іаўрэатаў Дзяржаўных прэміяў, “зас/іужаных” і “народных” выпадковых /іюдзей не бы/іо. У/іада дба/іа пра свой імідж. У свіце Брэжнева а/іьбо кіраўнікоў рангам ніжэй, якія капірава/іі ў паводзінах маскоўскае нача/іьства (узяць таго ж Машэрава), можна бы/іо сустрэць ве/іьмі паважаных /іюдзей, прадстаўнікоў ку/іьтурніцкай і навуковай эліты. Гэта нагадва/іа “адукаваны абса/іютызм” Сярэднявечча. Хаця, вядома ж, генсек КПСС не Папа Рымскі. У асяроддзі спадкаемцаў Ста/ііна творцаў маштабу Міке/іанджэ/іа і б/іізка быць не маг/іо.
Кожная рэспуб/ііка СССР ме/іа сваю ку/іьтурніцкую спецыфіку. А/іе статус мастака на радзіме вызначаў поспех у Маскве. Народных мастакоў СССР бы/іо няшмат, ка/іі браць да ўвагі ве/іізарнасць краіны. /Іаўрэатаў /Іенінскай прэміі яшчэ менш.
Сёння навукоўцы (у тым ліку і тэарэтыкі мастацтва), якія атрыма/іі кандыдацкія ды доктарскія званні ў савецкі час, звысака паглядаюць на сваіх ка/іегаў, “аступененых” ужо ў гады Неза/іежнасці. Маў/іяў, прайсці праз сіта Усесаюзнай атэстацыйнай камісіі, дамагчыся прызнання ў Маскве гэта не тое, што абараніць дысертацыю на радзіме, у асяродку сяброў, сваякоў і аднадумцаў.
Мабыць, такі ж пог/іяд на ма/іадзейшых калегаў і ў мастакоў старэйшага пака/іення, якія памятаюць грандыёзныя ўсесаюзныя выставы. Быць у/іучаным у экспазіцыю тады /іічы/іася гонарам, а трапіць на старонкі маскоўскай прэсы шчасцем. Пас/ія гэтага мастак вяртаўся на радзіму трыумфатарам.
Mixai/i Андрэевіч Савіцкі мае званне Народнага мастака Бе/іарусі (БССР) і СССР, з’яўляецца ч/іенамкарэспандэнтам Акадэміі мастацтва СССР, /іаўрэатам мноства прэміяў (здаецца, яму не хапіла ўсяго нічога, каб дасягнуць вышэйшай з іх /Іенінскай). Ягоныя творы прадстаўлялі Бе/іарусь у Маскве і Савецкі Саюз за мяжою. Нека/іькі дзесяткаў гадоў запар ён фактычна кіраваў Саюзам мастакоў БССР, не займаючы пры гэтым ніякіх кіруючых пасадаў і ўвогу/іе не выторкваючыся на свят/іо. У вачах чыноўнікаў Міністэрства культуры БССР і ідэа/іагічнага аддзе/іа ЦК КПБ Міхаі/і Савіцкі быў га/іоўным экспертам па ўсіх культурніцкіх пытаннях. Да яго ішлі, каб запытацца, якім мусіць быць помнік /Іеніну дзе-небудзь у Ка/іінкавічах, і якія карціны сучасных беларускіх мастакоў варта закупіць дзе/ія ка/іекцыі Дзяржаўнага мастацкага музея БССР, як паводзіць сябе з мастакамі-“нефармаламі” (дазволіць? забараніць?), як рэагаваць на цікавасць творчай мо/іадзі да этнаграфіі (нацыяналізм гэта ці не?). He дзіва, што з ім шука/іі знаёмства, набіва/ііся ў сябры, перад ім “прагіна/ііся”, спадзява/ііся на ягоную прыхільнасць.
Цяпер кола людзей, цікаўных да ягонай асобы і ягонай творчасці, значна звузілася. Раней ён вабіў мастацкіх крытыкаў, цяпер болей гісторыкаў мастацтва. Хтосьці разглядае яго ў якасці феномена, хтосьці экзота, хтосьці /іічыць рэліктам. У мастака, які пражыў такое жыццё, шмат іпастасяў.
Сё/іета Міхаі/іу Савіцкаму споўнілася восемдзесят гадоў. Новыя /іюдзі, постсавецкае пакаленне, ужо не разумеюць, чым Савіцкі ўражваў публіку ў свае /іепшыя гады. Сёння ягоная творчасць, а дакладней творчы наробак, не запатрабаваны грамадствам, як і ўвогу/іе значная частка культурніцкай спадчыны СССР.
Юбі/іейная выстава мэтра праходзі/іа ў залах Нацыянальнага мастацкага музея Бе/іарусі. Чэргаў у часе работы выставы не назіралася, цікавасць да яе бы/іа не нашмат большай, чымсьці да звычайнай юбілейнай персаналіі, на якую мае права кожны, так бы мовіць, шараговы сябра беларускага Саюза мастакоў.
Тых, хто хацеў сустрэцца на выставе са сваёй маладосцю, экспазіцыя расчарава/іа. Хацелася пабачыць этапныя творы мастака. Ад той крыху наіўнай, а/іе шчырай “Песні” (1957) да зусім няшчырых, але па-свойму выразных узораў /Іенініяны (другая па/іова 70-х пачатак 8о-х гадоў). Зразумела, мусілі быць на гэтай выставе ягоныя шэдэўры другой паловы бо-х гадоў, і сярод іх “візітоўка” Савіцкага “Партызанская мадона” (твор належыць Траццякоўцы, а/іе дзеля такой нагоды Масква маг/іа б пазычыць па/іатно). Нялішнімі ў экспазіцыі былі б карціны з вядомых цыклаў “/Іічбы на сэрцы”, “Купалаўскі цык/і”, “Чорная бы/іь”. Шмат што магло быць. He бы/10.
3 твораў, якія лічацца класічнымі, бы/іі прадстаў/іеныя толькі “Партызаны” (1963), “Куст ружаў” (1974) і “Партызанская мадона Мінская” (1978). Астатняе выпадковыя, ніяк не этапныя, творы апошніх гадоў, невыразны жывапіс рэлігійнага зместу (паглядзеўшы на такое, захочацца перакінуцца з хрысціянства ў іслам або будызм), ды серыя партрэтаў прэзідэнтаў Акадэміі навук Беларусі, з фотаздымкаў напісаных і на фотаздымкі падобных.
Выстава дакументальна засведчыла тое, пра што ўжо з дзесятак гадоў гавораць між сабою мастацкія крытыкі і проста дасведчаныя ў мастацтве людзі: Савіцкі перажывае творчы крызіс. Гэта не трагедыя і нават не драма. Зробленае ў другой палове бо-х гадоў “Партызанская мадона”, “Віцебскія вароты”, “Пакараныя смерцю”, “Хлябы”гарантуе мастаку ганаровае месца ў гісторыі беларускай культуры, нават калі б пасля гэтых карцінаў ён закінуў пэндзлі і фарбы ў далёкі кут. Зрэшты, у мастака, як і ў кожнага чалавека, бываюць перыяды жыцця ўдалыя і не надта. А тое, што ў восемдзесят гадоў чалавек не забывае сваю працу, не можа не выклікаць павагі.
Выстава стала нагодаю дзеля роздуму пра творчы шлях гэтай неардынарнай асобы. У жыцці і творчасці Міхаіла Савіцкага даволі выразна адбіліся супярэчнасці эпохі, якая распачалася ў кастрычніку 1917 і скончылася ў снежні 1991. Многае ў ягонай біяграфіі характэрна для ўсяго пакалення, да якога мастак належыць.
Найперш тое, што /іінію ягонага жыцця вызначы/іа вайна, якую ва ўсім свеце называюць Другой сусветнай, а ў постсавецкіх краінах Вя/іікай Айчыннай. Неяк А/іяксандр Кішчанка, які добра ведаў Міхаі/іа Савіцкага і нават рабіў разам з ім манумента/іьныя габе/іены д/ія Дома ЦК КПБ, сказаў, што беручы да ўвагі ягоную ваенную ма/іадосць, трэба здзіў/іяцца, як Савіцкі ўвогу/іе стаў мастаком. Вайна жорсткае выпрабаванне. I каб выжыць на ёй, трэба пазбавіцца якраз тых якасцяў, якія мастаку неабходныя, і развіць тыя інстынкты, якія творцу перашкаджаюць.
Думка гэтая не бясспрэчная, ды ўсё ж меркаванне А/іяксандра Міхай/іавіча дазва/іяе зразумець некаторыя не ве/іьмі ўцямныя моманты творчай і жыццёвай біяграфіі Міхаіла Савіцкага. Ад вайны, ка/іі яна зачапі/іа тваю краіну, не схаваешся. Ваява/іі ў войску /Іеанід Шчамя/іёў, Паве/і Мас/іенікаў, партызанілі Іван Стасевіч і Гаўры/іа Вашчанка, зведаў акупацыйны рэжым А/іяксандр Кішчанка. Міхаі/і Савіцкі удзельнік абароны Севастопа/ія, якую і нашы, і немцы называлі гераічнай. Пачэсна быць франтавіком, а/іе потым у жыцці будучага мастака быў нямецкі па/іон. Трапіць у палон па сталінскіх мерках /іічы/іася не то/іькі ганьбай, а/іе і з/іачынствам. Апошнюю кулю, апошнюю гранату баец Чырвонай Арміі мусіў трымаць для сябе. Тое, што Савіцкі выбраў хай нявольніцкае, а/іе жыццё, згодна з тагачаснай /іогікай (“У нас няма па/іонных, у нас толькі здраднікі”), пазбаў/ія/іа яго чалавечага звання і грамадзянскіх правоў на радзіме.
Пра знаходжанне Міхаіла Савіцкага ў канцэнтрацыйных /іагерах Бухенвальд і Дахау мы ведаем з ягоных словаў. Тое, што ён казаў д/ія прэсы, і тое, што апавядаў б/іізкаму асяроддзю, часам істотна рознілася. Іншы раз маг/іо падацца, што гаворка іш/іа пра двух абса/іютна розных людзей. Шырокая публіка, зразуме/іа, ведае гераізаваную версію біяграфіі мастака. I гэта правільна. Пуб/ііцы не/іьга ведаць пра творцаў усё інакш яна перастане чытаць кнігі, хадзіць у тэатр і на мастацкія выставы, можа нават глядзець тэ/іевізар.
Думаю, менавіта канцлагер навучыў Міхаіла Савіцкага не мець ілюзіяў, глядзець на жыццё прагматычна; калі справа датычыць тваіх інтарэсаў, дзейнічаць рашуча. Без гэтых якасцяў ён наўрад ці зрабіў бы такую кар’еру. Пасля вайны Міхаіл Савіцкі скончыў Мінскую мастацкую вучэльню і Сурыкаўскі мастацкі інстытут у Маскве. Ягоная дып/юмная праца “Песня” (1957) не вылучалася чымсьці асаблівым. Убачыць у аўтары будучага мэтра не здолеў бы ніякі празорца. Нармальны прафесіяналізм. Праўда, пры ўсёй калгаснай пастаральнасці мы бачым на па/іатне характэрныя вясковыя тыпы і дак/іадную этнаграфію. Гэтая дабротная карціна і цяпер прысутнічае ва ўсіх анта/іогіях беларускага савецкага жывапісу.
Бе/іарусь канца 50-х гадоў уяўляла сабою тыповы запаведнік “сацыялістычнага рэалізму”. У стылёвым сэнсе нашыя мастакі арыентаваліся на жывапіс “перасоўнікаў” (другая палова XIX ст.), а тэматыку за іх вырашалі адпаведныя дырэктыўныя органы. Дыпломнае палатно Міхаіла Савіцкага цалкам адпавядала сітуацыі.
Але “сацыялістычны рэалізм” у той форме, як ён зафіксаваны ў гэтай карціне, ужо адыходзіў у гісторыю. Напрыканцы 50-х пачатку бо-х гадоў у савецкім мастацтве сцвярджаецца напрамак, які атрымаў назву “суровы стыль”. Гэта была своеасаблівая “аксамітная рэвалюцыя” ў межах “сацрэалізму”. Распачалася яна, як мае быць, у Маскве, дзе выяўлялася найбольшая канцэнтрацыя інтэлектуальных сілаў. Прадстаўнікі гэтага напрамку не рызыкавалі ставіць пад сумнеў “сацыялістычнасць” рэалізму, але настойвалі, што рэалізм можа быць розным, а не толькі натуралістычным. Назва “суровы стыль” пайшла ад таго, што ў адрозненне ад сваіх папярэднікаў, якія шчыравалі на ніве бесканфліктнасці і афіцыйнага аптымізму (“Песня” Савіцкага ў тым шэрагу), гэтыя мастакі не цураліся драматызму, да таго ж, у параўнанні з “класічным” на той момант натуралістычна-прыгожым “сацрэалізмам”, іхнія творы сапраўды выглядалі сурова. Мастакі “суровага стылю” шанавалі “авангард” 20-х гадоў, адной з культавых
асобаў быў для іх Пятроў-Водкін, аўтар с/іавутага па/іатна “Купанне чырвонага каня” (пэўную ко/іькасць коней чырвонага ко/іеру напіша ў 60-70-х гадах і Міхаі/і Савіцкі).
Сёння можна пачуць, што Міхаіл Савіцкі прывёз з Масквы “суровы сты/іь” у Бе/іарусь, што ён “хросны бацька” гэтага напрамку ў бе/іарускім мастацтве. Насамрэч гэта не так. Па вяртанні на радзіму Міхаі/і Савіцкі пэўны час прыглядаўся. Перш чым /іадзіць нешта рэва/іюцыйнае, трэба было цвёрда стаць на ногі. Прагматызм утрым/ііваў Міхаіла Савіцкага ад таго, каб раней часу “дражніць гусей”. Ён піша “прахадныя” творы на вытворчую тэматыку, спрабуе сі/іы ў ваеннай тэме. Паводзіць сябе асцярожна. 3 тагачаснымі мэтрамі не сварыцца, ідзе па ш/іяху, які пратапта/іі ўжо У/іадзімір Сухаверкаў, Ва/іянцін Во/ікаў, Яўген Зайцаў.
КНІГІ ОНЛАЙН
