Рэтраперспектыва
Пятро Васілеўскі
Выдавец: Галіяфы
Памер: 140с.
Мінск 2009
У тых, хто амаль сорак гадоў назад распачынаў у Бе/іарусі справу, пазней названую экзатычным словам “дызайн”, і для каго гэтае с/юва дагэту/іь захавала сакральны сэнс, такая сітуацыя выклікае дваістае пачуццё. 3 аднаго боку, трэба радавацца, што дызайнер стаў шырока запатрабаваным, з другога даводзіцца канстатаваць непазбежную ў такіх выпадках прафанацыю, інтэлектуальную дэвальвацыю прафесіі.
Амаль сорак гадоў назад шмат хто з тых пачынальнікаў меў наіўную веру, што дастаткова эстэтызаваць побыт чалавека, каб змяніць яго самога ў лепшы бок.Такусвойчас вялікія /1 е КарбюзьеіАскар Німатэр лічылі, што “правільнаю” архітэктураю можна лекаваць сацыяльныя хваробы.
Дызайнераў сёння безліч. Прыгожых рэчаў таксама ў разы паболела. А людзі ўсё тыя ж... Як не прыгадаць філосафа, які хоць і жартам, але вельмі сур’ёзна ставіў пытанне: ці можна лічыць прагрэсам тую акалічнасць, што людаеды карыстаюцца сталовым нажом і відэльцам?
Асабіста я не маю адказу на гэтае пытанне. Але дакладна ведаю іншае: ча/іавека, які нарэшце сеў за руль прыстойнай “іншамаркі”, зноў загнаць у “жыгу/іь” можна то/іькі пад пагрозаю смерці.
Ка/іі ў бо-х гадах вышэйшае кіраўніцтва СССР дырэктыўным ш/іяхам уводзі/іа ў краіне “тэхнічную эстэтыку” і “прамыс/іовае мастацтва”, ма/іа хто наверсе ўсведам/іяў да/іёкія наступствы гэтае акцыі. Хоць дызайнеры (па тым часе “мастакі-канструктары”) працавалі ў асноўным над уніка/іьнымі ўзорамі і ма/іымі серыямі (пры буйным тыражаванні пачына/іася “барацьба за эканомію”, і ад арыгінальнага дызайн-праекта ма/іа што заставалася), сама наяўнасць вя/іікай колькасці /іюдзей, чыёй прафесіяй бы/іо крытычнае асэнсаванне рэчаіснасці з мэтай яе па/іяпшэння, аб’ектыўна дэстабілізавала сістэму. Дызайн-праект пачынаецца з пытання: “Каму гэта патрэбна і навошта?” Дызайнер дзейнічае згодна з прынцыпам: “He вер праектнай задачы, складзенай у невядомых табе ўмовах”. Дастаткова перанесці гэтыя пытанні, гэты прынцып з тэхнічнай сферы ў сацыяльную, каб зрабіць дызайн апірышчам дысідэнцтва. Разам з тым непрыхаваная арыентацыя на заходнія тэхналогіі і заходнія стандарты жыцця ўвогу/іе не сумяшчалася з “советскмм образом жмзнм”.
Калі сёння я чую, што “дэмакраты развалілі вялікую краіну”, я з пэўнай гордасцю думаю пра той унёсак, які ў гэтую паважную справу зрабі/іі дызайнеры. Для дзяржавы, пабудаванай на абсурдзе, здаровы сэнс рэч небяспечная.
Сярод тых, хто распачынаў у Бе/іарусі і СССР дызайнерскую справу, ідэа/іісты ск/іада/іі абса/іютную меншасць, а/іе менавіта яны ствара/іі прывабны вобраз прафесіі. Д/ія большасці ж гэта была рэа/іьная магчымасць падвысіць свой сацыя/іьны статус, ператварыўшыся з проста канструктара ў “мастака-канструктара”. Бы/іі сярод іх і /іюдзі авантурнага складу, для якіх новая, яшчэ недастаткова акрэсленая (ці як кажуць, неінстытутаваная) сфера дзейнасці дава/іа прастору д/ія дэмагогіі і несум/іенных эксперыментаў. Як і про-
ста найміты людзі, якіх туды занесла насуперак іхняй волі, тыя, хто планаваў сцвердзіцца ў “высокім мастацтве”, але так і не здолеў узняцца вышэй “нагляднай агітацыі” (фармальна маючы статус “дызайнера”).
Сярод іншых выкладчыкаў кафедры /Іеў Талбузін вылучаўся тым, што шчыра гаварыў нам, студэнтам, пра несумяшчальнасць савецкай эканомікі і заходняга дызайну (а іншага, акрамя заходняга, і быць не магло, бо дызайн народжаны рынкам); аб праблемах працаўладкавання, з якімі нам давядзецца сутыкнуцца пасля атрымання дыплому; пра незапатрабаванасць грамадствам ведаў, якія нам дае інстытут. I, нарэшце, пра тое, што выкладчыкі самі рухаюцца ў новай справе навобмацак. На ягоную думку, у нашых умовах дызайн не дакладная навука, а нейкае падабенства шаманства.
Як я сёння разумею, ён даволі іранічна ставіўся да спробаў іншых выкладчыкаў уціснуць вельмі неакрэсленае і, мабыць, неабсяжнае разуменне “дызайн” у рамкі так званага “функцыянальнага і сістэмна-структурнага аналізаў”, але ўслых гэтага не выказваў. Шкадаваў аўтарытэт калегаў. /Іеў Талбузін увогуле болей давярае інтуіцыі і густу, чым разліку які б дакладны ён ні быў. А галоўным крытэрыем прафесіяналізму лічыць уменне працаваць з формай. У нейкай ступені ягоным крэда можна лічыць выслоўе, якое мы часта ад яго чулі: “Няма (для мастака, дызайнера) кепскіх формаў, ёсць формы, не даведзеныя да ладу”.
Сустрэўшы /Іьва Талбузіна на ягонай выставе, я запытаўся, ці па-ранейшаму ён ставіць форму над функцыяй, між тым як большасць ягоных калегаў апалагеты функцыянальнага дызайну. I ў нас завязалася наступная гутарка:
Большасць паспяховых дызайнераў пераважна працуюць над формай, адказаў ён, хаця дызайн увогуле ніколі не быў чыста функцыянальным. Проста ў розныя часы форме надавалася ўвагі больш ці менш. Калі дызайнер мае ўласны стыль (а “стыль” і “форма” гэта вельмі блізкія па сэнсу словы, часта сінонімы), дык ён здолее перака-
наць тэхнолага падагнаць функцыю пад эстэтыку. Скажу бо/іей эстэтычная форма заўжды функцыянальная. Мне даводзілася праектаваць такі складаны аб’ект, як пу/іьт кіравання паветраным рухам. Я браў удзе/і у распрацоўцы ваеннай тэхнікі, ствараў тэхніку бытавую. На гэтай выставе прадстаў/іена мая кераміка. Я магу працаваць з мета/іам. Я мог бы выставіць тут і зроб/іеныя мною меда/іі, а/іе па/іічыў, што гэта рэчы з іншага вобразнага шэрагу, і яны будуць бурыць цэльнасць экспазіцыі. Дык вось, усё пералічанае яднае не толькі маё аўтарства, але найперш маё разуменне формы. Іншы чалавек з іншым мастацкім і жыццёвым досведам рабіў бы ўсе гэтыя рэчы інакш.
Леў Іванавіч, калісьці ў нас казалі пра мастацтва: “нацыянсмьнае па форме і сацыялістычнае па зліесце”. Сёння ж даводзіцца чуць, што мастак мусіць выбіраць, быць яму сучасным альбо нацыянальным. Маўляў, ва ўмовах глабалізацыі суліясціць адно з другім немагчыма.
Дасведчаны ча/іавек заўжды адрозніць фінскі дызайн ад нямецкага, нямецкі ад японскага і гэтак даяей. Нацыяна/іьная мента/іьнасць захоўваецца і ў эпоху высокіх тэхна/іогіяў. Іншая справа, калі нацыянальная форма трактуецца просталінейна. Да прык/іаду, як на БССРаўскімсцягу. Як ні крыўдна, часам досыць проста/іінейна разумеюць нацыянальнасць і, адпаведна, нацыяна/іьную форму ў мастацтве і свядомыя бе/іарусы. Ёсць такія і сярод маіх калегаў па супо/іцы “Пагоня”. Яны мяркуюць, што наяўнасцю ў карціне ці графічным аркушы бе/і-чырвона-бе/іай стужкі і вершніка з мечам можна апраўдаць адсутнасць прафесіяна/іізму.
Дарэчы, наконт “Пагоні”... Вы аўтар аб’ёмнага эталону дзяржаўнага герба. Вашая “Пагоня” па форме сучасная?
Гербу не трэба быць занадта сучасным. Нават тыя народы, якія ўпершыню прыдба/іі суверэнітэт то/іькі пасля таго, як разваліліся ка/іанія/іьныя імперыі, сты/іізуюць свае гербы-“навадзе/іы” пад даўніну, пад еўрапейскае сярэднявечча. А нашаму гербу не менш як семсот гадоў.
Мы, мастакі, што напачатку 90-х гадоў працавалі над гербам нашай дзяржавы, імкну/ііся не здзівіць людзей арыгіна/іьнай трактоўкай, а падкрэсліць гістарычную пераемнасць, генетычную сувязь герба адроджанай бе/іарускай дзяржавы з гербамі Вя/іікага княства /Іітоўскага, Рэчы Паспа/іітай абодвух народаў, Бе/іарускай Народнай Рэспуб/іікі. Нашыя суседзі /іетувісы пайш/іі іншым ш/іяхам. Яны насамрэч зрабі/іі свой герб “сучасным”. Як на маю думку, герб /Іетувы аргумент на карысць нашай канцэпцыі, нашай эстэтыкі, нашай праваты.
Адзін ваш калега, беручы да ўвагі разнастайнасць вашых творчых інтарэсаў, назваў вас “чалавекам эпохі Адраджэння". Такія як вы, на ягоную думку, рэдка з'яўляюцца ў нашым часе, калі што ні спецыяліст, дык вузкі.
He так ужо тая эпоха Адраджэння адрозніваецца ад нашага часу. Гэта нам зда/іёк падаецца, што тады грамадства ск/іада/іася вык/іючна з асобаў цэ/іьных і адначасова шматгранных. Насамрэч і тады бы/іа эліта, творцы, і бы/іі рамеснікі. Былі тыя, хто трымаў у га/іаве Сусвет, і вузкія спецыя/іісты, што ме/іі х/іеб са сваёй канкрэтнай справы і нішто іншае іх не цікаві/іа. Абраўшы творчасць як /іад жыцця, ча/іавек мусіць быць гатовым да таго, што яму, можа, неаднойчы давядзецца мяняць не то/іькі спецыя/іізацыю, а/іе і нават прафесію. Асаб/ііва ва ўмовах сацыяльнай і эканамічнай нестабі/іьнасці. Мы імкнемся давесці гэта нашым студэнтам, даць ім веды і прафесійныя навыкі, якія б дазво/іі/іі ім пры неабходнасці сцвердзіць сябе не то/іькі ў той га/ііне, што прапісаная ў дып/іоме, а/іе і ў сумежных, і нават у даво/іі да/іёкіх. А/іе ўсё прадуг/іедзець немагчыма. Вось, ты, ка/іі вучыўся на дызайнера, збіраўся быць журна/іістам?
Вядома ж, не збіраўся... I развітваючыся з маім суразмоўцам, падумаў: “Цікава, а ці можна стаць дызайнерам, скончыўшы журфак?”
(“Дзеяс/іоў”, чэрвень 2003 г.)
КОННЫ ПОМНІК ЦІМІРАЗЕВУ
"... Пересекая вымосценую квадратнымй плйтамй плоіцадь, очутйлся в освежаюіцей тенй конной статуй Тйлшрязева.
Велйкйй агроном u профессор ботанйкй скакал на чугунном коне, простёршй правую руку с зажатым в ней корнеплодом (...)
Удйвйтельный монумент украшал город с прошлого года. Воздвйгая его, подражалй Москве. В стремленйй добйться превосходства над столйцей, поставйвшей у Нйкйтскйх ворот пешйй памятнйк Тймйрязеву, город заказал скульптору Шацу конную статую.
Весь город, а вместе с hum u скульптор Шац, думалй, что Тймйрязев герой гражданскйх фронтов в должностй комбрйга (...)
В первоначальном вйде Тймйрязев держал в руке крйвую турецкую саблю. Только во время прйёмкй памятнйка комйссйей выявйлось, что Тймйрязев был человек партйкулярный. Саблю заменйлй большой чугунной свёклой с Э/шннылі хвостйком, но грозная улыбка война осталась. Заменйть ее более штатскйм йлй болееученым выраженйем оказалось технйческй невыпо/інйліылі. Так велйкйй агроном u скакал no бывшей Соборной плоіцадй, разрывая шпорамй бока своего коня”.
(Н. Мльф, Е. Петров. “Светлая лйчность", 1926 г.)
Заір Азгур быў ча/іавекам вык/іючнай працавітасці. За жыццё ён зрабіў не менш як боо ску/іьптурных партрэтаў (бюсты, паўфігуры, статуі). Ціміразева ў гэтым натоўпе няма. Hi пешага, ні коннага. Заір Азгур, мабыць, не любіў коней і ўвогу/іе жывёлаў. То/іькі аднойчы стварыў ён каня, на якім сядзеў чырвоны камандзір Фрунзэ. Гэта мадэль помніка. Помнік зрабіць чамусьці не атрыма/іася. Большасць станковых работ Заіра Азгура выг/іядаюць менавіта як мадэ/іі помнікаў. Такое ўражанне, што кожная вы/іеп/іеная ім га/іава ў перспектыве мусі/іа ўста/іявацца на пастаменце.
КНІГІ ОНЛАЙН
