Рэтраперспектыва
Пятро Васілеўскі
Выдавец: Галіяфы
Памер: 140с.
Мінск 2009
Кіраўніцтва БСМ было вымушана запатрабаваць ад Аляксея Кузьміча т/іумачэнняў. У адказ мастак выказаў сваё разуменне сітуацыі праз нефармальную /іексіку і дадаў: “Пусть пмшут в прокуратуру, всё равно ннчего не докажут!”.
Паколькі сітуацыя сапраўды няўцямная, ды і сведкаў няма, на гэтым “разбор па/іётаў” фактычна спыніўся. Але, як кажуць у падобных выпадках, “остался осадок”. А д/ія А/іяксея Кузьміча з гэтай сітуацыі хіба адзіная страта на ягонай выставе будзе на адну “мадону” меней, чым ён п/іанаваў.
(“Народная Во/ія”, 05.04.2005)
URBI ET ORBI — ГОРАДУ I СВЕТУ
Дас/іедчык беларускай кулыуры другой паловы XX стагоддзя не абміне ўвагаю тую акалічнасць, што паку/іь літаратура і мастацтва сі/ікаваліся наста/іьгіяй па матчынай хаце і бацькоўскім по/іі, ко/іькасць гарадскога насе/іьніцтва імк/ііва павя/іічва/іася менавіта за кошт учорашніх вяскоўцаў. Пісьменнікі і мастакі з ся/іянскімі каранямі сумава/іі па вёсцы на бяспечнай ад/іегласці ад яе. Дзівавацца тут няма з чаго, калі ведаць, што БССРаўскі ка/ігас першых пасляваенных дзесяцігоддзяў уяўляў сабою штосьці накшталт паўднёва-афрыканскага “бантустана” часоў панавання апартаіду. Калгаснік быў белым неграм Савецкай імперыі, яму нават пашпарт мець было не паложана. Горад жа даваў уцекачам ”ад родных ніў, ад роднай хаты” часта ілюзорную, але ўсё ж такі надзею ка/іі-небудзь пачаць “людзьмі звацца”.
Д/ія пераважнай большасці мастакоў, што сцвердзіліся ў бо-я 70-я гады, вёска ўвасабляла “сапраўдную Беларусь”, бы/іа асноўнай тэмай творчасці і духоўным апірышчам. Горад жа быў для іх хаця ўжо не чужым, але яшчэ і не родным. У горадзе была кватэра і майстэрня, а тэрыторыяй натхнення па-ранейшаму заставаўся бацькоўскі гарод, куды яны, як вернікі на нядзельную імшу, выпраўляліся на выхадныя. На ўзараным полі знаходзілі кансенсус артадакса/іьны “сацрэалізм”, “суровы сты/іь”, “этнаграфізм”... I нават адаптаваны да беларускіх рэаліяў “авангард” меў на ім (праўда, у пазнейшыя, “перабудовачныя”, часы) сваю дзя/іянку. Мала хто з беларускіх інтэлігентаў тае пары
разумеў, што перася/іенне цэ/іага народа з вёскі ў горад, здзейсненае на працягу жыцця ўсяго аднаго пака/іення, бы/іо цывілізацыйным прарывам; што менавіта імк/іівая урбанізацыя ператварыла няўцямны “тутэйшы” этнас у беларускую нацыю. Бе/іарусь ужо зрабі/іася гараджанкаю, а/іе ку/іьтурніцкая э/ііта, у якой вышываная кашу/ія прырас/іа да скуры, не жада/іа прызнаваць гэты факт.
Сярод творцаў, што спрычыні/ііся да сыходу нацыяна/іьнага мастацтва з этнаграфічна-калгаснай “рэзервацыі” ў вя/іікі свет, я першым назваў бы Арлена Кашкурэвіча, выдатнага майстра графікі. Ягонае творчае ўзыходжанне прыпадае якраз на прыгаданыя бо-я 70-я гады. Калі б Ар/іен Кашкурэвіч меў шляхецкі герб, дык дэвізам на ім маг/іі быць с/іовы “URBI ЕТ ORBI” ('ТОРАДУ I СВЕТУ”). На знак таго, што то/іькі Горад як камунікацыя дае рэальнае выйсце ў Сусвет. У дачыненні да творчасці Ар/іена Кашкурэвіча гаворка ідзе не пра тэматычную накіраванасць і сюжетны змест. Ён, бадай, першым у новым бе/іарускім мастацтве ўбачыў горад не шэрагам краявідаў з рознапавярховымі камяніцамі, а як прастору сумоўя і самоты. Гэта адчуваецца ўжо ў ягоным першым шырокавядомым станковым цык/іе ‘Торад і людзі” (1963-1964), прысвечаным Мінску. 3 нібыта выпадковых сюжэтаў ствараецца вобраз адначасова непаўторны і універса/іьны. Нешта знаёмае знойдзе ў гэтых сюжэтах жыхар Піцера, масквіч і віленчук. А/іе толькі мінчук па нейкіх дэта/іях беспамылкова вызначыць назву вуліцы, што ідзе пад гару; пазнае канкрэтных асобаў сярод пасажыраў аўтобуса; здагадаецца, дзе месціцца падобная на бункер більярдная.
Графічным цыклам ‘Торад і /іюдзі” Арлен Кашкурэвіч засяродзіў увагу публікі на сваёй асобе. Усяго праз адзінаццаць год ён зробіць нешта такое, што прымусіць мастацкі свет (як цяпер кажуць, б/іізкае і да/іёкае замежжа) звярнуць увагу на Бе/іарусь...
Неяк я дазво/ііў сабе рызыкоўную сваёй катэгарычнасцю заяву, што ў сусветнай анта/іогіі мастацтва XX стагоддзя Бе/іарусь будзе прадстаў/іена то/іькі тры-
ма знакавымі творамі “Партызанскай мадонай” Міхаі/іа Савіцкага, ‘Табе/іенам стагоддзя” Аляксандра Кішчанкі і Кашкурэвічавым “Фаўстам”. Добра падумаўшы, гэты спіс можна бы/іо б і падоўжыць. Але першы радок у ім усё адно зоймуць пера/іічаныя творы.
Першы цыкл павод/іе “Фаўста” Арлен Кашкурэвіч зрабіў у 1975 годзе д/ія бе/іарускага перак/іаду шэдэўра Гётэ. Грамада пабачы/іа гэтыя малюнкі годам пазней, калі кніга выйшла з друку. Зноў да “Фаўста” Ар/іен Міхайлавіч звяртаецца ў 1981-1990 гадах. У новай версіі паменела апавядальнасці (хоць і раней яе было не шмат), а/іе шматкроць узмацнілася сімвалічнасць, яшчэ больш моцна выявіўся пазачасовы сэнс вобразаў геніяльнай трагедыі. Кашкурэвічавы Фаўст не мае нацыянальнасці. На аркушах беларускага мастака дэкарацыяй драмы інтэ/іекта с/іужыць не сярэдневяковая Германія, а даво/іі ўмоўныя рэаліі сённяшняга дня. Зусім невыпадкова ў Арлена Кашкурэвіча галоўны герой трагедыі Гётэ вонкава падобны на бацьку атамнай бомбы фізіка Опенгеймера (Арлен Міхайлавіч кажа, што цяпер зрабіў бы Фаўста подобным на Андрэя Сахарава). Ды гэта не столькі партрэт асобы, як візуалізацыя ідэі. Фаўст гэта ўчора, сёння і заўтра.
Аўдыторыя, дасведчаная ў літаратуры і мастацтве, была ў захапленні і ад якасці перакладу, які зрабіў Васіль Сёмуха, і ад Кашкурэвічавай трактоўкі вобразаў Гётэ. Ды не ўсе выказвалі сваё захапленне ўслых. Зразумела, што выданне “Фаўста” па-беларуску ды ў такой аздобе віталі нацыяналісты (ці патрыёты Беларусі каму як болей падабаецца). А вось ад расійцаў можна было пачуць: “Фауст” по-белорусскй? Разве это возможно? Тем более, что есть русскпй перевод” (яны не бралі да ўвагі, што беларуская і расійская мовы належаць да адной групы і ад нямецкай аднолькава далёкія). Цікава, што летувісы, якія па тым часе мелі завядзёнку фанабэрыцца перад намі сваёй “еўрапейскасцю” (пры гэтым пільна сачылі за ўсім, што адбывалася ў беларускай кулыуры: маўляў, што яшчэ са спадчыны нашага Вялікага княства, якога яшчэ нашага князя, мастака, паэта беларусы прысабечылі?), пасля выхаду
ў свет “Фаўста” па-бе/іаруску вельмі аператыўна пераклалі трагедыю Гётэ на сваю мову. /Іетувіскае выданне ме/іа “падарунакавы” фармат і шыкоўнасцю пераўзыходзіла наша. А вось графічная аздоба, ілюстрацыі да бе/іарускага ўзроўню не дацягвалі. У канцэптуальным п/іане можна нават гаварыць пра плагіят. He падлягае сумневу, што летувіскі і/іюстратар натхняўся “Фаўстам” Арлена Кашкурэвіча.
Гётэ для немцаў бо/іьш чым паэт. Гэта вяшчун, прарок, носьбіт нацыянальнага духу. /Іічыцца, што толькі той, для каго нямецкая мова родная, здольны ўсвядоміць космас Гётэвай паэзіі. У гэтай сувязі згадаю выразны эпізод, датычны немцаў і “Фаўста” павод/іе Арлена Кашкурэвіча. Недзе на чацвёртым годзе нашай Незалежнасці мая жонка была ў Германіі, прадстаўляла Беларусь на міжнародным медычным кангрэсе. Для яе гэта бы/іа не першая паездка за мяжу на падобныя мерапрыемствы, і яна ўжо сутыкалася з тым, што на Захадзе мелі вельмі цьмянае а/іьбо скажонае ўяў/іенне пра нашу краіну. У лепшым выпадку Беларусь блыталі з Расіяй, у горшым нават прыб/іізна не ўяўлялі, у якім куце карты трэба шукаць нашу дзяржаву. Таму яна дапоўніла відэашэраг, які суправаджаў яе навуковы даклад, некалькімі слайдамі: Бе/іарусь на карце Еўропы, Герб “Пагоня”, бел-чырвона-белы сцяг, помнікі архітэктуры і характэрныя ланшафты. Ды яшчэ ўзяла з сабою для падарункаў замежным калегам колькі кніг па беларускім мастацтве. Гэтая, здавалася б, дылетанцкая прапагандысцкаасветніцкая акцыя прынесла плён. Прынамсі, пытанняў накшталт “Беларусь? Дзе гэта?” і “Ці праўда, што у вас па вуліцах белыя мядзведзі блукаюць?” ужо не задавалі. Але сапраўдны гонар за краіну ёй давялося адчуць, калі нямецкі навуковец, разглядаючы падораную яму падборку Кашкурэвічавых ілюстрацый да “Фаўста” (выданне 1984 года), напачатку нават не хацеў верыць, што аўтар гэтых малюнкаў беларус. Бо раней меў упэўненасць, што “Трэба быць немцам, каб так разумець Гётэ!”
He будзе памылкаю сказаць, што да свайго “Фаўста” Арлен Кашкурэвіч ішоў усё свядомае жыццё. I, мяркуючы па тым, як мастак дагэтуль цікавіцца ўсім, што даты-
чыць мастацкай візуалізацыі вобразаў славутай трагедыі, шлях гэты далёка не скончаны. Дыялог Кашкурэвіч Гётэ доўжыцца.
Мастак нарадзіўся ў 1929 годзе ў Мінску. Бацька службовец. Падкрэсліваю гарадское паходжанне будучага мастака не дзе/ія таго, каб сутыкнуць яго з калегамі, якія былі родам з вёскі. А толькі каб нагадаць, што для яго сталічны горад ад нараджэння родная стыхія. У вайну Ар/іен з бацькамі трапіў у эвакуацыю на Волгу, у Саратаў. Эвакуацыя, канечне ж, лепей за акупацыю, але і там бы/іо не са/юдка. Кажуць, у цяжкія гады дзеці хутка сталеюць. У саратаўскай бібліятэцы, калі Ар/іен браў чытаць чарговы том Шэкспіра, бібліятэкарка са здзіўленнем пыталася: “Хлопчык, ты хоць разумееш, пра што напісана ў гэтых кнігах?” Між тым рэчаіснасць ваеннага ліхалецця пераўзыходзіла жарсці шэкспіраўскіх трагедый. Эмацыйны шок хлопец перажыў, калі пабачыў па вяртанні на радзіму руіны Мінска. Потым, у сталыя гады, ён філасофскі заўважыць, што ні новабудоўлі, ні толькі што набытыя ў краме рэчы не цікавяць яго як мастака. Будынкі і рэчы, як і людзі, павінны мець біяграфію. Як творцу яго больш уражвае сцяна з адбітай тынкоўкай і слядамі вільгаці, чым новаўзведзены гмах. Але тады, пабачыўшы замест роднага горада поле бітай цэглы, ён меў, канечне ж, іншыя думкі.
Сёння падаецца дзіўным, што будучы класік здолеў паступіць у Мінскую мастацкую вучэльню толькі з другога заходу. Да таго ж было ў яго захапленне, якое на надта стасуецца з мастацкай творчасцю, бо як і творчасць яно патрабуе поўнай адданасці. Хлопец захапляўся акрабатыкай. У якасці акрабата ён выступаў у канцэртных праграмах, браў удзел у спаборніцтвах. Пасля мастацкай вучэльні, якую Арлен Кашкурэвіч скончыў у 1953 годзе, быў Беларускі дзяржаўны тэатральна-мастацкі інстытут. Далей на працягу дзесяці год (195919^9) мастак працаваў выкладчыкам у сваёй ALMA MATER. Яшчэ студэнтам ён пачаў трохі маляваць для часопісаў і выдавецтваў. Гэта быў падзаробак да стыпендыі і магчымасць набыць практычныя навыкі аз-
КНІГІ ОНЛАЙН
