Рэтраперспектыва
Пятро Васілеўскі
Выдавец: Галіяфы
Памер: 140с.
Мінск 2009
Ка/іісьці ён адхі/ііў ве/іьмі цікавую творчую прапанову. Кажуць, дзед Та/іаш, калі яго прывя/іі ў майстэрню Азгура, каб увекавечыць у якасці сімва/іа Бе/іарусі партызанскай, звярнуўся да мэтра з просьбаю: “Заір Ісакавіч, таварыш Азгур, вы/іепі з мяне ба/івана. На кані з шабляю. Як Кар/іа Маркса”. Дарма прасіў. А між іншым, цікавы мог бы атрымацца манумент: Кар/і Маркс, ён жа дзед Та/іаш, з шаб/іяю на кані. Бы/іо б сёння што паказаць гасцям Мінска. А/іе і без гэтага ў творчай спадчыне Заіра Азгура ёсць сюррэа/іістычны твор. У 7О-х гадах ён зрабіў паўфігуру аўтара паэмы “Carmen de bisontis” Міколы Гусоўскага. Паэт трымае рукі на кнізе, дзе напісана кіры/ііцаю: “Песнь о зубре”. Цікава атрымліваецца, калі ведаць, што паміж выхадам паэмы ў свет і перак/іадам на расійскую мову недзе 450 гадоў.
Ка/іі творчасць гэта люстэрка жыцця і аўтапартрэт мастака, дык трэба зрабіць выснову, што Заір Азгур быў абыякавы не то/іькі да коней, а/іе і да жаночай прыгажосці. Бо не вылепіў ніводнай проста жанчыны, акрамя ў/іаснай жонкі Га/ііны. А так усе ягоныя гераіні а/іьбо на/іежаць гісторыі, а/іьбо ўваходзяць у наменклатуру. Гераіні Савецкага Саюза і Сацыя/іістычнай працы, камсамолкі, Народныя артысткі, партызанкі і заслужаныя калгасніцы. He мастак, а “Жалезны Фе/іікс” (да ягонага вобразу Заір Азгур звяртаўся неаднойчы і менавіта за “Дзяржынскага” атрымаў адну са сваіх Сталінскіх прэміяў).
Вобраз вялікага агранома, якога Масква ўшанава/іа выдатным пешым помнікам работы Мяркурава, а прыдуманы І/іьфам і Пятровым губернскі горад коннай статуяй рабо-
ты Шаца, Заір Азгур у сваёй творчасці абмінуў як неактуа/іьны. Аднак, ка/іі я гартаю а/іьбом твораў нашага мэтра, праходжу па п/іошчы Якуба Ко/іаса а/іьбо побач з бульварам на Камсамольскай, адку/іь жа/іезны ў /іітара/іьным сэнсе Фелікс замі/іавана ўтаропіўся ў п/іён сваёй працы, я нібыта чую за спінаю тупат капытоў коннага Ціміразева. Ён перас/іедуе мяне, як “медны вершнік” героя аднайменнай паэмы A. С. Пушкіна.
Д/ія кагосьці сімва/і эпохі, што скончы/іася ў 1991 годзе ў Віскулях, крамлёўскія зоркі, д/ія мяне конны Ціміразеў. А найбо/іьш яркі выразнік гэтай эпохі ў беларускім мастацтве Заір Азгур. Ён нарадзіўся ў 1908 годзе ў Расійскай імперыі, зрабіў кар’еру ў Савецкім Саюзе, памёр у 1995 годзе грамадзянінам неза/іежнай Бе/іарусі. Заір Азгур крыху не дацягнуў да ўзросту Міке/іанджэ/іа, а той, як вядома, памёр у восемдзесят дзевяць гадоў. Бо/іьшасць мастакоў пака/іення Заіра Азгура сыходзі/іа з дыстанцыі раней. Сацыя/іьны к/іімат Савецкай дзяржавы не спрыяў развіццю творчых папуляцыяў. Жыццё ў часы “вя/іікіх пера/юмаў” рэч увогуле няпростая, тым болей, ка/іі той пера/іом зацягваецца на дзесяцігодздзі і п/іаўна пераходзіць у наступны сацыяльны катаклізм. Нішто так не стамляе творчую натуру, як пераадо/іенне штучных перашкодаў і бег на месцы пад канвоем. Заір Азгур жа здо/іеў і пражыць, і зрабіць болей за іншых, бо г/іядзеў на жыццё без рамантычных шораў, умеў падпарадкоўвацца абставінам і падпарадкоўваць іх сабе.
У/іада шанава/іа Заіра Азгура за правільнае разуменне “генера/іьнай лініі”, гатоўнасць хістацца разам з ёю, і яшчэ за тое, што ягоная біяграфія была выдатнай ілюстрацыяй да занатаванай у партыйным гімне “Інтэрнацыянал” тэзы: “Хто быў нішто, той усё прыдбае”. Згодна з афіцыйнай версіяй, ён бядняцкі сын. Да таго ж прадстаўнік не самага шанаванага ў Расійскай імперыі народа. Пры царызме яму бы/іо б наканавана ўсё жыццё пражыць у бе/іарускай глыбінцы (вёска Масоры Машканскай вобласці Віцебскай губерні), не выторкваючыся за “рысу аседласці”. А вось пры Саветах прабіўся хлопец у людзі. Ды ў якія людзі!
Заір Азгур Герой Сацыя/іістычнай працы (дарэчы, адзіны сярод мастакоў Савецкай Бе/іарусі), двойчы /Іаўрэат Ста/іінскай прэміі, Народны мастак БССР і СССР, кіраўнік творчай акадэмічнай майстэрні, за выхаванцамі якой трыва/іа замацава/іася імя “азгураняты”. Заір Азгур засядаў у Вярхоўным Савеце БССР, меў пры жыцці пабудаваны д/ія яго дзяржаваю ў/іасны дом-музей. На рэспуб/ііканскіх выставах ягоныя творы заўжды ставі/іі на ганаровыя месцы, а імя называ/іася першым у газетных рэпартажах з гэтых выставаў.
Адных то/іькі помнікаў /Іеніну Заір Азгур зрабіў з дзесятак, а яшчэ помнікі генера/іам і марша/іам, паэтам/іаўрэатам, вядомым навукоўцам, героям Маскоўскага царства, героям Расійскай імперыі, Героям Савецкага Саюза, арганізатарам Чырвонага тэрору і барацьбітам з тэрорам “брунатным”. Зрабіў мэтр унёсак у Купаліяну, Скарыніяну, Ста/іініяну.
Ён меў добрыя стасункі не то/іькі з у/іадаю, а/іе і з калегамі. Здаецца, то/іькі Андрэй Бембель меў на Заіра Азгура зуб і нават заяў/іяў, што ка/іі той прыйдзе вык/іадаць на кафедру ску/іьптуру, дык ён сам з кафедры сыдзе. Мабыць, двум карыфеям бы/іо што дзя/ііць... Аўвогуле ме/іасяўасобе Заіра Азгура нешта такое, што загадзя абяззбройва/іа апанента. Гэта можна назваць да/іікатнасцю, прынамсі вонкаваю. Гэтай якасці часам бракавала ягоным ма/іадзейшым калегам, за/іішне самаўпэўненым і амбіцыйным.
Строгі к/іасічны касцюм, які сведчыў, што ягоны ў/іада/іьнік не гоніцца за модаю, бо “абранніку вечнасці” мітусня не да твару; замест га/іьштука бант, атрыбут старасвецкай рамантычнасці; высакародная сівізна ў ва/іасах і сум у крыху прыжмураных, стом/іеных вачах усё гэта звычайна з першае сустрэчы вык/ііка/іа павагу і сімпатыю. У размове адчува/іася, што ён ведае бо/іьш, чым гаворыць. Увогуле ўсё ведае і ўсё разумее.
Да асобы Заіра Азгура ца/ікам падыходзі/іа вызначэнне “жывая гісторыя” і “ча/іавек-эпоха”. А пачатак гэтай эпохі 1934 год. Народжанае сацыяльным выбухам мастацтва
“авангарду” на той момант ужо бы/іо адсунутае на перыферыю культурніцкага жыцця, дзе пачына/іа фізічна знішчацца. Ды, зрэшты, яно мусі/іа сканаць і без уся/іякіх рэпрэсіяў, бо сілкава/іася рамантычнаю вераю ў б/іізкую Сусветную рэва/іюцыю, а ўжо бы/іо відавочна, што тая адк/іадваецца на вельмі няпэўны тэрмін.
Бальшавікі здзейсні/іі калектывізацыю се/іьскай гаспадаркі. На чарзе бы/іо заканадаўчае прымацаванне рабочых да станкоў. А ў сумнавядомай пастанове ЦК ВКП(б) ад 23 красавіка 1932 года “Аб перабудове літаратурна-мастацкіх арганізацыяў” дэк/іараваўся намер загнаць у “ка/ігас” і /іюдзей творчых прафесіяў. Беларуская рэспуб/ііканская фі/іія “Саюза савецкіх мастакоў СССР” будзе створаная ў 1938 годзе. Азгур стане яе сябрам двума гадамі пазней.
А ў 1934 годзе яму бы/іо дваццаць шэсць. Прайш/іо пяць гадоў, як ён атабарыўся ў Мінску пас/ія вандровак па розных навуча/іьных установах СССР. Г этую пяцігодку ён скарыстаў, каб займець сярод калегаў хай яшчэ не надта гучнае, а/іе ўжо імя. Бо інакш з чаго б гэта ма/іадога мастака запрасі/іі ўзяць удзе/і у афарм/іенні інтэр’ераў толькі што пабудаванага Дома ўрада. Па тым часе ў Бе/іарускай ССР адчуваўся дэфіцыт творчых кадраў. А/іе з тых, што бы/іі ў наяўнасці, арганізатар групы ску/іьптар Міхаіл Керзін выбраў менавіта Азгура і гэтакіх жа маладых Бембеля, Арлова і Рытэра як найбольш падрыхтаваных і найбо/іьш перспектыўных. Дарэчы, Міхаі/і Керзін настаўнік Заіра Азгура па Віцебскім мастацкім тэхнікуме.
Тое, што рабіў Заір Азгур д/ія Дома ўрада, да нашых дзён не дайш/іо, загінула падчас акупацыі Мінска немцамі. А былі гэта тры бюсты: дзеяча Вялікай Французскай рэва/іюцыі Гракха Бабёфа і двух прадстаўнікоў бальшавіцкай наменк/іатуры, што ме/іі пэўнае дачыненне да гісторыі Савецкай Бе/іарусі Мяснікова і Дзяржынскага. Удзе/і у гэтым мастацкім праекце ў значнай ступені акрэс/ііў творчы /іёс Заіра Азгура. Д/ія даваеннага Мінска Дом урада не просга адміністрацыйны будынак. Гэты гмах, які нібыта прыціснуў
да зям/іі збо/іьшага трохпавярховы горад, сімва/іізаваў сабою новую эпоху. Гэта мінскі “Крэмль”. Праца над такім аб’ектам уводзіла мастака ў кола абраных, асвечаных даверам высокага начальства.
Тое, што Азгуравыя “Бабёф”, “Мяснікоў” і “Дзяржынскі”, зробленыя ў гіпсе і пафарбаваныя пад бронзу, у прафесійным сэнсе былі працамі даволі с/іабымі, нічога не значы/іа. Га/іоўнае, што дзякуючы ім малады мастак “трапіў у абойму” і нада/іей мог разлічваць на сур’ёзныя заказы і, адпаведна, на кар’ерны рост.
Трэба ведаць, што мастацкай адукацыі ў тым сэнсе, як мы разумеем яе сёння, Заір Азгур ніколі не меў. 3 1922 па 1929 гады ён змяніў нека/іькі навучальных установаў, шукаючы тое, што знікла ў віхуры Кастрычніцкага перавароту і справакаванай ім грамадзянскай вайны Акадэмію, дзе мастакоў вучаць класічнаму мастацтву. Цікава, што “чалавека з народа”, якім па сутнасці быў Заір Азгур, цягнула не да “пралетарскай культуры”, а да прыгажосці, што адпавядае стандартам заможных класаў. У гэтым, на маю думку, выявіўся здаровы прагматызм жыхара беларускай глыбінкі. Заір Азгур цураўся авантураў, шукаў у мастацтве і ў жыцці выверанае часам апірышча.
Кожнае падарожжа ўзбагачае чалавека эмоцыямі, уражаннямі, ведамі. Так што гэтыя сем гадоў не былі змарнаванымі, але ў сэнсе прафесійнай адукацыі іхні плён невялікі. Заір Азгур не знайшоў тое, што шукаў прынамсі, у патрэбнай яму колькасці і якасці. Старая сістэма адукацыі (у тым ліку і мастацкай) была разбураная, новая яшчэ не паўстала. Вядома, што новае гэта добра забытае старое. Так яно і будзе. Потым. А пакуль што вучань зболывага быў прадастаўлены самому сабе. Для Марка Шагала, земляка Заіра Азгура, такая сітуацыя была бы падарункам лёсу, бо ніхто не замінае ісці сваім шляхам, нішто не засціць далягляд. Але Заір Азгур іншы чалавек. Ён не любіць рызыкі, не мае выразнага ўнутранага стрыжня, шукае апірышча звонку. Рэальная сініца вабіць яго болей за віртуальнага бусла.
Пачатковыя веды Заір Азгур атрымаў у 1922-1923 гадах у Віцебску, у Мастацка-прамысловым інстытуце. Гэта легендарная ўстанова. Яшчэ зусім нядаўна яна была пляцоўкай,
дзе адбыва/іася “бойка гігантаў”. Ма/іевіч і Шага/і, два будучыя к/іасікі мастацтва XX стагоддзя, як два мядзведзі ў адной бяр/юзе, высвятлялі, хто з іх галоўны тут і ўвогу/іе. Заір Азгур гэтых падзеяў не заспеў. А/іе шмат што ў тагачасным Віцебску пра іх нагадва/іа.
Паступіў Заір Азгур у інстытут, а скончыў у 1925 годзе тэхнікум. Бо падчас вучобы адбы/іася рэарганізацыя навучальнай установы з паніжэннем яе статусу. На самым пачатку творчага ш/іяху Заіру Азгуру пашчасці/іа падыхаць свабодай, якая яшчэ не паспе/іа выветрыцца з віцебскіх муроў, адчуць водгулле адыходзячага “авангарду” наіўнага, часам па-дзіцячаму жорсткага і эгацэнтрычнага, а/іе ўсё ж вя/іікага мастацтва. Праўда, сам Заір Азгур заўжды імкнуўся трымацца як мага да/іей ад усяго, што ме/іа хоць ускоснае дачыненне да “авангарду”, “фармалізму”, “абстракцыянізму”.
КНІГІ ОНЛАЙН
