Сям’я Тотаў; Выстаўка ружаў
Іштван Эркень
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 199с.
Мінск 1985
— Ты разважаеш так, нібы збіраешся на прагулянку ў лес.
— Добра, што напомніў: было б зусім някепска напаследак прагуляцца па лесе.
— Пасаромеўся б, Я. Надзь! Няўжо гэта ўсё, што ты можаш выціснуць з сябе ў кульмінацыйны момант сваёй драмы? Улічы, што я буду вымушаны выразаць гэты кавалак.
— Чаму гэта, скажы, будзь ласка? Мне здаецца, я вельмі прыгожа паміраю.
— He ведаю, як наконт прыгажосці, а сумна да чорцікаў! Глядач хвалюецца і перажывае, калі на вачах у яго гіне нешта каштоўнае. Хоць бы ты ўжо зма-
гаўся за жыццё! Нават муха і тая б’ецца, перш чым здохнуць. Ну, хуценька, Я. Надзь, выдай мне якуюнебудзь канфліктную канцоўку.
— Ужо выдаў усё, што мог.
— Пусты нумар! Ты мяне расчараваў, стары. Калі ты ўжо ўвесь вылажыўся, хоць развітайся як след.
— 3 кім?
— Як гэта з кім? Са светам.
— Мне страшэнна хочацца спаць, Аран.
— А мне пляваць! Ці бачыце, спаць яму захацелася! Ты зразумей: які ж гэта фільм без канцоўкі? Калі чалавек памірае, глядач стаіўшы дыханне чакае, што ён скажа пад заслону.
— У мяне пустата ў галаве, Аран.
— Перамажы сябе.
— Вочы зліпаюцца.
— Натужся!
— Натужышся, дык што-небудзь другое вылеціць. Дарэчы, гэта мне заўсёды ўдавалася лепей, чым паперу пэцкаць.
— Зноў цябе панесла! Калі нічога больш арыгінальнага прыдумаць не можаш, давай на гэтым і кончым. Гледачам такія падрабязнасці ведаць нецікава.
— Добра, дазваляю выразаць гэты кавалак. Дык на чым мы спыніліся?
— Нашым паважаным тэлегледачам хацелася б пачуць развітальныя словы пісьменніка, які гіне ў адзінаборстве са смерцю.
— Ведаеш, я нешта дрэнна разумею.
— Быць не можа, Я. Надзь! Вось ужо некалькі тыдняў ты жывеш толькі думкай пра смерць.
— Бачыш, каштоўнасць думкі вельмі і вельмі адносная. Тое, што калісьці ўяўлялася мне значным, цяпер здаецца мыльнай бурбалкай.
— I не прыпомніш ніводнай важкай думкі?
— Усе ранейшыя каштоўнасці для мяне дэвальваваныя.
— Тады паспрабуй сказаць што-небудзь экспромтам.
— Лепш за ўсё нам проста развітацца з табою. Бывай здаровы, Аран, жадаю табе яшчэ шмат добрых фільмаў.
— Мяне ты не разжаліш! Ты сам сказаў неяк, што мы — прафесіяналы.
— Прафесіяналу таксама можа хацецца спаць.
— Ніякіх адгаворак, будзь ласкавы працавацьі Павінны ж мы даць гледачу нейкі духоўны спажытак.
— Я ўсё жыццё толькі тое і рабіў, што сілай прымушаў сябе працаваць. Дайце мне хоць памерці спакойна.
— Спакойная смерць — лёс бакалейшчыкаў, затое да іх не ганяюць здымачных груп з тэлебачання. Ты — пісьменнік, любімы і шаноўны ў чытачоў, таму яны маюць права чакаць ад цябе вартых, не банальных развітальных слоў.
— Дзе мне іх узяць, гэтыя словы? 3 пальца высмактаць, ці што? Або схлусіць што-небудзь? Дык жа пораху не хопіць.
— Гавары што хочаш, абы было прыгожа. Прыгажосць — гэта мастацтва, а мастацтва не можа быць хлуснёй.
— Усякае мастацтва — хлусня, Аран.
— Няхай хлусня, затое ў яе можна верыць.
— Спрадвечная здзелка з сумленнем. У што тут верыць?
— Ану, бяры свае словы назад!
— He дачакаешся.
— Тады на гэтым фільму канец.
— Мне ўсё роўна, Аран, я сваю справу зрабіў. Цяпер я паспаў бы.
— Ты мяне рэжаш без нажа! Прашу цябе, пера-
дыхні і гавары, каб лепш было чуваць. Пісьменнікі не паміраюць так бяздарна.
— Бачыпі, паміраюць.
— Здаецца, ад недасыпання табе памяць адняло, але не бяда, я табе напомню: ты не толькі сам, добраахвотна, згадзіўся ўзяць на сябе гэтую ролю, але і шмат тыдняў рыхтаваўся да яе. Дык што ж, цяпер, у апошнюю хвіліну, 'ты перастаў верыць у тое, што робіш?
— He, у гэта я веру. Наш фільм — першая ў маім жыцці праца, калі не трэба крывіць душой.
— Ты зноў за сваё. Табе абы паказаць сваю дасціпнасць.
— Пачакай, надыдзе час, і ты сам зразумееш, якую я гавару праўду. Адзіны шчыры наш учынак — гэта наша смерць.
— Ну нарэшце! Бач, як ты ёмка загнуў! А ці не хочаш абгаварыць гэтую думку больпі падрабязна?
— He хачу.
— Шкада! Але ўсё ж лепей, чым нічога. Тады мы і пакінем гэта як тваю развітальную сентэнцыю, толькі зробім дубль. Паўтары яшчэ раз, мацней.
— Што паўтарыць? — перамагаючы сон, перапытаў пісьменнік.
— Тое, што сказаў перад гэтым. Толькі перастань пазяхаць і міргаць вачамі, глядзі ў камеру. Ну, што такое, забыўся свае словы, ці што? Ты сказаў, што адзіны шчыры наш учынак — гэта смерць. Гавары за мной і, калі можаш, старайся не заплюшчваць вачэй.
Пісьменнік маўчаў.
— Ну, паварушы языком, Я. Надзь! Выдай адну толькі фразу, і я ад цябе адчаплюся.
I гэтыя словы засталіся без адказу. Аператар падышоў да ложка.
— Ён жа спіць! — кінуў ён рэжысёру.
Аран таксама падышоў да ложка, пільна прыгледзеўся да твару Я. Надзя.
— Ну і ўліплі мы! — уздыхнуў ён.— Гэтай разняіпчаснай фразы нябось нельга будзе і разабраць?
— Падчысцім, перапішам, і яшчэ як пойдзе.
Гэтага дыялогу пісьменнік ужо не чуў, таму што сон змарыў яго. На хвіліну Арану нават стала яго шкада: нашто было мучыць беднага? Што возьмеш з чалавека, які за ўсю ноч не звёў вачэй? Твар Я. Надзя, перад гэтым такі стомлены, набыў выраз спакою і лагоднасці, уласцівы ўсім поўным людзям. У куточках рота блукала ўсмешка, быццам ужо пасля ўсяго яму прьійшло ў галаву дасціпнае выказванне, якім ён так і не паспеў падзяліцца.
Аран зрабіў знак аператару. Так быў зняты апошні кадр, дзе пісьменнік, здавалася, спакойна спаў; на заднім плане відаць была шырма, а на тумбачцы каля ложка — кветкі і ліманад.
Потым — асцярожна, стараючыся не нарабіць шуму,— рэжысёр і аператар сталі збіраць апаратуру.
— Рэспіратар, хутка! — скамандавала Сільвія сястры, якая падсунула да ложка нейкі чарговы прыбор на перасоўным століку.
Аран і аператар спыніліся пасярод дарогі. Ды ім і не было як прайсці да дзвярэй. Давялося назіраць да канца ўсю працэдуру: нейкі зонд з малюсенькай лямпачкай на канцы асцярожна ўвялі ў рот хвораму і праз дыхальнае горла прапхнулі глыбей, у лёгкія. Хто ведае, навошта ён, гэты прыбор? Доктар назвала яго рэспіратарам, тады, відаць, ён паможа дыхаць невядомаму хвораму, твар у якога быў такога самага шараватага адцення, як і навалачка на падушцы. Я. Надзь напэўна растлумачыў бы прызначэнне прыбора, але, на шчасце, ён спіць, інакш відовішча гэтае зноў вывела б яго з раўнавагі.
— Ну як, дзейнічае? — спыталася сястра.
— Цудоўна! — адгукнулася Сільвія. I ў гэты момант заўважыла тэлевізійнікаў.— А вы чаго тут чакаеце?
— Я. Надзь заснуў. Прасіў яго не будзіць.
— Заснуў? Тым лепей,— сказала доктар, не адрываючы вачэй ад безыменнага хворага.— Хоць не будзе за намі падглядваць.
Яна паднялася, даючы дарогу. Нарэшце рэжысёр і аператар выбраліся з палаты; уздыхнуўшы з палёгкаю, яны збеглі па лесвіцы, селі ў машыну і паехалі на тэлестудыю.
— Ну, што скажаш? — дарогай спытаўся Аран.
— Сёння ён быў не ў форме,— заўважыў аператар.
— Я адразу гаварыў, што на гэтую ролю патрэбны не пісьменнік, а акцёр.
— Бяры, што даюць,— падагульніў аператар.
Яны прыехалі на студыю. Аран занёс касету з плёнкай у лабараторыю; ён зрабіў на ёй паметку «тэрмінова», яшчэ не ведаючы, што гэта — апошняя стужка яго фільма.
Я. Надзя хавалі ўсёй тэлестудыяй.
— Ён памёр героем,— сказаў Уларык у развітальнай прамове,— пры выкананні службовага абавязку. Памяць пра яго будзе жыць у сэрцах тэлегледачоў.
За труной Я. Надзя, як і трэба было чакаць, цягнулася несканчоная чарада прыгожанькіх жанчын. Арана Корама не было: сябры, спасылаючыся на грамадскую думку, параілі яму лепей не паказвацца на пахаванні.
ВЫСТАУКА РУЖАУ '
Тэлебачанне прадэманстравала нам фільм — змрочны, які пакідае цяжкае ўражанне, але вельмі
1 Газетная рэцэнзія.
павучальны. Стваральнікі гэтай навукова-папулярнай стужкі ставілі за мэту даць магчымасць гледачам зазірнуць у тую загадкавую краіну, адкуль, як гэта звычайна кажуць, яшчэ не вярнуўся ні адзін падарожнік.
Тры галоўныя ўдзельнікі фільма, апошнія гадзіны жыцця якіх — ад бальнічнага ложка да самай магілы — мы мелі магчымасць прасачыць на экране, дамагліся выдатнага мастацкага ўвасаблення. На вышыні аказаўся і Аран Корам, хоць наватарства задачы не заўсёды было пад сілу маладому рэжысёру.
Заслугоўвае ўсялякай ухвалы ініцыятыва тэлебачання, якое арганізавала пастаноўку фільма. Гэты самы масавы від мастацтва дазволіў нам, не выходзячы з дому, назіраць жыццё акіянскіх глыбіняў, штурм Гімалайскіх пікаў, таямніцы дзікіх лясоў, іншымі словамі: недаступнае зрабіў даступным. Наш сучаснік ведае пра навакольны свет непараўнана больш за сваіх папярэднікаў. «У смерці няма стэрэатыпаў»,— гаворыць адзін з герояў фільма, і гэтую думку ўдала ілюструюць стваральнікі дакументальнай стужкі «Выстаўка ружаў». Патрабавальны глядач, які не толькі хоча развеяцца, але і чакае ад мастацтва пажытку розуму і сэрцу, правёў каля блакітнага экрана незабыўную гадзіну.
Другі фільм тэлепраграмы — «У гасцях у дзевяностагадовага млынара» — з’явіўся эфектным кантрастам першаму. У героя гэтага фільма — жыццярадаснага старога, занятага, нягледзячы на шаноўны ўзрост, актыўнай працай, ёсць чаму павучыцца. Памерці не вялікая штука, але, аказваецца, у нашых сілах адсунуць смерць і, дзякуючы разумнаму ладу жыцця і адмове ад згубных жаданняў і звычак, зберагчы найдаражэйшы наш скарб — чалавечае жыццё.
Іштван Эркень (1912—1979) — вядомы венгерскі пісьменнік і драматург, лаўрэат прэміі імя Кошута, многіх літаратурных прэмій у сваёй краіне і за мяжой.
Літаратурную дзейнасць пачаў яіпчэ да вайны. Першы зборнік апавяданняў «Танец мора» выйшаў у 1941 годзе. Зборнік атрымаў сваю назву па аднЯйменным апавяданні пра тое, як хворыя, вырваўшыся з вар’яцкага дома, прыводзяць насельніцтва невялікага гарадка да істэрыі і псіхозу. Сярод тых, што вырваліся на волю, ёсць нехта тоўсты па імені Герынг. У апавяданні відна больш чым празрыстая аналогія з фашызмам, які на той час даўно ўжо вырваўся з германскага «вар’яцкага дома» на прасторы Еўропы.
У гады вайны Іштван Эркень быў на ўсходнім фронце. He пісаў нічога, акрамя некалькіх паштовак дадому. 3 вайны вырваўся, трапіўшы ў савецкі палон.
Пасля вайны выпусціў нямала кніг прозы, у прыватнасці, зборнікі аповесцей і апавяданняў «У завіруху», «Маладажоны на ліпучцы», «Прынцэса Іерусаліма», раман «Муж і жонка» і іншыя творы. Пісаў рэпартажы, нарысы, успаміны. Вядомасць набылі яго ўспаміны «Лагернікі» — пра тое, як рос антываенны, антыфашысцкі настрой сярод венгерскіх ваеннапалонных.
КНІГІ ОНЛАЙН
