Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
ці самага далёкага Архана. Часам мне здавалася, быццам я заўважаю, як адлюстраванні рукі або галавы рухаюцца не адначасова са мной, а на долю секунды пазней. Зусім жудасна мне рабілася, калі я занадта захапляўся крывымі мордамі: раздзімаў шчокі, ссоўваў бровы, высоўваў язык, або калі разглядаў васьмярых з соцень Арханаў, якія стаіліся ў кожным кутку люстэрка, і забываўся пра свае рукі і пальцы, а тыя раптам самі па сабе рабілі якінебудзь просты рух, тады я заўважаў, як дзясятак-другі маленькіх Арханаў плаваюць у зеленаватых глыбінях люстранога мора і раптам паўтараюць мой неўсвядомлены жэст; на нейкі момант мне здавалася, што яны змовіліся і рухаюцца з гэтага часу самі па сабе. Спачатку мяне прабіралі дрыжыкі, а потым, калі тая частка майго розуму, якая не разумела жартаў, згаджалася з тым, што гэта мне толькі здалося, я працягваў гульню, каб зноў адчуць той самы жах. Потым я адным пальцам падштурхоўваў створкі, крыху перасоўваў іх, і вось ужо шэраг зусім іншых люстраных Арханаў глядзеў на мяне. Было адчуванне, што я гляджу ў прыцэл фотаапарата, які раптам страціў фокус, і мне падабалася нейкую хвілю бездапаможна шукаць самую блізкую сваю выяву і сваё ўласнае месца (нібыта я насамрэч згубіўяго) сярод гэтых новых бясконцых Арханаў.
Часам у «знікненне» мы гулялі з мамай і братам, і тады гэтая гульня магла займаць мяне гадзінамі, аднак частка маёй свядомасці, нібы строгае журы, адбірала і прасейвала ўсю адпаведную інфармацыю — маміны тэлефонныя размовы, дзе тата, калі ён можа вярнуцца і ці не знікне аднойчы сама мама.
А мама таксама часам знікала. Аднак, калі знікала яна, нам заўсёды давалі якое-небудзь тлумачэнне, напрыклад, казалі: «Ваша мама захварэла, яна адпачывае ў цёткі Нарыман». Памятаю, што гэтыя тлумачэнні падаваліся мне пераканаўчымі, гэтаксама як, хай на ней-
кае імгненне, ахвотна верыў у праўдзівасць люстраных ілюзій. Пад наглядам бабулінага кухара або швейцара Ісмаіла-Эфендзі мы на параходзе ці аўтобусе адпраўляліся наведаць маму на іншы канец Стамбула, напрыклад, да сваякоў у Эрэнкёй або ў іх іншы дом у Істыніе. Ад гэтых падарожжаў у мяне ў памяці захаваўся не столькі смутак, колькі адчуванне прыгоды. Побач быў старэйшы брат, і мяне супакойвала падсвядомая ўпэўненасць, што ў выпадку небяспекі першым з ёю будзе мець справу менавіта ён. Калі мы дабіраліся да патрэбнага дома або вілы, нас сустракалі матчыны сваякі, пажылыя мілыя і ласкавыя цётачкі і валасатыя дзядзечкі, якія мяне крыху палохалі. Яны спачатку лашчылі нас і гладзілі па галаве, а потым паказвалі нам усе дзіўныя штукі ў доме, якія маглі б нас зацікавіць: канарэйку, якая залівалася званочкам, нямецкі барометр, які, мяркую, быў у кожнай еўрапеізаванай стамбульскай сям’і (там былі фігуркі
мужа і жонкі ў баварскіх традыцыйных строях, і ў залежнасці ад надвор’я яны выходзілі са свайго доміка або хаваліся ў ім), гадзіннік з зязюляй, якая сваёй рашучасцю і пунктуальнасцю кожныя паўгадзіны збівала з тропу канарэйку, а тая білася ў клетцы, каб даць ёй годны адказ; і, нарэшце, нас вялі ў мамін пакой.
Шырыня і прасцяг мора за расчыненым акном, мяккасць святла бянтэжылі і здзіўлялі мяне (можа быць, таму я так люблю карціны Маціса з паўднёвымі краявідамі за акном); спачатку я быў заклапочаны тым, што сустрэў маму ў такім прыгожым і чужым месцы, і адмаўляўся верыць у гэта, але ўпэўненасць вярталася да мяне, калі я заўважаў на маленькіх століках знаёмыя туалетныя прылады — пінцэты, флакончык з духамі, шчоткі для валасоў з аблупленай аздобай, гэтыя і яшчэ некалькі падобных рэчаў напаўнялі пакой непаўторным маміным пахам. Я памятаю ў дэталях, як мама па чарзе брала нас
з братам на рукі і пяшчотна лашчыла і гладзіла па галаве. Братуяна раіла (яна заўсёды любіла даваць парады), што яму трэба зрабіць, што сказаць, куды пайсці, як сябе паводзіць, якую рэч прынесці ёй наступны раз і з якой шафы яе дастаць. Я не слухаў гэтых размоў, я глядзеў у акно; калі ж даходзіла чарга да мяне, мама пачынала са мной весела жартаваць.
Падчас аднаго мамінага знікнення тата прывёў у дом няню — светла-светласкурую, нізкарослую, зусім не прыгожую, круглявую жанчыну, яна ўвесь час усміхалася і з разумным выглядам, які ёй самой, мабыць, вельмі падабаўся, казала, што і мы павінны рабіць тое самае — пастаянна ўсміхацца. Мы з братам ніяк не маглі да яе прызвычаіцца; акрамя ўсяго іншага, мы былі расчараваныя тым, што яна не была іншаземкай, як няні, якіх мы бачылі ў некаторых іншых сем’ях. Тыя няні былі ў асноўным немкі, прасякнутыя пратэстанцкім духам; у параўнанні з імі наша няня «ўражання не зрабіла». У доме стала неспакойна ад нашай з братам пастаяннай штурханіны, мы перадражнівалі яе: «Прашу вас, ціха, ціха, досыць, досыць», — тату гэта забаўляла, і неўзабаве яна знікла. Пазней, калі падчас татавых «знікненняў» нам з братам здаралася счапіцца ў смяротнай сутычцы, мама, страціўшы ўсялякае цярпенне, у роспачы казала: «Я зараз вазьму і пайду!» Або: «Я зараз выскачу праз гэтае акно!» (Аднойчы яна нават перакінула сваю прыгожую ножку цераз падаконнік.) Калі ж яна дадавала: «I тады ваш TaTa ажэніцца з той жанчынай» — у якасці прэтэндэнткі на званне новай мамы мне ўяўлялася не адна з тых жанчын, пра якіх у прынцыпе не згадвалі, але чые імёны часам, у хвіліну гневу, зрываліся з маміных вуснаў, а тая бледная, пухлая, добрасардэчная і разгубленая няня.
Нягледзячы на тое, што мы ўсе жылі ў адным доме, у адных пакоях, сустракаліся на тых самых вуліцах, на тое, што часам наша сям’я нават падавалася мне шчас-
лівай, і што, за выключэннем некалькіх дробязей, мы абмяркоўвалі тыя самыя тэмы і вялі аднолькава марнатраўнае жыццё (крыніца шчасця, яго апора і смерць!), гэтая звычайная штодзённасць, яе нудныя імгненні і дні жывілі мой смутак значна больш, чым нечаканыя «знікненні»; яны, нібы вясёлыя, дзіўныя атрутныя кветкі (як маміна туалетнае люстра), пераносілі мяне ў іншы свет. Я рэдка плакаў з прычыны гэтых «знікненняў», сямейных сварак і драм, хоць і перажываў іх значна мацней, чым покліч цёмнага боку маёй свядомасці, уласнае займальнае быццё і смутак, на які я хацеў забыцца.
Сваркі, як правіла, пачыналіся за сталом. Потым больш прыдатным для гэтага месцам стала новая татава машына («Опель-рэкорд» 1959 года), таму што выйсці з машыны, якая хутка едзе, не так проста, як у гневе выскачыць з-за стала. Іншым разам падчас нядзельнай вылазкі на Басфор або звычайных выездаў, калі сварка ўжо гатовая была выбухнуць, мы з братам ішлі ў заклад: пасля першага моста ці пасля першай бензакалонкі тата ўдарыць па тармазах, рэзка паверне і, нібы капітан, які ў гневе вяртаецца на прыстань згружаць толькі што пагружаны тавар, адвязе нас назад дадому, а сам паляціць на машыне невядома куды.
Моцным уражаннем стала для нас адна з першых бацькоўскіх сварак — у ёй было нешта паэтычнае і ўзвышанае. Аднойчы вечарам мама і тата ўскочылі з-за стала ў нашым летнім доме, што на востраве Хейбеліяда (як і кожнаму дзіцяці, мне падабаліся такія моманты, бо я мог тады есці не так, як патрабавала мама, а так, як хацелася мне самому). Мы з братам яшчэ крыху пасядзелі ціхенька за сталом, пакуль яны на трэцім паверсе з усяе сілы крычалі адно на аднаго, а потым, паводле інстынкту, пабеглі да іх. (Паводле таго самага інстынкту я, як толькі адкрыў гэтыя дужкі, зразумеў, што мне ні за што на свеце не хочацца ўспамінаць гэтыя гісторыі.) Мама заўважы-
ла, што мы назіраем за іх сутычкай, запхнула нас у іншы пакой і з трэскам зачыніла дзверы. У пакоі было цёмна, аднак з суседняга, ярка асветленага пакоя праз матавыя шкляныя дзверы лілося роўнае мяккае святло. Праз гэтае шкло ў стылі ар нуво мы з братам зачаравана глядзелі, як іх цені паміж крыкамі і воклічамі збліжаліся, датыкаліся адзін да аднаго, разыходзіліся і зноў збліжаліся. Ад напружання гэтай хвалюючай гульні ценяў, нібы ў тэатры «Карагёз», заслона (матавае шкло) раз-пораз уздрыгвала, і ўсё было чорна-белым.
9. Іншы дом: Джыхангір
Часам тата і мама знікалі разам. У адзін з такіх дзён, зімой 1957 года, майго брата адправілі пажыць на другі паверх, да татавай сястры і яе мужа. А па мяне ўвечары прыехала маміна сястра і павезла мяне з Нішанташы да сябе, у Джыхангір. Са мной яна была вельмі добрай і ласкавай і, каб я не засмучаўся, як толькі мы селі ў яе машыну («Шэўрале»), яна сказала: «Я папрасіла Чэціна купіць табе на вечар ёгурт». Памятаю, што ёгурт мяне не зацікавіў, а вось тое, што ў цёці ёсць персанальны кіроўца, — напэўна! Дом, пабудаваны яшчэ маім дзядулем, не апраўдаў маіх спадзяванняў: гэта быў вялікі, без ліфта і цэнтральнага ацяплення, будынак з малюсенькімі кватэркамі, у адной з іх праз шмат гадоў пасялюся і я сам. Я з сумам спрабаваў прызвычаіцца да новага дома і быў моцна азадачаны, калі, пасля паабедзеннага сну, лежачы ў ложку ў піжаме, як належыць распешчанаму дзіцяці з дома Памукаў, паклікаў служанку: «Эмінэ-ханым, хадзі сюды, падымі мяне і апрані», — а ў адказ атрымаў досыць строгую вымову, што я ўжо вялікі і магу ўсё зрабіць сам. Можа быць, праз гэта я ўсе астатнія дні ў іншым доме трымаўся фанабэрыста і, можа, крыху раздзімаў шчокі. Калі цётка, яе муж Шаўкет Радо, журналіст, паэт і выдавец (гэта ён зрабіў факсімільнае выданне кнігі Мелінга), іх дванаццацігадовы сын, старэйшы за мяне на сем гадоў, і я сядзелі пры вячэры, а са сцяны на нас глядзеў партрэт
майго сімпатычнага двайніка ў кепцы, я, нібыта незнарок, паведаміў, што прэм’ер-міністр Аднан Мендэрэс — мой дзядзька. Я разлічваў, што маю заяву сустрэнуць з належнай павагай, але сваякі пачалі хіхікаць і задаваць мне насмешлівыя пытанні. Я ўспрыняў гэта як поўную несправядлівасць, бо шчыра верыў, што мой дзядзька насамрэч прэм’ер-міністр.
Аднак гэтая ўпэўненасць трывала сядзела ў асобным куточку маёй свядомасці. Тлумачыўся гэты шчыры зман вось чым: імя майго дзядзькі Азхана было з пяці літар, таксама як і ў прэм’ер-міністра Аднана, і сканчаліся
абодва імені на «ан»; прэм’ер толькі што паляцеў з візітам у Амерыку, а мой дзядзька жыў там доўгія гады; іх фатаграфіі я бачыў па некалькі разоў кожны дзень (прэм’ер-міністра —у газетах, а дзядзьку — у самых розных месцах бабулінай вялікай гасцёўні), і на некаторых фотаздымках яны былі вельмі падобныя. Пасталеўшы, я заўважыў, што многія мае думкі, меркаванні, перакананні, стэрэатыпы і эстэтычныя густы ўзнікаюць паводле падобнага прынцыпу, але ўсведамленне гэтага не ўратавала мяне ад самой звычкі. Я «шчыра», як і тыя з амерыканцаў, якія не бачаць розніцы паміж індыком і Турцыяй*, веру, што ў людзей не толькі з аднолькавымі, а нават з падобнымі імёнамі і характар павінен быць падобны; што значэнні незнаёмых мне турэцкіх і замежных слоў падобныя на значэнні тых слоў, што
КНІГІ ОНЛАЙН
