Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
Падчас нашых з мамай лодачных прагулак мне здавалася, што фарбы басфорскіх узгоркаў нараджаюцца не ў сонечным святле. Мне здавалася, што іх няяркае святло ліецца з кропель на лістоце чынар і цэрцыса, з крылаў чайкі, якая раптам прамільгнула перад намі, са сцен паўразбуранай лодачнай станцыі. Сонца не ўладарыць над краявідамі і надвор’ем Басфора нават у самыя спякотныя летнія дні, калі бядота скача ў ваду з набярэжных. Раннімі летнімі вечарамі я люблю глядзець на непаўторнае святло, у якім зліваюцца чырвонае ззянне неба і таямнічая цемра вады, і спрабаваць разгадаць яго загадку. Люблю глядзець, як павольна змяняецца колер бурлівых пенных хваляў, што нясуць лодкі з шалёнай хуткасцю, такім самым дзіўным для мяне чынам мяняецца колер сажалкі з гарлачыкамі Манэ, калі адступіць на некалькі крокаў і паглядзець з іншага пункта.
У сярэдзіне 1960-х я вучыўся ў Роберт-каледжы і кожны дзень ездзіў туды на аўтобусе з Бешыкташа ў Сарыер. Мне падабалася, стоячы ў натоўпе пасажыраў, глядзець, як за ўзгоркамі на азіяцкім беразе ўзыходзіць сонца і цёмныя таямнічыя воды трапяткога Басфора мяняюць свой колер і робяцца ўсё святлейшымі. Калі нейкі занураны ў смутныя думкі чалавек выйдзе прагуляцца па беразе Басфора бліжэй да канца ціхай, бязмесячнай і бязветранай летняй ночы або ў імглістую веснавую ноч, калі на дрэвах не варухнецца ніводзін лісток, і будзе доўга-доўга ісці сам пад гук сваіх крокаў, то, калі ён дойдзе да нейка-
га мыса, да Акынтыбурну ці да маяка побач з могілкамі Ашыян, і раптам пачуе ў начной цішы грозны шум бурлівай плыні і ў страху заўважыць загадкавае святло, што ліецца ад зіхоткай бялюткай пены, то ён са здзіўленнем зразумее, як у свой час я і А. Ш. Хісар, што ў Басфора ёсць непаўторная чыстая душа.
Я вяду свой аповед аб кіпарысах, што зберагаюць цемру ў лагчынах, аб закінутых, апусцелых і занядбаных вілах, аб немаведама чым гружаных лядашчых іржавых суднах; аб вершах, якія можа зразумець толькі той, хто пражыў на гэтых берагах усё сваё жыццё, бо гаворыцца ў іх пра караблі, што плывуць па Басфоры, і пра асабнякі, што стаяць над яго водамі; аб тым, што значыць жыць сярод руін некалі вялікай і магутнай цывілізацыі, якая стварыла свой непаўторны стыль, і быць недасведчаным дзіцем, якое нічога не ведае ні пра гісторыю, ні пра цывілізацыю, але шчыра імкнецца зразумець гэты свет, а яшчэ хоча шчасця і весялосці; мой аповед і аб пяцідзесяцігадовым пісьменніку, аб яго сумневах, горычы і радасцях, якія называюцца жыццём, і аб яго досведзе. Кожны раз, калі я пачынаю апавядаць пра прыгажосць і паэтычнасць Басфора, Стамбула і яго цёмных вуліц, нейкі ўнутраны голас кажа, што я, падобна да пісьменнікаў папярэдніх пакаленняў, перабольшваю прыгажосць свайго горада, каб схаваць ад самога сябе хібы ўласнага жыцця.
Калі мы бачым горад прыгожым і чароўным, значыць, такім павінна быць і наша жыццё. Апісанні Стамбула і яго галавакружнай прыгажосці ў пісьменнікаў папярэдніх пакаленняў захаплялі мяне чароўнай мовай аповеду, але і нагадвалі, што яны расказваюць пра вялікі горад, у якім ужо не жывуць, і што яны аддаюць перавагу зручнасці ўжо еўрапеізаванага Стамбула. Ад іх я даведаўся, што цана бязмернай і лірычнай, захопленай хвалы Стамбулу — ужо не жыць у горадзе, бо «прыгожае» ў нечым мы бачым здалёк. Пісьменнік, які ў душы адчу-
вае віну за гэта, але бярэцца расказаць пра руіны і смутак свайго горада, павінен узгадаць і тое таямнічае святло, якое яны кідаюць на яго жыццё; а калі ён захоплена піша пра прыгажосць горада і Басфора, то павінен памятаць і пра галечу свайго жыцця, і пра тое, што пераможная і шчаслівая атмасфера мінулых часоў не мае нічога агульнага з яго цяперашнім жыццём.
Падчас нашых з мамай прагулак мы перажывалі некалькі «небяспечных» момантаў: то лодку пару разоў зацягвала плынь, то яна качалася на хвалях, паднятых суднам, што праходзіла міма, і вось, калі прагулка падыходзіла да канца, лодачнік высаджваў нас у Ашыяне, не даязджаючы да мыса Румеліхісары, акурат там, дзе
плынь падыходзіць вельмі блізка да берага. Адтуль мы пешшу ішлі да крэпасці Румеліхісары, пабудаванай у самым вузкім месцы Басфора. Нас з братам вельмі займалі гарматы часоў Мехмеда II і заваявання Канстанцінопаля, пастаўленыя ля вонкавай сцяны для прыгажосці; у іх велізарных ствалах па начах спалі п’яніцы і бяздомныя, там былі раскіданыя аскепкі шкла, брудныя анучы, бляшанкі і недапалкі, і праз усё гэта нам здавалася, што вялікая гістарычная спадчына Стамбула і Басфора для большасці сучасных насельнікаў — нешта цёмнае, загадкавае і незразумелае.
Калі мы падыходзілі да параходнай прыстані Румеліхісары, мама паказвала на маленькую кавярню адразу за ёй, на напалову брукаваную, напалову пакрытую асфальтам дарогу і нагадвала: «Тут раней была драўляная віла. Калі я была маленькай дзяўчынкай, ваш дзядуля прывозіў мяне сюды на лета». Гэты летні дом нязменна
ўяўляўся мне страшным, старым і паўразбураным будынкам, руінай, цалкам вартай таго, каб яе знеслі. У мяне з галавы ніяк не выходзіла адна звязаная з ім гісторыя пра дачку пашы, гаспадыню дома, якая жыла на першым паверсе і якую ў сярэдзіне 1930-х гадоў пры загадкавых абставінах забілі зладзеі. Калі мама заўважала, што гэтая змрочная гісторыя моцна ўражвае мяне, яна пачынала іншую: паказваючы сляды разбуранай лодачнай станцыі, з усмешкай і сумам узгадвала пра тое, як аднойчы дзядулю не спадабалася бамія, прыгатаваная бабуляй, і ён, раз’юшаны, выкінуў ежу разам з рондалем з акна ў глыбокія і наравістыя воды Басфора.
Калі мама сварылася з бацькам, яна з’язджала да далёкіх сваякоў у Істыніе, вокны іх вілы выходзілі на верф; я памятаю, як потым гэты дом ператварыўся ў руіны. У гады майго дзяцінства нуварышы і стамбульскія буржуа, якія пакрысе пачыналі багацець, не выяўлялі да басфор-
скіх віл ніякай цікаўнасці. Старыя басфорскія вілы не ратавалі ад холаду і паўночна-ўсходняга ветру, абаграваць іх было складана і дорага. Новыя капіталы часоў Рэспублікі не былі такімі магутнымі, як асманскія, іх уладальнікі адчувалі сябе ў значна большай ступені еўрапейцамі, яны жылі ў шматпавярховых дамах у ваколіцах плошчы Таксім і пазіралі на Басфор здалёк, яны не куплялі вілы ні ў асманскіх сем’яў, аддаленых ад улады, ні ў збяднелых дзяцей вяльможаў, ні ў іх сваякоў, такіх як А. Ш. Хісар. Да 1970-х гадоў, пакуль горад не пачаў хутка расці, у вялікіх драўляных асабняках і вілах на Басфоры жылі звар’яцелыя былыя прыдворныя, унукі вяльможаў, якія судзіліся адзін з адным за падзел нерухомасці і маёмасці, удамах здавалі ўнаймы паверхі або і асобныя пакоі. Занядбаныя дамы гнілі, фарба з іх абсыпалася, драўляныя сцены чарнелі ад холаду і вільгаці; іх часта ўпотай падпальвалі ў надзеі, што на іх месцы пабудуюць шматпавярховы дом, так што за гады майго дзяцінства большасць іх знікла.
У канцы 1950-х гадоў у нас была нязменная звычка кожную нядзелю раніцай выпраўляцца на аўтамабільную прагулку па Басфоры падыхаць паветрам. За руль
«Доджа» 1952 года выпуску садзіліся бацька або яго брат. Можа быць, нас трохі і засмучала знікненне асманскай культуры, але мы належалі да новай, рэспубліканскай буржуазіі, і ў дачыненні да «Басфорскай цывілізацыі» ў нас было хутчэй не сумнае пачуццё страты, а пачуццё гонару і задаволенасці, бо мы былі спадкаемцамі яе велічы, яе працягам. Падчас кожнай басфорскай вандроўкі мы абавязкова заязджалі ў Эмірган, дзе спыняліся ў кавярні «Пад чынарай» паесці вялікіх круглых вафель з начынкай, дзе-небудзь у Бебеку або Эміргане прагульваліся ўздоўж берага і глядзелі, як па Басфоры праплываюць караблі; па дарозе мама прасіла спыніць машыну і выходзіла купіць гаршчок для кветак або пару велізарных рыб, луфароў.
Памятаю, цягам таго як я сталеў, гэтыя прагулкі ў вузкім сямейным коле (тата, мама і мы з братам) пачалі выклікаць у мяне нуду і раздражненне. Дробныя сямейныя
спрэчкі, наша з братам пастаяннае суперніцтва і гульні, што пераходзілі ў сваркі, няшчасці маленькай сям’і, якая сядае ў машыну і выбіраецца з дому ў пошуках глытка чыстага паветра, — усё гэта атручвала сустрэчы з Басфорам. Але я кожную нядзелю выбіраўся на гэтыя прагулкі. У пазнейшыя гады я бачыў, як іншыя машыны везлі на Басфор іншыя сем’і, шумныя, скандальныя, нешчаслівыя; яны, як і мы, зноў выбіраліся на нядзельныя прагулкі, і я бачыў, што маё жыццё не такое ўжо асаблівае, а яшчэ — што Басфор для стамбульскіх сем’яў, магчыма, быў адзінай крыніцай радасці.
Прыкметы Басфора як асаблівага месца майго дзяцінства пакрысе зніклі, гэтакяк згарэлі адна за адной яго вілы, і цяпер прагулкі па Басфоры радуюць мяне ўспамінамі. Цяпер і я з задавальненнем расказваю, як даўней мы ставілі дальяны, пасткі для рыбы, і як тата тлумачыў мне, якім адмысловым чынам з сетак робіцца дальян і як ён зачыняецца; як на лодках ад вілы да вілы плавалі гандляры садавіной і прапаноўвалі свой тавар; як мы хадзілі з мамай на басфорскія пляжы і як прыемна было купацца ў Басфоры; як на прыстанях, якія адна за адной пусцелі і зачыняліся, узнікалі шыкоўныя рэстараны; як рыбакі прычальвалі да гэтых прыстаняў на сваіх лодках і як мне было забаронена нават крыху пакатацца з імі. Але галоўнае, што робіць для мяне Басфор Басфорам, засталося нязменным з дзяцінства. Басфор для мяне — невычэрпная крыніца дабра, аптымізму, здароўя і добрага самаадчування, ён надае гораду сілы і робіць жыццё ў ім лягчэйшым.
«Не такая ўжо дрэнная штука — жыццё, — часам думаю я. — Што б там ні было, заўжды можна прагуляцца па Басфоры».
7. Басфор на карцінах Мелінга
Віды Басфора малявалі многія заходнія мастакі, але самыя, па-мойму, пераканаўчыя і самыя мае любімыя — карціны Антуана Ігнаса Мелінга. Кніга з яго гравюрамі, сама назва якой — Voyage pittoresque de Constantinople et des rives du Bosphore («Маляўнічае падарожжа па Канстанцінопалі і берагах Басфора») — гучыць для мяне паэтычна, была апублікавана ў 1819 годзе, а ў 1969-м яе рэпрынтнае выданне ўдвая меншага фармату выпусціў мой сваяк, паэт і выдавец Шаўкет Радо, ён і падарыў яе нам у тыя дні, калі ўва мне ва ўсю моц гарэў мастакоўскі запал. Гэтыя малюнкі я магу разглядаць дзе заўгодна і колькі заўгодна, мне здаецца, што менавіта так бездакорна і выглядаў Стамбул асманскіх часоў. Такую мілую майму сэрцу ілюзію нараджаюць не столькі драбнюткія дэталі і падрабязнасці намаляваных акварэллю і гуашшу карцін, выведзеныя Мелінгам са стараннасцю архітэктара або матэматыка, колькі зробленыя з іх пад кіраўніцтвам самога мастака чорна-белыя гравюры. Як бы там ні было, але ў моманты, калі мне хочацца пераканаць сябе ў велічы нашай мінуласці, — у чалавека, занадта адкрытага ўплывам заходняй літаратуры і мастацтва, могуць часам здарацца такія прыступы стамбульскага патрыятызму — маім суцяшэннем становяцца гравюры Мелінга. Але да гэтага суцяшэння прымешваецца і смутак ад усведамлення, што многіх з гэтых выдатных будынкаў ужо
КНІГІ ОНЛАЙН
