Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
Гэтая асалода нагадвае прыемнае пачуццё ў хвіліны, калі мы бачым саміх сябе ў сне, пазней яна на ўсё жыццё
* -міш.
паселіцца ў нашай душы атрутнай звычкай: сэнс усяго, што мы перажываем, — нават самых вострых прыемнасцей — мы прызвычайваемся дазнавацца ад іншых. Падобна да таго, як мы спачатку прагна слухаем, засвойваем, а пасля апавядаем гэтыя першыя дзіцячыя «ўспаміны» ўжо як свае ўласныя, гэтак і ўсё, што кажуць іншыя пра што-кольвек зробленае намі, праз нейкі час становіцца нашымі ўласнымі думкамі, ператвараецца ў важныя ўспаміны пра сапраўды перажытае намі. Пра свой горад, як і пра сваё жыццё, мы таксама часцёй за ўсё дазнаемся ад іншых.
У хвіліны, калі расказанае іншымі пра мяне і пра Стамбул падаецца мне ўласнымі ўспамінамі, мне хочацца сказаць пра сябе нешта такое: «Некалі я быццам бы займаўся маляваннем, кажуць, я нарадзіўся ў Стамбуле, у Стамбуле вырас і быў нібыта неблагім і цікаўным хлопчыкам, а пасля, калі мне споўнілася дваццаць два гады, як мне расказвалі, невядома чаму пачаў пісаць раман». Мне хацелася ўсю кнігу напісаць менавіта ў такім стылі: і як казку, дзе ўсё жыццё пражывае нехта іншы, і як салодкі сон, дзе слабнуць голас і воля. Аднак гэтая чароўная казачная мова, як па мне, не пераканаўчая: яна паказвае жыццё як падрыхтоўку да іншага, болыіі светлага, сапраўднага жыцця, у якім мы апынемся адразу па абуджэнні. Таму для такіх, як я, няма магчымасці пражыць іншае жыццё, акрамя як у кнізе, што ты трымаеш у руках. А гэта, чытач, залежыць ад тваёй увагі. Я буду з табой шчыры, а ты будзь да мяне спагадлівы.
2. Фотаздымкі ў музейнай цемры
Mae мама, тата, старэйшы брат, бабуля, татавы сёстры і браты з сем’ямі ўсе жылі на розных паверхах аднаго пяціпавярховага дома. Mae бацькі займалі чацвёрты паверх гэтага «сучаснага» будынка, над дзвярыма якога, паводле моды, што панавала тады, красаваўся горды надпіс: «Дом сям’і Памук», а яшчэ за год да майго нараджэння ўсе нашыя жылі разам, нібы вялікая асманская сям’я, у розных пакоях і частках іншага вялікага каменнага асабняка. У 1951 годзе на ўчастку побач з ім пабудавалі дом для нас, і, калі мы перасяліліся, асабняк аддалі ў арэнду прыватнай пачатковай школе. Першыя гады я вандраваў уверх і ўніз па гэтых паверхах на руках у мамы, і на кожным з іх было па адным ці па два піяніна. Адзін з маіх дзядзькаў, якога я памятаю заўжды з газетай у руках, ажаніўся апошнім з братоў і пасяліўся на першым паверсе разам з жонкай, якая наступныя паўстагоддзя разглядала ў акно мінакоў, і яе піяніна. Усё гэтыя піяніна, ні на адным з якіх ніхто ніколі не граў, выклікалі ў мяне тугу і смутак.
He толькі маўклівыя піяніна, але і заўжды замкнёныя буфеты са шклянымі вітрынамі, бітком набітыя кітайскім фарфорам, кубкамі, срэбнымі сервізамі, цукарніцамі, табакеркамі, крышталёвымі фужэрамі, флаконамі для ружавай вады, талеркамі, кадзільніцамі (аднойчы сярод іх схавалася цацачная машынка), аздобленыя nep-
ламутрам нізкія столікі для кніг і развешаныя па сценах палічкі для цюрбанаў, якімі ніхто не карыстаўся, шырмы ў японскім стылі або ў стылі ар нуво, за якімі нічога ніколі не хавалася, бібліятэка майго дзядзькі-лекара, які пераехаў у Амерыку, з шэрагамі кніг па медыцыне ў скураных пераплётах і з дваццацігадовым слоем пылу на іх — яе шкляныя дзверцы ніколі не адчыняліся, — усе гэтыя рэчы запаўнялі гасцёўні на кожным паверсе, і мне здавалася, што яны выстаўленыя там не для таго, каб сярод іх жыць, а каб сярод іх паміраць. (Часам нейкі журнальны столік або разная скрыня таямнічым чынам перамяшчаліся з аднаго паверха на іншы.)
Калі нам здаралася нязграбна бухнуцца ў адзін з інкруставаных перламутрам і срэбнай каніцеллю фатэляў, бабуля сувора казала: «Сядайце як належыць!» Гасцёўні перасталі быць прасторай, дзе жыхары дома ў спакоі бавяць час, і зрабіліся маленькімі музеямі, створанымі
для ўяўных наведнікаў, якія прыйдуць невядома калі, і за гэтым, бясспрэчна, стаяла захапленне еўрапеізацыяй. (Таго, хто не трымае пост у месяц Рамазан, сумленне грызе значна менш сярод буфетаў і піяніна, чым у доме, дзе садзяцца па-турэцку на падушкі і традыцыйныя нізенькія канапы.) Для чаго яшчэ, акрамя вызвалення ад рэлігійных нормаў, патрэбная еўрапеізацыя, ведалі мала, а таму за пяцьдзясят гадоў звычка выкарыстоўваць гасцёўні ў якасці прасторы, дзе з ноткай смутку (а часам і з паэтычнай ноткай) выстаўляліся амаль некранутыя сімвалы еўрапейскасці і заможнасці, распаўсюдзілася не толькі ў Стамбуле, але і па ўсёй Турцыі, і толькі ў канцы сямідзясятых, са з’яўленнем у дамах тэлевізараў, яе пачалі забываць. Але я прыгадваю, што нават у тыя гады, калі гасцёўні з маленькіх музеяў адна за адной ператвараліся ў маленькія кінатэатры, дзе перад экранам збіраліся ўсе разам дзеля прыемнасці пагаварыць і пасмяяцца падчас прагляду фільма або навін, я сустракаў і такія старыя сем’і, якія тэлевізар ставілі недзе ў пярэднім пакоі, а замкнёныя дзверы гасцёўні-музея адчынялі толькі на вялікія святы або для асабліва дарагіх гасцей.
Паміж паверхамі, як гэта бывае ў доме, дзе ў розных частках жыве адна вялікая сям’я, нехта пастаянна хадзіў сюды-туды, таму дзверы кватэр у доме Памукаў амаль заўжды былі адчыненыя. Калі мой брат пачаў хадзіць у школу, я часам з мамінага дазволу, а часам і разам з ёй падымаўся на апошні паверх — бабуля раніцай усё яшчэ была ў ложку — і гуляўся на велізарных дыванах у гасцёўні, якая ў гэты ранішні час ад ссунутых фіранак і блізкасці дамоў, што стаялі на іншым баку вуліцы, асабліва была падобная на паўзмрочную антыкварную крамку. Я ладзіў «гараж», заўзята паркуючы і шыхтуючы прывезеныя з Еўропы машынкі або ўяўляючы, што дыван — гэта мора, якое цягнецца ажно ў калідор, а крэслы і сталы — выспачкі ў гэтым моры, гуляў у «не даткніся да зямлі»
і скакаў па канапах і крэслах так, каб не дакрануцца нагой да падлогі (зусім як той Барон, герой Італа Кальвіна, які ўсё жыццё пераскокваў з дрэва на дрэва і ніколі не ступаў на зямлю), або, натхнёны коннымі экіпажамі з вострава Хейбеліяда, сядаў на падлакотнік крэсла, нібы на каня, і кіраваў павозкай. Калі стамлялася маё цела або, што бывала часцей, знясільвалася маё ўяўленне, бо яму, як і пазней на працягу ўсяго майго жыцця, даводзілася ператвараць у думках нейкае нуднае месца (гэты пакой, гэтую гасцёўню, гэты клас, гэтую казарму, гэтую палату ў шпіталі, гэты кабінет у дзяржаўнай установе) у нешта зусім іншае, я аглядаў сталы, столікі і сцены ў безнадзейным пошуку новых забаў, але акрамя фатаграфій нічога, вартага забавы, не бачыў.
У той час я думаў, што ўсе піяніна на ніжніх паверхах выкарыстоўваюцца толькі для таго, каб выстаўляць на іх фатаграфіі ў рамках. Усе гарызантальныя паверхні вялікага і малога гасціных пакояў маёй бабулі былі спрэс застаўленыя разнастайнымі здымкамі. На покуці, на сцяне над камінам, які ніколі не распальваўся, у асобных рамках віселі падпраўленыя рэтушшу велізарныя фотапартрэты памерлага ў 1934-м дзеда і бабулі. Кожны, хто заходзіў у музей-гасцёўню, па тым, дзе віселі гэтыя фатаграфіі, па каралеўскіх позах бабулі і дзядулі — а каралёў я ў тыя часы бачыў на марках некаторых еўрапейскіх дзяржаў, — па тым, як яны, павярнуўшыся адно да аднаго, глядзелі ў камеру, адразу разумеў: менавіта з гэтых людзей пачалася гісторыя сям’і.
Яны абое паходзілі з мястэчка Гёрдэс, што побач з Манісай, з сям’і Памук. Гэтае імя сям’я атрымала праз надзвычайна светлы колер скуры і валасоў. У бабуліных жылах цякла кроў прыгожых чэркешанак, якіх стагоддзямі прывозілі ў гарэмы асманскіх султанаў. Яе бацька пад-
* Тур. «памук» — бавоўна.
час руска-турэцкай вайны 1877-1878 гадоў перабраўся ў Анатолію, потым іх сям’я пераехала ў Ізмір (часам у нас згадвалі пра закінуты дом у Ізміры), а адтуль яна ўжо з мужам пераехала ў Стамбул, дзе дзед вучыўся на інжынерабудаўніка. У трыццатыя гады дзядуля зарабіў вельмі вялікія грошы на будаўніцтве чыгунак, якое шчодра спансіравала маладая Турэцкая Рэспубліка, і на беразе Гёксу Дэрэ, рачулкі, што ўпадае ў Басфор, адкрыў канатную фабрыку, дзе вырабляліся разнастайныя вяроўкі: ад тоненькіх шнуркоў для сушкі тытуню да велізарных канатаў. Ён памёр у пяцьдзясят два гады, у 1934-м, і пакінуў пасля сябе капітал, які мой бацька з братам, беручыся за самыя розныя рызыкоўныя авантуры, так і не здолеюць растраціць.
3 вялікай гасцёўні можна было прайсці ў кабінет, дзе па сценах, у стараннай сіметрыі, былі развешаны фатаграфіі наступнага пакалення, вялікія, у рамках, падмазаныя пастэльнымі фарбамі ўсё тым самым фатографам, аматарам рэтушы. Вось мой дзядзька (Азхан), тоўсты здаравяка, які вывучыўся на доктара і з’ехаў у Амерыку, адкуль ён не мог вярнуцца ў Турцыю, бо ўхіліўся ад вайсковай службы, што давала бабулі магчымасць жыць у атмасферы пастаяннай жалобы. Побач з ім, меншы, з акулярамі на носе, мой дзядзька Айдын, які жыў на самым ніжнім паверсе. Ён, як і мой тата, вывучыўся на інжынера-будаўніка і ў маладосці ўвязваўся ў вялікія і нерэальныя будаўнічыя праекты. Далей — мая цётка, якая шмат гадоў вучылася граць на фартэпіяна і дзеля гэтага нават ездзіла ў Парыж. Яна закінула інструмент пасля таго, як выйшла замуж за выкладчыка юрыдычнага факультэта. Разам з мужам яны жылі на апошнім паверсе, у кватэры, дзе праз шмат гадоў пасялюся я сам і дзе буду пісаць гэтыя радкі.
3 кабінета я вяртаўся ў гасцёўню, якая ў святле хрустальнай жырандолі рабілася яшчэ больш маркотнай, і там сярод мноства чорна-белых здымкаў без рэтушы
жыццё раптам набывала тэмп. Там былі заручальныя і вясельныя фатаграфіі майго таты, яго братоў і сястры, фатаграфіі з розных значных сямейных падзей, калі таксама клікалі фатографа і ладзілі здымкі, першыя каляровыя карткі, што прыслаў з Амерыкі мой дзядзька, стамбульскія паркі, фатаграфіі на беразе Басфора і на плошчы Таксім, дзе ўся наша сям’я збіралася разам пры святочным стале, здымкі з вяселля, на якое мы хадзілі з бацькамі і братам, фатаграфіі ў садзе старога суседняга дома, здымкі каля дзедавай і дзядзькавай машыны і на ганку нашага дома. Усе гэтыя фатаграфіі захоўваліся ў раз і назаўсёды ўсталяваным нязменным парадку, нібы старамодная музейная экспазіцыя, за выключэннем такіх надзвычайных абставін, як замена выявы першай жонкі майго амерыканскага дзядзькі на выяву яго другой жонкі. Я бачыў гэтыя фатаграфіі сотні разоў, але ўсё адно, калі заходзіў у гасцёўню, пачынаў разглядаць іх зноў.
КНІГІ ОНЛАЙН
