Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
Сонца, свежае паветра, святло. Дома часам была такая цемра, што я, калі выходзіў на вуліцу, зажмурваўся ад святла так, нібы ў летні дзень рассунуліся фіранкі. Спачатку мне вельмі падабалася ісці па ходніку за руку з мамай і разглядаць вітрыны крам: за запацелай шыбай кветачніка цыкламены нагадвалі рознакаляровых даўганосых ваўкоў, у вітрыне прадаўца абутку луналі чаравікі, а я сіліўся разгледзець іх нябачныя ніткі, у вітрыне з канцылярскімі прыладамі быўвыстаўлены падручнік, акурат такі, як у майго старэйшага брата, і я адчуў у гэтым намёк на тое, што жыццё іншых людзей падобнае на жыццё ў нашым доме — першае, аб чым я даведаўся на вуліцы. Школа, у якую пайшоў мой брат і куды я сам меўся пайсці праз год, была побач з мячэццю Тэшвікіе, дзе праходзілі ўсе пахаванні нашага раёна. Дома брат шчыра і заўзята паўтараў: «Настаўнік, мой настаўнік!», таму я лічыў, што ў кожнага вучня ёсць персанальны настаўнік, як у дзіцяці — нянька. Праз год, калі я пайшоў у школу і ўбачыў,
што на бітком набіты клас з трыццаці двух вучняў прыпадае толькі адзін настаўнік, да суму па маме і па дамашнім камфорце, да адчування сябе кропляй у моры дадалася разбітая мара. Зрэдчас мы заходзілі ў зусім іншае месца, дзе водар пары нагадваў пахі з кветкавай крамы — там крухмалілі і прасавалі татавы кашулі.
Калі мама заходзіла ў «Рабочы Банк», я, ніколі не тлумачачы чаму, не мог падняцца разам з ёй па шасці прыступках да касы; я ўбіў сабе ў галаву, што магу трапіць у прамежак паміж гэтымі драўлянымі прыступкамі і згубіцца там назаўжды. «Чаму ты не падыходзіш сюды?» — клікала з вышыні мама, пакуль чакала ў чарзе да акенца. Я не адказваў, не мог растлумачыць, у чым праблема, і, збянтэжаны гэтым няёмкім становішчам, уяўляў сябе кімсьці іншым, аднак не забываўся сачыць за мамай, хоць і блукаў сярод сваіх фантазій — тут палац або калодзеж, думаўя... Калі мы выпраўляліся ў раён Асманбей або Харбіе, у гэтую фантазію ўрываўся крылаты конь з рэкламы бензакалонак «Мобіл», што расцягвалася на ўсю сцяну шматпавярховага дома. Мне мроіліся пашчы коней, ваўкоў, пачварных стварэнняў, здавалася, што я правалюся ў адну з гэтых дзіраў і прападу там. Нам траплялася і пажылая грачанка, якая цыравала нейлонавыя панчохі, гандлявала гузікамі і рамянямі, а таксама «вясковымі» яйкамі, яна выцягвала іх па адным з лакіраванай скрыначкі, нібы скарбы, быццам у гэтым было нешта асаблівае. У яе краме быў маленькі акварыум, у ім ледзь-ледзь пагойдваліся чырвоныя рыбкі, я тыцкаў пальцам у шкло, а яны імкнуліся цапнуць мяне маленькімі, але страшнымі пашчамі, рашучая бязглуздасць, з якой яны гулялі са мной, забаўляла. Пасля мы заходзілі ў краму Васіля і Якуба, дзе прадаваўся тытунь, часопісы і канцылярскія прылады, але яна была такая маленькая, што часта туды проста немагчыма было праціснуцца. Крама, дзе прадавалася кава, была вядомая як «крама
араба» — падобна як некалі ў Лацінскай Амерыцы ўсіх арабаў называлі туркамі, у Стамбуле лічаных неграў называлі арабамі, — там быў вялізарны кавамлын на рамянным прыводзе, калі ён пачынаў гучна працаваць і трэсціся, нібы наша пральная машына, я адсоўваўся ад яго і тады адчуваў на сабе ласкавую ўсмешку «араба», які заўважаў мой страх. У наступныя гады, з кожнай новай модай і пераменай попыту, крамы адна за адной зачыняліся, на іх месцы адчыняліся іншыя і зачыняліся зноў, а мы з братам, ад вялікага суму па мінулым і дзеля практыкавання памяці, ператрасалі ўсю іх саракагадовую гісторыю: напрыклад, крама насупраць вячэрняй жаночай школы, казаў адзін з нас, спачатку была цукерняй і належала грэчаскай пані, потым там прадаваліся кветкі, затым — сумкі, пасля — гадзіннікі, далей нядоўгі час там былі спартовыя латарэі, па іх — карцінная галерэя і кнігарня, а цяпер — аптэка.
Пяцьдзясят гадоў на тым самым месцы заставалася маленькая крама Алааддзіна, дзе прадаваліся тытунь, цацкі, газеты і канцылярскія прылады. Перад тым як увайсці ў цемру падобнай да пячоры крамы, я вырашаў, што папрашу ў мамы мне купіць: свісток, некалькі шарыкаў, кніжку-размалёўку або цацку ё-ё. Як толькі падарунак знікаў у мамінай сумцы, мне аж да дрыжыкаў хацелася вярнуцца дадому.
«Прагуляемся да парку», — звычайна казала мама.
I тут раптоўна па нагах і па ўсім целе разліваўся нейкі дзіўны цяжар, апатыя з цела перацякала ў душу. Праз шмат гадоў я з дачкой, а ёй было столькі ж, колькі і мне тады, хадзіў па тых самых вуліцах і чуў ад яе тыя самыя скаргі. Пасля размовы з доктарам я паспрабаваў пераканаць сябе, што гэтыя спадчынныя смутак і знямога — нешта сярэдняе паміж болем росту ў нагах і звычайнай стомленасцю. Як толькі смутак і знямога запаўнялі душу, усе вуліцы, вітрыны, на якія я больш не хацеў глядзець, пакрысе страчвалі свае фарбы, і горад мне здаваўся чорна-белым месцам.
«Мама, на ручкі».
«Дойдзем да Мачкі, — звычайна казала мама, — сядзем на трамвай».
Я любіў трамвай, што хадзіў па нашых вуліцах з 1914 года і злучаў раёны Мачка, Нішанташы, плошчу Таксім, Тунэль, Галацкі мост са старымі, збяднелымі гістарычнымі раёнамі, якія тады мне здаваліся іншай краінай. Любіў яго стогн, што далятаў да мяне сумнай музыкай, калі я рана клаўся спаць, аздоблены дрэвам салон, ультрамарынава-сіняе шкло дзвярэй, што аддзялялі «месца» кіроўцы ад пасажырскіх крэслаў. Пакуль мы з мамай чакалі адпраўлення, вагонаважаты дазваляў мне пагуляць з жалезнымі рычагамі... На зваротным шляху вуліцы, дамы, нават дрэвы здаваліся мне чорна-белымі.
5. Чорна-белае
Стамбул майго дзяцінства застаўся ў памяці паўцёмным, свінцова-шэрым горадам з чорна-белых старых фатаграфій. Я сам вырас у змрочным доме-музеі, але, нягледзячы на гэта, усё адно прывязаны да свайго дома, і ў гэтым частковая заслуга майго горада. Вуліцы, праспекты, аддаленыя раёны здаваліся мне небяспечнымі, зусім як у чорна-белых фільмах пра гангстараў. Зіму
ў Стамбуле я любіў значна больш, чым лета. Я любіў дні, калі восень пераходзіць у зіму, іх раннія прыцемкі, аголеныя галіны дрэў, што дрыжалі ў парывах паўночна-ўсходняга ветру, любіў назіраць, як мінакі ў чорных паліто і куртках спяшаюцца вярнуцца дадому з агорнутых цемрай вуліц. Выгляд старых дамоў, занядбаных і нефарбаваных, паўразбураных драўляных асабнякоў, якія паступова набываюць асаблівы стамбульскі колер, радуе вока і выклікае ў мяне шчымліва-прыемнае пачуццё смутку.
Я адчуваю сябе часткай гэтага чорна-белага горада, нібы я і людзі, якія спяшаюцца дадому ў ранніх прыцемках зімніх дзён, нешта дзелім паміж сабой. Здаецца, што вось цяпер, калі начная цемра ахінае беднасць вуліц, рэчаў і жыцця, мы ўсе, хто адпачывае ў сваіх дамах, пакоях, ложках, нарэшце зможам зазірнуць у дрыготкі свет сноў і фантазій, створаны з паданняў і легендаў аб былой
П EMNlYET' I?’ SANOIGI
велічы Стамбула, яго закінутых будынках і страчаным багацці. I яшчэ я люблю гэтую паэтычную цемру халодных зімовых вечароў, што апускаецца на бязлюдныя ўскраіны насуперак блякламу святлу ліхтароў за тое, што яна хавае ад заходніх вачэй ганебную беднасць нашага горада.
Часам я ўспамінаю здымак, зроблены Арам Гюлерам які цудоўна перадае атмасферу «чорна-белых надвячоркаў» і робіць для мяне Стамбул Стамбулам. На ім выяўленая пустынная вуліца недзе на ўскраіне ў бляклым святле ліхтароў, што нічога не асвятляюць, з драўлянымі і бетоннымі дамамі, такімі самымі, якімі яны засталіся ў маёй памяці (потым драўляныя дамы паціху-патроху разбураліся, на іх месцы, на тых самых вуліцах, вырасталі бетонныя, але яны ўсё адно выклікалі ў мяне ранейшыя пачуцці). Акрамя брукаванкі, што засталася яшчэ з майго дзяцінства, і жалезных кратак на вокнах пустых састарэлых драўляных дамоў мяне ў гэтым здымку прыцягвае адчуванне блізкіх прыцемкаў і цені гэтых дваіх людзей, якія вяртаюцца дадому і нясуць з сабой у горад ноч.
У 1950-1960-я гады ў кожным куточку Стамбула можна было сустрэць маленькія «здымачныя групы»: кіношны мікрааўтобус, два сафіты, падключаныя да генератара, густа нафарбаваная акторка з сімпатычным партнёрам, якія ніяк не маглі вывучыць свае ролі, суфлёр, які не шаптаў, а ўвесь час надрываўся з-за грукату генератара, памагатыя, якія тычкамі і аплявухамі ганялі зграйкі хлапчукоў са здымачнай пляцоўкі, і натоўп разявак, у якім гадзінамі мог стаяць і я. Праз сорак гадоў, калі турэцкае кінамастацтва прыйшло ў заняпад, збольшага праз няздарнасць сцэнарыстаў, актораў і рэжысёраў, але і праз недахоп грошай на змаганне з сілай Галівуда таксама, па тэлевізары зноў пачалі паказваць гэтыя
* Слынны турэцкі фотажурналіст, якога таксама называюць «Вока Стамбула». Класік сусветнай фатаграфіі.
чорна-белыя фільмы. Як толькі я бачу чорна-белыя кадры вуліц, старыя сады, берагі Басфора, састарэлыя асабнякі і шматпавярховыя дамы такімі, якімі яны засталіся ў маёй памяці, мяне агортвае пачуццё, што перада мной ужо не фільм, а мае ўласныя ўспаміны, і я раптам занураюся ў меланхолію.
Неад’емнай часткай гэтага чорна-белага гарадскога летапісу была брукаванка, кожны раз, як я бачыў яе ў старых фільмах, я не мог стрымаць хвалявання. У пятнаццаць-шаснаццаць гадоў я бачыў сябе мастаком-імпрэсіяністам стамбульскіх вуліц, і маляванне гэтых камянёў было для мяне пакутлівай прыемнасцю. Да таго, як руплівасцю мясцовых уладаў брук быў бязлітасна пакрыты асфальтам, кіроўцы маршрутак і таксі ўвесь час скардзіліся, што машыны на ёй вельмі хутка робяцца непрыдатнымі. I на яшчэ адно гора наракалі кіроўцы маршрутак сваім пасажырам: з прычыны рамонту каналізацыі, элек-
трасеткі і г. д. вуліцы былі заўсёды перакапаныя. Мне вельмі падабалася назіраць, як перад такім рамонтам рабочыя па адным выцягваюць камяні з брукаванкі, а яшчэ болын — як пасля заканчэння раскопак, што здаваліся бясконцымі (часам там натраплялі на якую-небудзь візантыйскую галерэю), яны з чароўным спрытам вярталі камяні на месца, нібы рассцілалі дыван.
Горад быў для мяне чорна-белым яшчэ і таму, што драўляныя асабнякі часоў майго дзяцінства нельга было назваць асабнякамі — гэта былі вялікія паўразбураныя старыя дамы. 3 прычыны беднасці і занядбання гэтыя дамы ніколі не фарбавалі, ад холаду, сырасці, бруду і старасці яны пакрысе цямнелі, чарнелі і набывалі сваю асаблівую фактуру і адметны, чорны з белым, колер, тужлівы і аж да жудасці прыгожы. У дзяцінстве я бачыў цэлыя шэрагі такіх дамоў на ўскраінах гораду, а таму меркаваў, што гэта іх першапачатковы колер. Цалкам магчыма, што некаторыя дамы, збудаваныя на самых бедных вуліцах і ніколі не фарбаваныя, ад пачатку былі такія, чорныя з белым, з бураватым адлівам. Аднак на-
КНІГІ ОНЛАЙН
