Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
выспамі, і ўсе, задраўшы галовы, глядзяць на іх; і пра натоўпы заўзятараў, якія вяртаюцца дадому і адну за адной кураць цыгарэты пасля матчаў нацыянальнай футбольнай зборнай, бо ў гады майго дзяцінства яны нязменна канчаліся буйной паразай, — вось пра што кажу я.
I калі вы змаглі адчуць гэты смутак, яго прысутнасць у гарадскіх пейзажах, на вуліцах, у людзях, то часам, адкуль бы вы ні паглядзелі, ён робіцца амаль бачны, нібы лёгкая смуга, што ўзнімаецца над Басфорам, калі ў зімовы дзень з-за аблокаў раптам прагляне сонца.
I тады можна зразумець, што смутак, пра які я кажу, зусім не падобны на меланхолію, уласцівую самотнаму індывіду, што ён збліжаецца з паняццем журбы, апісаным Клодам Леві-Стросам у кнізе Tristes Tropiqu.es («Журботныя тропікі»). Вядома, Стамбул ляжыць на 41-й паралелі і сваім кліматам і рэльефам адрозніваецца ад трапічных гарадоў, тут няма такой безвыходнай галечы, але ненадзейнасць жыцця, аддаленасць ад цэнтраў заходняй цывілізацыі і «таямнічая атмасфера», праз якія заходняму чалавеку бывае складана зразумець тутэйшыя чалавечыя адносіны, збліжае апісаны мной стамбульскі смутак і журбу (tristesse), пра якую Леві-Строс кажа ў дачыненні да трапічных гарадоў. Для апісання не проста хваравітага пачуцця, ад якога пакутуе адзін чалавек, а цэлай культуры, атмасферы і штодзённага адчування мільёнаў людзей слова «смутак», як і слова «журба», пасуе як найлепш.
Галоўная розніца паміж гэтымі словамі і пачуццямі палягае не ў тым, што Стамбул нашмат багацейшы, чым Дэлі або Сан-Паўлу (беднасць аддаленых кварталаў гэтых гарадоў упадабняе іх), а ў тым, што слаўныя часы перамог і росквіту асманскай культуры засталіся ў зусім недалёкім мінулым. Якімі б занядбанымі, забытымі і раскіданымі сярод бетонных масіваў ні былі гэтыя сведкі мінуўшчыны, не толькі велічныя манументальныя
мячэці і гістарычныя будынкі, але і маленькія акведукі, крыніцы і старыя малельныя дамы, што сустракаюцца на кожнай бакавой вулачцы, у кожным куце, у сэрцах мільёнаў людзей, якія жывуць побач з імі, яны ўсё адно выклікаюць тугу па страчанай імперскай велічы.
У еўрапейскіх гарадах гістарычныя помнікі, што захаваліся з велічных часоў разбураных імперый Захаду, беражліва захоўваюцца як музейныя каштоўнасці, а гараджане з гонарам паказваюць іх прыезджым; а ў Стамбуле інакш: людзі проста жывуць сярод іх. Некаторым заходнім вандроўным пісьменнікам і проста падарожнікам гэта вельмі падабаецца. Але тым з жыхароў горада, якія тонка адчуваюць яго атмасферу, руіны служаць напамінам пра былую веліч, багацце і культуру, што сышлі ў нябыт і пакінулі па сабе беднасць і разгубленасць. Гэтымі разбуранымі, бруднымі і запыленымі «добра ўпісанымі ў краявід» будынкамі немагчыма ганарыцца, як і тымі асабнякамі, якія адзін за адным гарэлі ў гады майго дзяцінства.
Гэтае адчуванне можна параўнаць са здзіўленнем Дастаеўскага, які, калі быўу 1867 годзе ўШвейцарыі, ніяк не мог зразумець, адкуль у жыхароў Жэневы такая бязмерная любоў да свайго горада. «Самыя простыя рэчы, нават вулічны слуп ім здаецца прыгожым і дасканалым», — з раздражненнем піша ў адным са сваіх лістоў Дастаеўскі, патрыёт, які недалюбліваў Захад. Жыхары Жэневы так ганарыліся сваім гістарычным горадам, што нават тлумачылі дарогу словамі накшталт: «Калі вы пройдзеце паўз гэты вытанчаны бронзавы фантан...» Стамбулец у падобнай сітуацыі сказаў бы: «Збочыце каля сухой крыніцы і ідзіце па вуліцы міма згарэлага дома», — пры гэтым яму было б няёмка перад замежнікам за тое, што той убачыць на гэтых бедных вуліцах. Возьмем першылепшы прыклад з Ахмета Расіма, аднаго з найлепшых стамбульскіх пісьменнікаў, аб ім яшчэ я скажу ніжэй;
у апавяданні «Бедыя і прыгажуня Элені» мы знаходзім такія радкі: «Калі пройдзеце міма хамама Ібрагіма-пашы, у самым пачатку вуліцы, на правым баку, убачыце спарахнелы дом, які глядзіць на гэтыя руіны (гэта значыць на хамам)».
Больш аптымістычны стамбулец, магчыма, дасць арыенцір, хіба што, як і ўсе цяпер, на самую вялікую, шыкоўную бакалейную краму або кавярню. Таму што самы дзейсны спосаб пазбавіцца ад тугі па былой велічы — не цікавіцца гістарычнымі будынкамі і не звяртаць ніякай увагі на іх назвы і такія разнастайныя архітэктурныя аздобы. Так і паступаюць стамбульцы «з дапамогай» беднасці і невуцтва. Напрыклад, яны цалкам забываюцца на «гістарычны» пункт гледжання і абыходзяцца з горадам па-варварску: расцягваюць камяні з гарадскіх муроў на ўласныя пабудовы або паднаўляюць іх з дапамогай бетону. Разбурыць нешта і пабудаваць на месцы руін «сучасны еўрапейскі» дом — яшчэ адзін спосаб забыццяАле знішчэнне памяці і слядоў мінулага не праходзіць дарма, у рэшце рэшт смутак робіцца мацнейшы, дапоўнены галечай і адчуваннем марнасці жыцця. Смутак, народжаны болем разбурэння, страт і згалення, нясе стамбульцам новыя страты і яшчэ горшую беднасць.
На гэтым фоне вельмі яскрава праступае розніца паміж смуткам і журбой. Журба, пра якую піша ЛевіСтрос у сваёй выдатнай кнізе, гэта жаль заходняга чалавека, які назірае за жыццём велізарных, перанаселеных і ахопленых беднасцю, трапічных гарадоў, дзе ў жыхароў няма надзеі на лепшую будучыню. Але гэты боль, у найвышэйшай ступені гуманістычны, не мае дачынення да перажыванняў мясцовых жыхароў, ён мучыць заходняга чалавека як пачуццё віны і звязаны са спагадай, з жаданнем пазбавіцца ад стэрэатыпаў і клішэ. Тым часам смутак не з’яўляецца адчуваннем чалавека, які глядзіць збоку, так, гэта рэакцыя стамбульца, што вынікае з абставін
яго ўласнага жыцця. Тонкія адценні гэтага пачуцця, ад жалю да самога сябе да заклапочанасці і нуды, раскрываюцца і ў «класічнай» асманскай музыцы, і ў сучаснай турэцкай поп-музыцы, і ў музыцы ў стылі арабеск, якая з’явілася ў 1980-я гады. Госці з Захаду, якія прыязджаюць у Стамбул, часцей за ўсё не адчуваюць ні гэтага смутку, ні меланхоліі. Нават Жэрар дэ Нерваль, якога доўгая меланхолія ўрэшце давяла да самагубства, быў, паводле яго слоў, прыемна ўзрушаны фарбамі горада, напружанасцю яго жыцця, пышнасцю цырымоній, ён нават прызнаваўся, што чуў, як жанчыны смяяліся на могілках. Магчыма, гэта тлумачыцца тым, што Нерваль пабываў у Стамбуле ў тыя дні, калі разбурэнне і пачуццё страты адчуваліся яшчэ не так моцна, Асманская імперыя яшчэ трывала
стаяла на нагах, але хутчэй за ўсё тым, што Нерваль складаў сваё вялізнае «Падарожжа на Усход» і напаўняў яго стэрэатыпным усходнім каларытам, каб забыцца на сваю ўласную меланхолію.
Стамбульская беднасць, пачуцці паразы і страты вяртаюць нас да згаданага раней значэння слова «смутак», якое мы знаходзім у Каране. Аднак смутак для Стамбула — не «хвароба, ад якой можна вылечыцца» і не «гора, ад якога трэба ратавацца», гэта выбар, зроблены з добрай волі. Бэртан набліжаецца да сутнасці смутку, калі піша: «Іншыя прыемнасці — нішто. Меланхолія — вось адзінае задавальненне», — але ў Бэртана гучыць іронія, насмешка над самім сабой там, дзе ў жыхароў Стамбула — гонар і нават фанабэрыстае самахвальства. У турэцкай паэзіі перыяду Рэспублікі смутак таксама надзяляецца значэннем непазбежнага лёсу, пачуцця, якое ратуе чалавечую душу і надае глыбіню пачуццям чалавека. Разам з тым гэтае пачуццё — нібы запацелае шкло паміж паэтам і жыццём, і сумны вобраз жыцця для паэта больш прыцягальны, чым яно само. I стамбульцы падобным чынам, праз беднасць і прыгнечанасць, замыкаюцца ў сабе. Такія свядомыя ўцёкі ад жыцця з аднаго боку падтрымліваюцца суфійскай павагай да смутку, а з другога — вартай павагі добраахвотнасцю выбару, які прычыніўся да няўдач, бязраднасці і беднасці жыхароў горада. Такое разуменне смутку робіць яго не вынікам заган і страт жыцця, а менавіта іх прычынай. Героі турэцкіх фільмаў, што я бачыў у дзяцінстве і юнацтве, зусім як і сапраўдныя людзі, знаёмыя мне асабіста або з гісторый аб іх, паводзілі сябе так, нібыта смутак жыў у іх сэрцах з самага нараджэння, яны не імкнуліся ні да поспеху, ні да багацця, ні да шчасця з каханымі; смутак не толькі робіць стамбульца млявым, але і дае яму выдатнае апраўданне для гэтай млявасці.
Апантанае імкненне да поспеху ў духу бальзакаўскага Расціньяка, гэтак уласцівае жыхарам сучасных гарадоў,
вельмі далёкае ад смутку, бо яно супрацьпастаўляе асобу супольнасці. Смутак стамбульцаў падтрымлівае каштоўнасці і парадкі суполкі, стрымлівае любую творчасць, прыводзіць усіх да адной роўніцы, вымушае задавольвацца тым, што маеш, і наогул весці вельмі сціплае жыццё. Смутак, праз які вялікае значэнне надаецца згуртаванасці і ўзаемадапамозе, а без іх нельга выжыць у часы галечы і беднасці, прыводзіць да супрацьлеглага прачытання жыцця і гісторыі горада. Бачыць у паразе і беднасці не пэўны вынік чагосьці, а годны выбар, зроблены продкамі яшчэ да твайго нараджэння, вядома, заслугоўвае павагі, але вядзе ў тупік. Беднасць, стоеная невылечная хвароба стамбульскага жыцця, перажываецца як непераможны лёс, больш за тое, у ёй бачаць асаблівы гонар, а не бязраднасць і няшчасце, выкліканыя разгубленасцю і падмацаваныя чорна-белай палітрай жыцця.
Такая пазіцыя супярэчыць самадастатковаму рацыяналізму і індывідуалізму, пра якія ў 1580 годзе пісаў Мішэль Мантэнь (а праз стагоддзі — Флабер), — ён, насуперак таму, што сам быў меланхолікам, ва ўласнай канцэпцыі tristesse прызнаваўся, што гэта чужое яму пачуццё. Ён сцвярджаў, што пісаць слова Tristesse з вялікай літары, як некаторыя пішуць «Веды», «Цнота» і «Сумленне», недарэчна, і ўхваляў італьянцаў за тое, што слова tristezza ў іх асацыюецца з пэўным злом — шкодай і вар’яцтвам.
Для Мантэня, філосафа, які жыў адзін у атачэнні кніг, смутак (гэтак жа як і смерць) — няшчасце, з якім чалавек можа даць рады сам з дапамогай сілы розуму. Аднак у Стамбуле жыхары вялікага горада перажываюць свой смутак супольна. Сучасная турэцкая літаратура, паэзія і музыка тэму Стамбула абавязкова звязвае з тэмай смутку, пра яго кажуць з гонарам і нейкай урачыстасцю, ён стаў асноўнай сілай, цэнтрам, вакол якога ўтвараецца гарадская супольнасць. Смутак прыглушае волю і асу-
джае на паразу герояў рамана Ахмета Хамдзі Танпынара «Спакой», самага выдатнага з раманаў, некалі напісаных пра гісторыю Стамбула. Смутак разбурае шчаслівае каханне. У чорна-белых фільмах, дзеянне якіх разгортваецца ў Стамбуле, самыя кранальныя і праўдападобныя любоўныя гісторыі ператвараюцца ў меладраму праз смутак, што ад самага пачатку жыве ў душы закаханага юнака.
КНІГІ ОНЛАЙН
