Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
У сваім знакамітым артыкуле «Філасофія кампазіцыі» Эдгар Алан По кажа, што пры складанні верша «Крумкач» ён перадусім думаў, як напісаць твор, прасякнуты тонамі «меланхоліі». Халодная логіка По, якую ён перай-
мае ў Колрыджа, падказвае, што смерць — самая меланхалічная тэма. Потым ён задаецца пытаннем: калі меланхолія, звязаная з тэмай смерці, набывае паэтычную афарбоўку? «Тады, калі смерць дакранаецца да прыгажосці!» — з практыцызмам інжынера дае адказ По і гэтым тлумачыць, чаму ён зрабіў цэнтрам свайго верша вобраз прыгожай памерлай дзяўчыны.
Чатыры пісьменнікі, аб магчымых у маім дзяцінстве сустрэчах з якімі я марыў, безумоўна, свядома не пераймалі логіку кампазіцыі, апісаную По, але кожны з іх адчуваў, што ўласны адметны голас яны знойдуць у тэме мінуласці Стамбула, у смутку ад усведамлення непапраўнай гібелі страчанай назаўсёды культуры. У апісаннях жыцця старога Стамбула, яго велічнага мінулага, згадкі пра смерць прыгажосці ў горадзе, запоўненым руінамі,
надаюць мінуламу арэол паважнасці і паэтычнасці. Гэткі паэтычны эклектычны позірк, які я назваў бы «смуткам руін», рабіў гэтых пісьменнікаў у вачах дзяржаўнай цэнзуры ў дастатковай ступені патрыётамі, а таксама ратаваў іх ад рэпрэсій, з якімі сутыкаліся некаторыя іх сучаснікі, якія таксама цікавіліся гісторыяй і бралі пад сумнеў аўтарытэты тых часоў. Успаміны Набокава пра яго арыстакратычную сям’ю, яе бездакорнасць і багацце, займаюць дых чытача, калі ў самым пачатку аўтар адкрыта кажа, што вядзе свой аповед на іншай мове, з іншага кантынента пра свет даўно і незваротна зніклы. Адпаведныя бергсаніянскаму духу той эпохі гульні з памяццю і часам (якія практыкавалі і нашы чатыры смутныя пісьменнікі), зусім як і стамбульскія руіны, нараджаюць эстэтычную асалоду ад мімалётнай ілюзіі, што мінулае ўсё яшчэ можа жыць у сучаснасці.
Гэтая ілюзія спачатку жыла ў маіх чатырох смутных пісьменнікаў як гульня, а потым далучылася да разваг пра боль, смерць і прыгажосць і так замацавалася ў іх творчасці. Але зыходным пунктам для іх была ідэя, што прыгажосць цывілізацыі страчана назаўжды.
Абдзюльхак Шынасі Хісар са змяшаным пачуццём тугі і горычы згадвае пра «Басфорскую цывілізацыю», але раптам перапыняе свой аповед і кажа так, нібы гэта толькі што прыйшло яму ў галаву: «Усе цывілізацыі, як людзі, асуджаныя на смерць. I мы не можам ажывіць цывілізацыю, перыяд якой завершаны, як не можам вярнуць нашых памерлых».
Гэтыя чатыры пісьменнікі аб’яднаныя тым, што яны апаэтызавалі ўсведамленне незваротнасці страт і народжаны ім смутак. Каб адчуць гэты смутак, не абавязкова зазіраць у мінулае Стамбула, дастаткова зірнуць на цяперашнюю яго рэчаіснасць. I мы зразумеем, што самі жыхары Стамбула жывуць сярод руін і таму бачаць мінулае ў цяперашнім часе.
Пасля Першай сусветнай вайны, калі паэтЯх’я Кемаль і празаік Танпынар гулялі па аддаленых кварталах сярод руінаў і параўноўвалі ўбачанае з апісаннямі заходніх падарожнікаў у жаданні стварыць вобраз смутнага «асманска-турэцкага» Стамбула, насельніцтва горада ледзь перавышала паўмільёна. У гады майго дзяцінства, у канцы 1950-х, стамбульцаў налічвалася ўжо каля мільёна. А да пачатку 2000 года насельніцтва вырасла прыкладна да дзесяці мільёнаў чалавек. Калі не браць у разлік берагі Басфора, раён Перы і стары горад, то атрымліваецца, што насельніцтва Стамбула ў параўнанні з часамі гэтых пісьменнікаў вырасла ў дзесяць разоў.
Тым не менш вобраз Стамбула, які існуе ў свядомасці большасці яго насельнікаў, створаны гэтымі пісьменнікамі. Прычынай гэтай хібы стала тое, што за апошнія пяцьдзясят гадоў, калі горад прырастаў жыхарамі на іншым беразе Басфора, выгляд новага Стамбула, акрамя яго гістарычнага цэнтра, так і не склаўся. «Там ёсць дзеці, якія ў дзесяць гадоў ні разу і не бачылі Басфор», — з халоднай аб’ектыўнасцю паказваюць апытанні — так што жыхары аддаленых раёнаў не адчуваюць сябе стамбульцамі. Гэты горад існуе паміж традыцыйнай і заходняй культурамі, яго насельніцтва складаецца з меншасці багатых і мільёнаў бедных з аддаленых раёнаў, ён увесь час адкрыты для перасяленцаў і падзелены на розныя супольнасці, таму за апошнія сто пяцьдзясят гадоў ніхто не адчуваў сябе тут як дома.
Чатырох пісьменнікаў, якіх я буду згадваць на старонках гэтай кнігі, за іх творы, што выходзілі ў першыя сорак гадоў Рэспублікі, часта называлі «рэтраградамі» і крытыкавалі за нежаданне марыць аб еўрапеізацыі і складаць утопіі пра гэта, за іх пільную ўвагу да руін мінулага і ладу жыцця ў Асманскай імперыі.
А яны ўсяго толькі хацелі зноў і зноў чэрпаць натхненне адразу з дзвюх вялікіх крыніц, з дзвюх вялікіх культур,
якія журналісты груба называюць «Усход» і «Захад». Яны падзялялі ўласцівае гораду пачуццё супольнасці таму, што глыбока адчувалі яго смутак, але на прыгажосць, якую гэтае пачуццё надае гораду і іх творам, яны глядзелі вачыма еўрапейцаў. Каб жыць насуперак патрабаванням дзяржавы і размаітых грамадскіх арганізацый, жыць паводле ўсходніх каштоўнасцей, калі цябе хочуць бачыць еўрапейцам, і заставацца чалавекам Захаду, калі цябе прымушаюць быць чалавекам Усходу, — такі паратунак інстынктыўна абралі гэтыя стамбульскія пісьменнікі, каб дасягнуць патрэбнай адзіноты.
Мемуарыст Абдзюльхак Шынасі Хісар, які напісаў кнігу пра свайго сябра паэта Ях’ю Кемаля, вучань, а пасля блізкі сябра Ях’і Кемаля раманіст Ахмет Хамдзі Танпынар, журналіст і гісторык Рашат Экрэм Качу пражылі самотнае жыццё, засталіся халасцякамі і памерлі ў адзіноце. Яны, акрамя Ях’і Кемаля, пакінулі незавершаныя творы, перад смерцю яны з горыччу згадвалі, што іх кнігі напісаныя напалову, а кнігі выдадзеныя не знайшлі сваіх жаданых чытачоў. А самы вялікі і знакаміты паэт Стамбула Ях’я Кемаль на працягу ўсяго жыцця адмаўляўся выдаваць свае кнігі.
12. Бабуля
Калі б маю бабулю спыталі аб яе перакананнях, яна б адказала, што падтрымлівае праеўрапейскія рэформы Атацюрка, але, папраўдзе, яе, як і ўсіх астатніх жыхароў горада, што Захад, што Усход не вабілі зусім. Яна і з дому выходзіла вельмі рэдка. Для яе, як і для большасці насельніцтва, дом і быў горадам, яна не цікавілася ні помнікамі архітэктуры Стамбула, ні яго гісторыяй, ні яго «славутасцямі». Хоць і была паводле адукацыі настаўніцай гісторыі. Пасля заручын з маім дзедам, тады ішоў 1917 год, яшчэ да іх вяселля, яна пайшла з ім на спатканне ў рэстаран, што для Стамбула 1910-х было даволі адважным учынкам. Наколькі я магу сабе ўявіць, гэта быў рэстаран-казіно ў Пэры, там падавалі алкагольныя напоі, і яны сядзелі адно насупраць аднаго, а калі дзядуля спытаў, што яна будзе піць (у сэнсе гарбату, ліманад), бабуля падумала, што ёй прапаноўваюць алкаголь, і дала вельмі рэзкі, як на яе, адпор: «Алкаголь я не ўжываю, шаноўны спадар».
Праз сорак гадоў за святочным сталом бабуля, бывала, выпівала шкляначку піва і, павесялеўшы, зноў пераказвала гэтую добра знаёмую ўсім гісторыю, а пасля доўга смяялася. А ў будныя дні яна, седзячы ў вялікай гасцёўні ў сваім заўсёдным крэсле, ад смеху вярталася зноў да слёз па мужу, «выключным чалавеку», які так рана пайшоў ад нас і якога я бачыў толькі на некалькіх фотаздымках. Пакуль яна плакала, я спрабаваў уявіць сабе
бабулю ў маладосці, як яна радасная гуляла па вуліцах. Але ўбачыць у гэтай пышнай, спакойнай рэнуараўскай матроне тоненькую, высокую, нервовую жанчыну з карціны Мадыльяні мне ўдавалася з цяжкасцю.
Пасля таго як дзядуля зарабіў свой капітал, ён нечакана памёр ад лейкеміі, а бабуля «ўзначаліла» нашу вялікую сям’ю. Кухар Бекір, яе адданы сябра, калі бываў стомлены яе бясконцымі загадамі і папрокамі, з лёгкай іроніяй казаў: «Як скажаце, начальнік!» Што праўда, бабулі быў падначалены толькі дом, па якім яна хадзіла з вялікім звязкам ключоў. Бацька з братам яшчэ ў маладыя гады страцілі фабрыку, якая дасталася ім ад дзеда, іх шырокамаштабныя будаўнічыя праекты і рызыкоўныя інвестыцыі прагаралі, і бабуля, сама седзячы ўвесь час дома, на іх просьбу пакрысе распрадавала рэштудзедавай маёмасці, будынкі, паверхі, кватэры і, паплакаўшы трошкі, прасіла сыноў наступны раз быць асцярожней.
Ранішнія гадзіны бабуля праводзіла ў ложку, лежачы пад вялікай тоўстай коўдрай, абапіраючыся на стос велізарных падушак з птушынага пуху. Кожную раніцу кухар Бекір прыносіў ёй шырокі паднос з яйкамі ўсмятку, маслінамі, брынзай і падсмажаным хлебам, які акуратна ставіў на вышываную кветкамі падушку, пакладзеную пасярэдзіне коўдры (крыху псавала карціну толькі газета, уціснутая паміж падушкай і срэбным падносам) — так, у ложку, за доўгім сняданкам і чытаннем газеты, яна прымала першых наведнікаў. (Ад бабулі я пераняў звычку піць салодкі чай, трымаючы ў роце кавалак цвёрдай брынзы.) Першым заходзіў мой дзядзька, які ніколі не сыходзіў на працу, не пацалаваўшы маму на развітанне. Потым забягала цётка, да таго часу яна паспявала правесці мужа на працу і сама ўжо трымала ў руках сумку. Кожную раніцу заходзіў і я, як двума гадамі раней мой брат, — незадоўга да школы я з бабуляй вучыўся чытаць; я браў сшытак, і, прымасціўшыся на краёчку коўдры, спрабаваў спасцігнуць таямніцу літар. Як высветлілася потым у школе, вучыцца чаму-небудзь у іншых мне вельмі нудна, а выгляд чыстай старонкі выклікае жаданне не напісаць штосьці, а ўсю яе спрэс размаляваць.
Пасярод нашага невялікага ўрока ў пакой заходзіў Бекір і кожны раз казаў тую самую фразу: «Што мы ім сёння дамо?»
Ён задаваў сваё пытанне з усёй сур’ёзнасцю, быццам гаворка ішла пра тое, каб накарміць цэлую бальніцу або вайсковую казарму. Бабуля з кухарам пачыналі абмяркоўваць, хто і з якіх кватэр прыйдзе на абед і на вячэру і што для іх прыгатаваць, у пошуках натхнення бабуля зазірала ў вялікі адрыўны каляндар, поўны самых разнастайных звестак, у канцы кожнай старонкі там змяшчалася «меню дня»; а я тым часам глядзеў на варону, што кружляла вакол кіпарыса на заднім двары.
Бекір не страчваў пачуцця гумару, нягледзячы на ўсе свае размаітыя справы і клопаты, кожнаму з унукаў сваёй гаспадыні, якія бегалі з паверху на паверх, ён даў па мянушцы. Мяне ён называў Варонай. Праз шмат гадоў ён патлумачыў мне, што назваў мяне так, бо я ўвесь час сачыў за варонамі, якія сядзелі на суседніх дахах, і яшчэ таму, што я быў вельмі худы. Мой брат, які вельмі любіў свайго плюшавага мядзведзя і ніколі з ім не разлучаўся, атрымаў мянушку Нянька, адзін з маіх стрыечных братоў, у якога былі даволі раскосыя вочы, стаў Японцам, іншы, які вылучаўся ўпартасцю, — Казой, а трэці, які нарадзіўся неданошаным, — Паўгодкам. Многія гады ён клікаў нас гэтымі мянушкамі, і ў ягоным голасе мне чуліся ноткі пяшчоты.
КНІГІ ОНЛАЙН
