Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
У большасці гэтых фільмаў, як і ў рамане «Спакой», у момант, калі мы атаясамліваем сябе з сумнымі героямі гэтых чорна-белых фільмаў, няшчаснымі праз сваю замкнёнасць, нерашучасць, пасіўнасць і праз тое, што пакорліва схіляюць галаву перад абставінамі, у якіх яны апынуліся, віды Стамбула, якімі б «цудоўнымі», непараўнальнымі, маляўнічымі або знаёмымі яны ні былі, ахутвае смуга ўсё таго самага смутку. Часам, калі я пераключаю каналы тэлевізара, выпадкова знаходжу адзін з такіх фільмаў і пачынаю з сярэдзіны глядзець яго чорна-белыя вулічныя сцэны, у мяне з галавы ніяк не ідзе адна думка. Вось герой глядзіць у акно драўлянага дома на маленькай вулачцы і думае пра сваю каханую, якая выходзіць замуж за іншага, або блукае па брукаваных вуліцах, або раптам забываецца на сваю сціпласць і стрыманасць і пачынае рашуча, з годнасцю, размаўляць з багатым і магутным фабрыкантам, або сузірае чорнабелы Басфор, а тым часам, думаю я, ён засмучаны не таму, што жыццё яго паламанае і горкае, а каханай няма побач, не, гэты смутак, што паралізуе волю, жыве проста тут, сярод стамбульскіх вуліц і краявідаў. Такім чынам, думаю я, дастаткова паглядзець навокал, на гэтыя маленькія бакавыя вулачкі, каб зразумець гісторыю героя і адчуць яго смутак. Герояў рамана «Спакой», у мастацкім сэнсе больш дасканалага, чым гэтыя фільмы, таксама ахоплівае смутак, калі яны выпраўляюцца на прагулку па Басфоры ці блукаюць па вузкіх вулачках, сузіраючы руіны, бо іх адносіны зайшлі ў тупік.
Стамбульскія пісьменнікі і паэты, якіх смутак спарадняе з жыхарамі горада і якія разам з тым, як аўтар «Спакою», натхнёныя еўрапейскімі кнігамі і культурай, імкнуцца быць сучаснымі, апынаюцца перад яшчэ больш складанай і маральна цяжкай праблемай: утрымацца паміж пачуццём еднасці з прысмакам смутку і адзінотай, апісанай у еўрапейскіх кнігах, рацыянальнай, як у Мантэня, або сентыментальнай, як у Генры Таро. Адказ, знойдзены ў выніку некаторымі з гэтых пісьменнікаў, далучыўся да вобразу Стамбула, ён стаў неад’емнай часткай горада і майго аповеду аб ім. Сваю кнігу я пісаў, ведучы ўнутраны дыялог, а часам і спрэчку, з чатырма смутнымі стамбульскімі пісьменнікамі, з іх напружанымі роздумамі аб выпадковых сустрэчах, прачытаных кнігах і доўгіх прагулках па горадзе.
11. Чатыры смутныя самотныя пісьменнікі
У дзяцінстве я амаль не быў знаёмы з іх творчасцю. Хіба што чытаў нешта з вершаў мажнога Ях’і Кемаля, вялікага паэта, знакамітага на ўсю краіну. Найперш маю ўвагу прыцягнулі выявы розных катаванняў, што прымяняліся ў Асманскай імперыі, змешчаныя як дадатак да артыкулаў вядомага гісторыка Рашата Экрэма Качу ў гістарычнай калонцы ў адным з часопісаў. Але ўжо ў дзесяць гадоў я ведаў імёны ўсіх чацвярых, таму што іх кнігі былі ў татавай бібліятэцы. Але ў тыя гады яны не зрабілі асаблівага ўплыву на маё ўяўленне пра Стамбул. Калі я нарадзіўся, аўтары гэтых кніг былі яшчэ ў добрым здароўі і жылі за паўгадзіны хады ад майго дома. Да таго часу, калі мне споўнілася дзесяць, у жывых заставаўся толькі адзін, і ні з кім з іх я не сустракаўся.
Пазней напісанае імі пра Стамбул злілося ў адно цэлае з чорна-белымі карцінамі горада майго дзяцінства, якія ў думках ствараў я сам, і цяпер я не магу ўявіць сабе Стамбул, мой Стамбул без іх. Некалі ў трыццаць пяць гадоў я задумваў напісаць пра Стамбул вялікі раман у духу «Уліса», тады ў мяне з’явілася звычка ўяўляць сабе, як гэтыя чатыры смутныя пісьменнікі блукалі па вуліцах, па якіх я сам гуляў у дзяцінстве: напрыклад, пэўны час мая бабуля, маміна мама, раз на тыдзень наведвала рэстаран Абдуллаха Эфендзі ў Беяглу, дзе заўсёды абедаў тоўсты паэт, а яна заўжды раздражнёна скардзілася, што кормяць
там агідна. Я ўяўляў, як знакаміты паэт сядзіць і абедае, а тут паўз вітрыны рэстарана праходзіць Рашат Экрэм Качу ў пошуках матэрыялу для сваёй «Энцыклапедыі Стамбула». Потым гэты гісторык і журналіст, які з сімпатыяй ставіўся да маладых прыгожых хлопцаў, спыняецца ў завулку Беяглу і купляе ў гожага хлопчыка газету з артыкулам раманіста Танпынара. А тым часам мемуарыст Абдзюльхак Шынасі Хісар, невысокі, маніякальна схільны да чысціні чалавек у белых пальчатках, які вельмі рэдка выходзіў з дому, спрачаецца з гандляром, бо той не загарнуў набытую ім для коткі печань у чыстую газету. У маіх думках гэтыя чацвёра калі ў адзін час, калі пад адным дажджом, калі на тым самым рагу вуліцы, а калі і на адной стромкай вулачцы перасякаліся адзін з адным.
Я разгортваў карты Беяглу, Таксіма, Джыхангіра і Галаты, складзеныя знакамітым харвацкім картографам Первіцічам для страхавых агентаў, і вуліца за вуліцай, дом за домам прасочваў магчымыя маршруты маіх герояў, я напружваў памяць, каб ва ўсіх падрабязнасцях уявіць кожную кветкавую краму і кавярню, карчму і краму ласункаў, у якія яны маглі б заходзіць. Тыя самыя пахі ў крамах, тыя самыя газеты ў кавярнях, растрапаныя ад частага чытання, тыя самыя налепленыя на сцены афішы, без якіх горад для мяне — не горад, вандроўныя вулічныя гандляры, рэклама на баках аўтобусаў і шмат чаго яшчэ, напрыклад, бягучы радок з навінамі, які быў свяціўся нейкі час на даху цяпер ужо разбуранага дома на плошчы Таксім, — усё гэта магло прыцягнуць увагу маіх чатырох смутных герояў. Часам, калі я ўспамінаю пра іх, мне здаецца, што ўнікальным горад робіць не яго тапаграфія, не будынкі і не выпадковыя асабістыя ўражанні людзей, непаўторнасць горада — у сукупнасці ўспамінаў тых, хто жыве, як я, пяцьдзясят гадоў на тых самых вуліцах, у схопленых, свядома ці не, іх памяццю літарах, колерах, вобразах, нечаканых сустрэчах. I тады мне здаец-
ца, што і я ў дзяцінстве мог сустракацца з гэтымі чатырма смутнымі пісьменнікамі.
Я безумоўна павінен быў сустракаць аднаго з іх, самага блізкага мне, раманіста Танпынара, у часы нашых з мамай першых прагулак па Беяглу. Мы, як і ён, заходзілі ў кнігарню «Ашэт», што побач з Тунэлем. Танпынар — ён насіў мянушку Курдупель — жыў акурат насупраць, у маленькім пакойчыку ў доме, які належаў сям’і Нарманлы, а ў часы Асманскай імперыі — рускай амбасадзе. А ў доме сям’і Анган, у раёне Аязпаша, побач з Парк-Гатэлем, куды мяне прывезлі адразу пасля нараджэння, бо дом сям’і Памук пакуль толькі будаваўся, правёў свае апошнія гады Ях’я Кемаль, Танпынараў настаўнік. Як вы думаеце, ці не сустракаліся вечарамі раманіст Танпынар і паэт Ях’я Кемаль ля Парк-Гатэля? Потым, калі мы пераехалі ў Нішанташы, я мог бачыць іх абодвух у цукерні пры гатэлі, дзе мама часта купляла тарты. I Абдзюльхак
Шынасі Хісар, згаданы мной мемуарыст, і Рашат Экрэм Качу часцяком бывалі ў Беяглу, рабілі тут закупы, заходзілі куды-небудзь паесці. Цалкам можа быць, што і з імі я таксама сустракаўся.
Я разумею, што ў гэтым я падобны на апантанага прыхільніка нейкай знакамітай кіназоркі, які з роляў і апавяданняў пра жыццё прадмета свайго захаплення вылоўлівае разнастайныя падрабязнасці і знаходзіць супадзенні і перакрыжаванні з уласным жыццём. Але ж менавіта вершы, раманы, апавяданні, артыкулы, успаміны і энцыклапедыі гэтых чатырох смутных пісьменнікаў, з якімі я буду яшчэ весці дыялог на старонках маёй кнігі, падрыхтавалі мяне да разумення духу горада, у якім я жыву. Іх творчы падыход да складаных сувязяў паміж мінулым і сучаснасцю, або, як любяць казаць еўрапейцы, паміж Усходам і Захадам, паказаў мне, як знайсці сувязь паміж любоўю да кніг і сучаснага мастацтва і жыццём і культурай майго горада.
Кожны з гэтых пісьменнікаў у свой час быў аслеплены бляскам заходняй, пераважна французскай, літаратуры і заходняга мастацтва. Паэт Ях’я Кемаль у маладосці дзевяць гадоў правёў у Парыжы, дзе пад уплывам вершаў Малармэ і Верлена звярнуўся да ідэі «чыстай паэзіі», у процівагу якой ён пазней спрабаваў стварыць «нацыянальную паэзію». Ахмет Хамдзі Танпынар, які лічыў Ях’ю Кемаля сваім другім бацькам, таксама быў прыхільнікам гэтых паэтаў і яшчэ Поля Валеры. I яны, і Абдзюльхак Шынасі Хісар былі вялікімі прыхільнікамі французскіх празаікаў, у першую чаргу Андрэ Жыда. У Тэафіля Гацье, шчыра шанаванага Ях’ем Кемалем, Танпынар навучыўся майстэрству апісання пейзажаў.
У выніку гэтага юнацкага, у чымсьці нават дзіцячага, захаплення французскай літаратурай і заходнім мастацтвам уласныя творы яны таксама пачалі пісаць на заходні манер, і дарогі назад ужо не было. Безумоўна, яны
хацелі пісаць так, як пішуць французы. Пры гэтым у глыбіні душы разумелі, што, пішучы як еўрапейцы, у сваёй творчасці яны не змогуць быць настолькі ж арыгінальнымі. 3 французскай культуры яны ўзялі не толькі сучасныя ўяўленні пра літаратуру, але таксама неабходныя ў творчасці ідэі дакладнасці, самабытнасці і сапраўднасці. Пакутлівы канфлікт паміж жаданнем пісаць на заходні манер і імкненнем быць «аўтэнтычным», асабліва заўважны ў ранніх творах, дакучаў кожнаму з іх доўгія гады.
Дакладнасць і самабытнасць яны хацелі прымірыць з засвоенымі ад Гацье, Малармэ і іншых падобных пісьменнікаў ідэямі «мастацтва дзеля мастацтва» і «чыстай паэзіі». Некаторыя пісьменнікі з іх пакалення з тым самым захапленнем чыталі французскіх пісьменнікаў, але іншых, і з лёгкасцю перанялі ад іх не цягу да сапраўднасці, а імкненне «быць карысным» і павучаць. У сваім дыдактызме і захапленні злабадзённымі палітычнымі пытаннямі гэтыя пісьменнікі натхняліся прыкладамі Гюго і Заля; тым часам Ях’я Кемаль, Танпынар і Хісар разважалі над пераасэнсаваннем ідэй Верлена, Малармэ і Пруста. Адной з перашкод на гэтым шляху стаў турэцкі патрыятызм, ідэалогія Турэцкай рэспублікі, якая ўзнікла пасля падзення Асманскай імперыі як рэакцыя на пагрозу паглынання Турцыі Захадам.
Злабадзённыя ідэалагічныя патрэбы не дазвалялі ім трымацца далей ад дыдактызму і палітыкі, як тое падказваў іх творчы інстынкт. Засвоеныя ў Францыі эстэтычныя погляды падказвалі, што ў Турцыі, калі яны будуць толькі сучаснымі, іх голас ніколі не прагучыць гэтак жа магутна і праўдзіва, як голас Малармэ або Пруста. Яны знайшлі тэму настолькі ж аўтэнтычную, наколькі і паэтычную — падзенне Асманскай імперыі і знікненне вялікай асманскай цывілізацыі, дзе яны нарадзіліся і выраслі, стала выйсцем, якое яны шукалі. Глыбокае пе-
ражыванне незваротнага разбурэння асманскай цывілізацыі дазволіла ім пазбегнуць небяспечнага захаплення прымітыўнай настальгіяй, выхваляння вялікай гісторыяй ці агрэсіўнага нацыяналізму, а таксама ізаляцыянізму, ахвярамі якіх сталі многія іх сучаснікі, замест гэтага іх адмысловы погляд на мінулае пераўтварыў аповед пра яго ў паэзію. Стамбул, горад, у якім паўсюль ёсць сляды велізарных страт, быў іх горадам. Яны зразумелі, што здабыць свой уласны, сапраўдны голас можна толькі тады, калі іх творчасць перадасць смутак яго паразы і яго руін.
КНІГІ ОНЛАЙН
