Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
ла мая бабуля, «жалезны лоб», а малюсенькая дзяўчынка зачароўвала мяне сваёй далікатнасцю і вытанчанасцю, а трэцяя здзіўляла тым, што ўвесь час адкрыта расказвала ўсё, што адбывалася ў яе дома, і я задаваўся пытаннем: «Чаму гэта так?» Чаму адна дзяўчынка па-сапраўднаму плача, калі чытае вершы пра Атацюрка, а іншая хлусіць, хоць ёй ніхто не верыць, чаму ў трэцяй і сшытак, і фартух, і валасы, і гаворка заўжды такія акуратныя?
Падобна як на вуліцы размаітыя фары, бамперы, капоты і вокны машын у маёй галаве самі сабой набывалі абрысы іншых рэчаў, у класе я таксама прыпадобніваў сваіх таварышаў да чагосьці: напрыклад, думаў я, гэты вастраносы хлопчык — зусім як лісіца, а той, здаровы, — мядзведзь, ды ўсе і завуць яго так, вось гэты, з натапыранымі валасамі, — вожык... Памятаю, як Мары, яўрэйская дзяўчынка, расказвала нам пра Пэйсах, пра тое, як яе бабуля цэлымі днямі нават не ўключала электрычнасць. Іншая дзяўчынка неяк сказала нам, што аднойчы вечарам у сваім пакоі яна так хутка павярнулася, што змагла заўважыць цень анёла, — гэтую жудасную гісторыю я доўга не мог выкінуць з галавы. Дзяўчынка з вельмі доўгімі нагамі ў вельмі доўгіх гольфах заўсёды мела такі выгляд, быццам яна вось-вось заплача; калі яе бацька, міністр, загінуўу авіякатастрофе, з якой прэм’ерміністр Аднан Мендэрэс выйшаў жывы, цэлы і здаровы, мне стала здавацца, што яна ведала пра гэта загадзя і таму плакала. У многіх вучняў, як і ў мяне, былі праблемы з зубамі, некаторыя насілі на зубах дужкі. Казалі, што на верхнім паверсе флігеля, у якім былі ліцэйскі інтэрнат і спартовая зала, побач з медпунктам месціцца і кабінет стаматолага; калі настаўніца моцна злавалася, яна магла прыстрашыць якога-небудзь гарэзу адпраўкай туды. Меншым пакараннем быў кут паміж дзвярыма і сцяной, на якой вісела дошка, вучняў туды ставілі спінай да класа. Адным з відаў гэтай кары было стаянне на адной на-
зе, але яго амаль не ўжывалі, таму што цэлы клас сачыў не за ходам урока, а за тым, колькі пакараны небарака так зможа прастаяць. Зрэшты, хуліганы, нават калі не стаялі на адной назе, круціліся ў куце, плявалі ў сметніцу або ўпотай ад настаўніка грымаснічалі перад класам, карацей, выраблялі розныя фокусы, якія выклікалі ў мяне адразу захапленне, а потым — зайздрасць і злосць.
Мне было прыемна бачыць, як лянівыя, свавольныя, дзёрзкія або неразумныя вучні атрымліваюць ад настаўнікаў прачуханку, пакаранні, строгія вымовы і нават плескача, хоць я і шчыра верыў у дух вучнёўскага братэрства і салідарнасці. Скажам, была ў нас адна празмерна таварыская і энергічная дзяўчынка, якая ў школу прыязджала на машыне з шафёрам, любую просьбу настаўніцы яна выконвала з найвялікшым задавальненнем і каля дошкі манерна спявала па-англійску Jingle bells, jingle bells, jingle all the way. Калі ж яна ўпарта не выконвала дамашнія заданні, настаўніца, нягледзячы на іх добрыя адносіны, абражала яе, і гэтае прыніжэнне ніколькі мяне не бянтэжыла. Кожны раз падчас праверкі дамашняга задання некаторыя з тых, хто прыйшоў непадрыхтаваны, рабілі выгляд, што заданне выканана, толькі яны ніяк не могуць знайсці яго ў сшытку, але настаўніца ніколі не прымала іх словы на веру, і я ніяк не мог зразумець, навошта ім такія выкрутасы. «Ніяк не знайду, пані настаўніца!» — разгублена лепяталі яны ад страху, чым спрабавалі адтэрмінаваць пакаранне хоць на некалькі секунд, але ад гэтага поўха ці выкручанае вуха былі толькі больш балючымі. У школах асманскіх часоў ужывалася палка, якой настаўнік мог біць вучняў проста са свайго месца, а таксама фалака, пра якую Ахмет Расім (1865-1932) піша ў кнізе дзіцячых і школьных успамінаў «Фалака. Mae вечары», праўда, у нашых падручніках гэта ўзгадвалася як жорсткасць, што засталася ў мінулым пасля Атацюрка і ўсталявання рэспублікі. Але нават у Нішанташы, у на-
шым платным прыватным ліцэі «Ышык» для багатых, дзе ў ходзе мадэрнізацыі ўводзілі некаторыя новыя метады, абнаўленне закранула і формы гвалтуўдачыненні да слабых; замест палкі ці фалакі старыя злосныя настаўнікі яшчэ асманскай загартоўкі карысталіся французскімі лінейкамі, на якіх па краі ішла тонкая металічная палоска.
У горкія хвіліны пабояў і прыніжэння, калі вучня, чыя ўпартая непадрыхтаванасць або свавольствы перапаўнялі настаўнікаву чару цярпення, ставілі перад усім класам, маё сэрца білася хутчэй, а думкі блыталіся. Мы падраслі і пасля добрых настаўніц, якія ставіліся да нас па-мацярынску, трапілі ў рукі стомленых жыццём, злосных старых настаўнікаў фізкультуры, музыкі, рэлігіі і гэтак далей, тут карныя цырымоніі праводзіліся ўсё часцей, і я з прыемнасцю вітаў іх як кароткае відовішча пасярод нуднага ўрока. Калі вучань апускаў вочы, нібы кот, што перакуліў малако, прызнаваў сваю віну і некалькі разоў
прасіў прабачэння, пакаранне было лёгкім. А ў моманты, калі ён, замест таго каб прызнаць сваю правіну, хлусіў, прыдумваў непераканаўчую адгаворку для змяншэння ўласнай віны або ленаваўся выдумляць нешта і пакорна пагаджаўся на пабоі, калі ён смяшыў клас грымасамі, пакуль настаўнік рабіў яму строгую вымову, або калі вёрз бездапаможную хлусню і пры гэтым, упэўнены ў адваротным, паўтараў: «Больш не буду хлусіць, пане настаўніку», — калі, узмылены першай «лазняй», зноў паводзіўся неабачліва і, нібы звярок, трапляў у пастку сапраўдных катаванняў, вось у гэтыя моманты я даведваўся аб жыцці і чалавечнасці значна больш, чым з падручнікаў па навакольным свеце ці з метрык групавой дынамікі класа.
Калі пакаранне выпадала ахайненькай, сімпатычнай і далікатнай дзяўчынцы, у якую я быў таемна закаханы, і калі я глядзеў на яе счырванелы твар і напоўненыя слязамі вочы, мне вельмі хацелася ўратаваць яе. Але калі бялявы жыртрэст, які дакучаў мне на перапынках, падчас уроку пападаўся на размовах і атрымліваў аплявуху, я глядзеў на гэта з бессардэчным задавальненнем. А калі худога чарнявага маўклівага і ганарыстага хлопца, якога асабіста я лічыў абыякавым і безнадзейным дурнем, даводзілі да слёз праз ягоны, незразумелы мне, супраціў, ад якога кожны настаўнік страчваў цярплівасць, я ўжо не ведаў, на чыім я баку. Як некаторыя настаўнікі, здавалася, любілі выклікаць вучняў да дошкі не для таго, каб праверыць іх веды, а для таго, каб паказаць іх невуцтва і тым самым прынізіць, так і некаторыя вучні, мабыць, пагаджаліся з ганьбай, абы толькі не браць сябе ў рукі і не выпраўляцца. Некаторыя настаўнікі лютавалі, калі заўважалі сшытак у вокладцы не таго колеру, другія маглі заляпіць аплявуху за ціхі шэпт, на які ў іншым часе не звярталі ўвагі; некаторыя вучні, нават калі ведалі адказ на простае пытанне, заміралі, нібы заяц у свеце аўта-
мабільных фар, іншыя — да іх я ставіўся з найбольшай спагадай — калі не ведалі адказу, пачыналі, у надзеі на лепшы вынік, апавядаць нешта іншае.
У тыя жахлівыя моманты, калі настаўнік пачынаў сварыцца або кідаў сшытак ці падручнік, а ўвесь клас сядзеў у мёртвым маўчанні, я дзякаваў нябёсам за тое, што быў адным са шчасліўцаў, хто пазбегне такой знявагі. Такіх прывілеяваных асоб была прыкладна трэцяя частка класа. У адрозненне ад некаторых дзяржаўных школ, дзе ў адным класе вучацца дзеці з багатых і бедных сем’яў, у нашай прыватнай школе нябачная мяжа паміж прыгнечанымі небаракамі і вольнымі шчасліўчыкамі ніяк не была звязаная з беднасцю і заможнасцю вучняў. На гэтую нябачную рысу, агідную маёй душы, я з радасцю забываўся на перапынках, калі, ужо прызвычаены да школы і прыняты ў дзіцячае брацтва, бегаў і гуляў разам з іншымі, але варта было настаўніку як сімвалу ўлады заняць сваё месца за кафедрай, як гэтая рыса ўзнікала зноў, а ў хвіліны пабояў і прыніжэнняў я з простай, але моцнай цікаўнасцю задаваўся пытаннем: чаму некаторыя такія гультаі, чаму яны да такой ступені не маюць пачуцця ўласнай годнасці, чаму яны такія бязвольныя, такія абыякавыя, такія бязглуздыя, вось «такія»? Але адказу на гэтае пытанне, якое падводзіла мяне да цёмнага боку жыцця і таямніцы душы маіх аднакласнікаў, не давалі ані коміксы, якія я тады пачынаў чытаць самастойна і ў якіх адмоўныя персанажы заўжды мелі перакошаныя раты, ані мае ўласныя дзіцячыя развагі, і пра само пытанне я забываўся. 3 усяго гэтага я зрабіў выснову, што такое месца, як школа, не дае нам адказу на асноўныя пытанні, яна толькі дапамагае засвоіць іх як непазбежную жыццёвую рэальнасць. Таму я, пакуль не перайшоў у ліцэй, з усёй стараннасцю цягнуў руку, каб застацца па гэты, больш спакойны і ўтульны бок рысы,
Увогуле, я адчуваў, што самае галоўнае, чаму я навучыўся ў школе, — гэта не прымаць бясспрэчныя жыццёвыя «ісціны», а быць зачараваным імі. У першыя школьныя гады настаўніца з самых неверагодных прычын проста пасярод уроку прымушала нас праспяваць якую-небудзь песеньку. Я не любіў гэтыя англійскія і французскія песні, бо не мог зразумець іх словы, але прыкідваўся, што спяваю, а сам тым часам назіраў за аднакласнікамі. (Тое, што яны спявалі, у перакладзе гучала прыкладна так: «Каравай-каравай, каго любіш — выбірай!») Нізенькі пухлы хлопчык, які за паўгадзіны да таго ліў слёзы праз тое, што зноў забыўся дома сшытак, цяпер шырока-шырока разяўляў рот і радасна спяваў. Дзяўчынка, якая раз-пораз запраўляла свае доўгія валасы за вушы, недзе пасярод песні зноў рабіла такі самы рух. Адзін з хуліганаў, той жыртрэст, што на перапынках ганяў мяне па калідорах, і той, што побач з ім, значна больш падступны і кемлівы, якому, нягледзячы на ўсю ягоную подласць, хапала розуму і абачлівасці заставацца на маім баку нябачнай рысы, — абодва цяпер з анёльскімі тварамі луналі ў аблоках музыкі. Акуратная дзяўчынка пасярод песні яшчэ раз правярала, як ляжаць яе сшыткі і пенал; руплівая і кемлівая дзяўчынка была вельмі засяроджаная, каб спяваць як мага лепш, гэта яна, калі нас шыхтавалі ў калону па два і вялі са школьнага двара на ўрок, на маё пытанне: «Станеш са мной?» — кожны раз проста моўчкі брала мяне за руку; і нават скнарлівы тоўсты хлопчык, які на кантрольнай, каб ніхто не зазірнуў, заўжды закрываў свой лісток рукой так, нібы абдымаў немаўля, разводзіў рукі ў бакі, быццам раскрываў душу. Адзін з безнадзейных дурняў, якія кожны дзень атрымлівалі поўхі, таксама заўзята падцягваў песню, а адзін нягоднік тузаў за касу дзяўчынку перад ім, іншая ж дзяўчынка, якая раз-пораз плакала, старанна спявала і пры гэтым глядзела праз акно на вуліцу, — ру-
КНІГІ ОНЛАЙН
