Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
На бабуліным туалетным століку, як і на маміным, стаяла такое самае люстэрка; мяне так і цягнула расчыніць яго створкі і ўбачыць, як маё адлюстраванне губляецца ў бясконцасці, але дакранацца да яго было забаронена. Справа ў тым, што бабуля, якая па паўдня праводзіла ўложку, ніколі не выкарыстоўвала яго на тое, каб рабіць макіяж, яна ўсталявала сваё люстэрка такім чынам, каб у ім можна было з ложка ўбачыць увесь доўгі калідор, чорны ход, пярэдні пакой і гасцёўню да самага далёкага акна, такім чынам, гледзячы ў люстра, бабуля магла сачыць за падзеямі ў доме: хто прыйшоў і хто сышоў, хто якія вядзе па кутах размовы і ці не б’юцца адзін з адным яе ўнукі. У доме заўжды панаваў паўзмрок, таму, гледзячы на цёмнае адлюстраванне, бабуля не заўсёды магла разабраць, што менавіта адбываецца каля якога-небудзь перламутравага століка, тады яна з усяе сілы клікала Бекіра, ён адразу з’яўляўся і дакладаў, хто і што робіць.
Пасля абеду бабуля чытала газету і часам вышывала кветкамі навалачкі, але часцей за ўсё яна курыла цыгарэты і гуляла ў безік у кампаніі некалькіх пані свайго веку з Нішанташы. Памятаю, што ім здаралася гуляць і ў no-
кер. У мяккім-мяккім, крывава-чырвонага колеру аксамітным мяшэчку, з якога бабуля даставала сапраўдныя гульнёвыя фішкі, ляжалі яшчэ і старыя асманскія манеты, з дзірачкамі, з насечкай на гурце, з пячаткамі султанаў. Я любіў, прымасціўшыся ў кутку, вазіцца з імі.
Адна з жанчын за гульнёвым сталом калісьці жыла ў султанскім гарэме, пасля падзення Асманскай імперыі султанавы сямейнікі (язык не паварочваецца сказаць «прадстаўнікі дынастыі») былі вымушаныя пакінуць Стамбул, гарэм быў распушчаны, і яна выйшла замуж за аднаго з калег майго дзеда. Мы з братам перадражнівалі празмерна пачцівыя словы «васпані, шаноўная спадарыня», якія яны з бабуляй казалі адна адной, нягледзячы на тое што былі сяброўкамі, пры гэтым яны папоўніцы апляталі масленыя булачкі і тосты з сырам, якія Бекір прыносіў проста з печы. Абедзве яны былі поўнымі дамамі, але не бралі гэта да галавы, бо ў іх часы паўната не лічылася заганай. Раз на сто гадоў мая пышнацелая бабуля ўсё ж выходзіла з дому, напрыклад, калі яе запрашалі ў госці, тады падрыхтоўка пачыналася за некалькі дзён і апошнім яе этапам было зацягванне гарсэта, дзеля чаго з першага паверха клікалі жонку швейцара, Камер-ханым, каб яна з усіх сіл пазацягвала гарсэтныя шнуркі. Гэтая сцэна адбывалася за шырмай, і я, уздрыгваючы, назіраў за тузаннем і шморганнем, падчас якога бабуля раз-пораз ускрыквала: «Цішэй, дачушка!» Аза некалькі дзён да гэтага прыходзіла пані, якая рабіла бабулі манікюр і педыкюр; я быў зачараваны яе працай, яна расстаўляла па ўсім пакоі пемзы, тазікі з мыльнай вадой, шчотачкі і мноства іншых загадкавых прыстасаванняў і гадзінамі чаравала над бабулінымі пазногцямі; але больш за ўсё мяне займалі шарыкі з ваты, якімі манікюрша раздзяляла пухлыя бабуліны пальцы на нагах, пакуль фарбавала пазногці ў агніста-чырвоны колер, гэта вабіла і было агідным адначасова.
Праз дваццаць гадоў, калі ўсе мы раз’ехаліся па іншых дамах і раёнах, бабуля па-ранейшаму жыла ў доме сям’і Памук, і кожны раз, калі я раніцай прыходзіў наведаць яе, яна ляжала ўсё ў тым самым ложку ў паўцемры сярод сумачак, газет і падушак. У пакоі стаяў усё той самы, ні на што не падобны водар, сумесь пахаў мыла, адэкалону, пылу і дрэва. Сярод рэчаў, з якімі бабуля ніколі не разлучалася, быў тоўсты сшытак у скураной вокладцы. Кожны дзень яна запісвала рахункі, успаміны, з’едзеныя стравы, выдаткі, планы, якое стаіць надвор’е і іншыя падобныя рэчы ў гэты дзіўны «пратакольны» сшытак. Магчыма таму, што некалі бабуля вывучала гісторыю, яна любіла часам з іроніяй успомніць асманскія «цырымоніі» і іх мову, а гэты «пратакол» даваў ёй такую магчымасць; а іншым вынікам яе цікавасці да гісторыі сталі імёны яе ўнукаў, кожнаму з нас было дадзена імя якога-небудзь пераможнага султана часоў станаўлення Асманскай імперыі. Кожны раз, уваходзячы ў пакой, я цалаваў ёй руку, і яна давала мне грошы, якія я, ані не бянтэжачыся, з радасцю хаваў у кішэню, пасля я ва ўсіх падрабязнасцях расказваў, як там жывуць тата, мама і брат, а яна часам зачытвала мне сёе-тое са свайго сшытка.
«Прыходзіў мой унук Архан. Вельмі разумны, мілы хлопчык, ён вучыцца ва ўніверсітэце на архітэктара. Я дала яму дзесяць лір. Калі будзе на тое Божая воля, калі-небудзь ён дасягне поспеху, і тады імя Памук зноў будуць прамаўляць з павагай, як за часы яго дзеда».
Прачытаўшы нешта, яна з загадкавай іранічнай усмешкай глядзела на мяне, акуляры рабілі позірк яе затуманеных катарактай вачэй яшчэ больш дзіўным, а я спрабаваў разгадаць, што крыецца за яе іроніяй: насмешка над сабой або разуменне таго, якая ўсё ж недарэчная штука — жыццё, і спрабаваў адказаць ёй такой жа ўсмешкай.
13. Школьныя прыемнасці і прыкрасці
У школе я даведаўся, па-першае, што сярод нас шмат дурняў, і, па-другое, што некаторыя людзі сапраўды бязглуздыя. На кожнае пытанне настаўніцы класа, я, каб паказаць, што ведаю адказ, заўжды падымаў руку, бо ў свае шэсць гадоў я пакуль не разумеў, што сталасць, вытанчанасць і высакароднасць праяўляюцца тады, калі чалавек не заўважае рэлігійных, расавых, полавых, класавых, маёмасных і (апошніх у гэтым спісе) культурных адрозненняў.
3 цягам часу гэта ператварылася ў звычку. I аднакласнікі, і настаўніца прывыклі да думкі, што я добры і разумны вучань, але я ўсё адно цягнуў руку, каб паказаць, што ў мяне ёсць адказ на любое пытанне. Настаўніца рэдка давала мне слова, яна жэстам паказвала: хай іншыя, якія таксама цягнуць рукі, нешта скажуць. Потым мая рука падымалася сама сабой, незалежна ад таго, ведаўя адказ або не. Гэтая мая звычка крыху нагадвала заклапочанасць чалавека, які нават самы просты строй не забывае дапоўніць якім-небудзь вельмі дарагім упрыгожаннем або гальштукам, каб было відаць, што ён багаты, яна з’явілася ў мяне не толькі ад жадання паказаць сябе, але і праз глыбокую павагу да настаўніцы і жаданне супрацоўнічаць з ёй.
У школе я быў рады даведацца, што настаўнік мае ўладу, якую называюць «аўтарытэт». У Доме Памукаў,
сярод безлічы сваякоў, панавалі вэрхал і бязладдзе, калі ўсе збіраліся за адным сталом, кожны пачынаў казаць сваё. Любоў і сяброўства ў сям’і, нашы супольныя застоллі, размовы і гадзіны ля радыё — усё гэта было звычкай, якой ніхто спецыяльна не заводзіў, правіламі, што ўзніклі самі сабой. Дома бацька не быў ані крыніцай улады, ані аўтарытэтным цэнтрам, тут ён паказваўся мала, а часам знікаў наогул. Больш за тое, ён ніколі не папракаў нас з братам, нават не хмурыў бровы, калі мы рабілі нешта насуперак яму. Пазней, калі тата знаёміў нас са сваімі сябрамі, ён казаў: «А гэта два мае малодшыя браты», — і для гэтага ў яго былі ўсе падставы. Таму дома я прызнаваў выключна мамін «аўтарытэт». Але ён вынікаў не з той сілы, што яна мела ў маіх вачах, не з вонкавай, чужой «крыніцы ўлады», а з маёй уласнай патрэбы ў яе любові, пяшчоце, з жадання ласкі да мяне. Вось чаму ўлада настаўніцы над дваццаццю пяццю вучнямі нашага класа выклікала ў мяне захапленне.
Магчыма, я крыху атаясамліваў настаўніцу з мамай, і менавіта таму мне заўжды хацелася заслужыць яе прызнанне. Я не толькі хацеў адказваць на ўсе пытанні і акуратна выконваў дамашнія заданні, мне хацелася, каб настаўніца любіла мяне, каб лічыла разумным і асаблівым. «Складзіце рукі вось так і сядзіце ціха», — казала настаўніца, я прыціскаў рукі да грудзей і такім чынам цярпліва сядзеў цэлы ўрок. Але пакрысе прыемнасць ад таго, што на любое пытанне ў мяне гатовы адказ, арыфметычныя задачы вырашаныя хутчэй за ўсіх і самыя добрыя адзнакі атрымліваю таксама я, пачала блякнуць, і тады час на ўроках спыніўся, хоць зрэдку ён і цёк, але з неверагоднай павольнасцю.
Я адрываў позірк ад неразумнага тоўстага хлопчыка, які спрабаваў напісаць нешта на дошцы, ці ад дзяўчынкі, якая глядзела на ўсіх вучняў, настаўнікаў, школьных прыбіральшчыц і наогул на ўвесь свет з тым самым аптымі-
стычным, добразычлівым і ветлівым выразам на твары, і пераводзіў яго ў акно, на вершаліну каштана, што віднелася ў прасвеце паміж дамамі. На галіну садзілася варона. Я ўважліва за ёй назіраў. Разам з варонай, сярод галін, угары, я бачыў самотнае воблачка, яно плыло і змяняла свае абрысы. Спачатку яно было нібы нос лісы і нават яе цэлая галава, а потым — нібы сабака. I я хацеў, каб яно захавала гэтую форму, каб плыло сабе далей у выглядзе сабакі, але неўзабаве воблачка ператваралася ў цукарніцу з ножкамі, адну з тых, што стаялі ў вечна зачыненых шкляных вітрынах бабулінага буфета, і мяне цягнула дадому. Варта было маім думкам вярнуцца ў той ціхі, надзейны паўзмрок нашага дома, як з яго раптам выходзіў тата, і мы ўсе разам выпраўляліся на нядзельную аўтамабільную прагулку па Басфоры. Тым часам у доме насупраць адчынялася акно, і служанка высоўвалася з яго, каб вытрасці пыльную анучу, а потым яна рассеяна, зусім як я, разглядала вуліцу, якую з майго месца не было відаць. Цікава, што там на вуліцы? Да мяне далятаў толькі цокат конскіх капытоў па бруку ды грук колаў, і я мог разабраць хрыплы голас: «Старызнаааа! Рыззёёё!» Служанка праводзіла старызніка вачыма і вярталася ў дом, а побач з яе зачыненым акном з’яўлялася новае воблачка, яно плыло з той самай хуткасцю, што і першае, але ў іншы бок. Я глядзеў на яго адлюстраванне ў акне побач і задаваўся пытаннем ці не мае гэта ліса-сабака-цукарніца вяртаюцца? Акурат у гэты момант я заўважаў нейкі рух у класе, вучні цягнулі рукі, і я ахвотна, з упэўненым выглядам, падымаў руку, хоць і не чуў пытання настаўніцы. Адразу, яшчэ да таго, як з адказаў іншых вучняў я разумеў, якое гэта было пытанне, у маёй летуценнай свядомасці ўзнікала беспадстаўная вера ў тое, што я выдатна ведаю адказ.
Класы, у якіх мы гадамі сядзелі па двое ў некалькі шэрагаў, былі для мяне прыемным месцам не толькі таму,
што на ўроках я мог даведацца нешта новае ці атрымаць пахвалу ад настаўніцы, значна больш мяне прываблівала вывучэнне маіх аднакласнікаў, і я са здзіўленнем, захапленнем, а часам з горыччу разумеў, наколькі яны адрозніваюцца ад мяне. Быў, напрыклад, адзін няшчасны хлопчык, які на ўроках турэцкай мовы, калі чытаў нешта ўголас, заўжды пераскокваў праз радок ці два, ён, нягледзячы на ўсю сваю ўвагу, ніяк не мог выправіцца, і гэта весяліла цэлы клас. А ў пачатковай школе са мной за партай пэўны час сядзела дзяўчынка з доўгімі рудымі валасамі, якія яна збірала ў конскі хвост. У яе заўжды быў неахайны партфель, набіты надкушанымі яблыкамі, абаранкамі, кунжутнымі семкамі, ручкамі і гумкамі для валасоў, але прыемны пах лаванды ад яго, як і ад яе самой, вабіў мяне, яна называла рэчы сваімі імёнамі і смела казала тое, што думае, чым прыводзіла мяне ў захапленне; за выхадныя я паспяваў засумаваць па ёй. Іншы хлопец меў, як каза-
КНІГІ ОНЛАЙН
