Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
доў смутак — асноўны настрой у стамбульскай музыцы, а ў сучаснай турэцкай паэзіі «смутак» — і галоўнае слова (як некалі каламбур у прыдворнай паэзіі), і галоўнае пачуццё, чаму смутак наогул сканцэнтраваў у сабе замкнёнасць, апатыю і марнасць жыцця. Давайце пашукаем вытокі гэтага насычанага пачуцця смутку, якое ў дзяцінстве абуджаў ува мне Стамбул, у гісторыі горада пасля падзення Асманскай імперыі, у тым, як яно адбілася на яго «цудоўных» краявідах, у тым, як азвалася ў душы яго жыхароў. Смутак у Стамбуле — гэта і настрой яго музыкі, і галоўнае слова ў яго паэзіі, і пэўны погляд на жыццё, і стан душы, і ўвогуле тое, што робіць горад такім, які ён ёсць. Праз гэтыя рысы горад з гонарам і годнасцю нясе свой смутак ці, прынамсі, робіць такі выгляд. I таму гэтае пачуццё настолькі ж адмоўнае, наколькі і станоўчае.
Аднак звернемся да іншых значэнняў слова «смутак» і разгледзім меркаванні мысляроў, якія не лічылі стан смутку чымсьці вартым павагі або паэтычным і разглядалі яго як свайго роду хваробу. Эль-Кіндзі меркаваў, што смутак звязаны не толькі з пачуццём страты, напрыклад, блізкага чалавека, але і з такімі хваравітымі станамі духу, як гнеў, каханне, нянавісць ці апантанасць. Філосаф і медык Ібн Сіна таксама стаяў на пазіцыі шырокага тлумачэння сутнасці смутку, у прыватнасці, ён раіў лекарам для правільнага распазнання безнадзейнай закаханасці ў юнакоў пры меранні іх пульсу прасіць хворага прамаўляць імя каханай. Такі падыход ісламскіх мысляроў класічнага перыяду ў многім супадае з «Анатоміяй меланхоліі» оксфардскага прафесара Роберта Бэртана, дзіўнай, але займальнай кнігай, якую ён напісаў у пачатку сямнаццатага стагоддзя (побач з гэтым 1500-старонкавым фаліянтам праца Ібн Сіны «Фі’ль Хюзн» выглядае кароценькім трактатам). Бэртан дае шырокі, энцыкла-
* На Захадзе вядомы як Авіцэна.
педычны пералік прычын гэтай цёмнай пошасці: страх смерці, каханне, няўдачы, разбэшчанасць, розныя стравы і напоі, ён прапануе такі самы шырокі спіс лекаў ад яе, заснаваны адначасова на філасофскім і медычным падыходах; у якасці выратавання ён раіць працу, трываласць духу перад ударамі лёсу, выкананне маральных нормаў, дысцыпліну і рацыянальнае харчаванне; ва ўсім гэтым мы бачым падабенства і блізкасць паміж тэкстамі, аўтары якіх належалі да зусім розных культур.
Асновай смутку лічыцца цёмная цяга душы, як і ў выпадку са словам «меланхолія», якое з’явілася яшчэ ў часы Арыстоцеля і ўтвараецца ад слоў «чорная жоўць», але гэтыя пачуцці звязвае не толькі колер; і тое і другое слова некалі ўжываліся ў вельмі шырокім значэнні, якое зводзілася да моцнага душэўнага болю, як сёння слова «дэпрэсія». Ключавую розніцу ва ўжыванні гэтых слоў
Бэртан раскрывае, калі з гонарам называе сябе меланхолікам таму, што меланхолія прывяла яго да шчаслівай адзіноты; ён дадае, што часам меланхолію трэба прымаць з радасцю, бо яна развівае ўяўленне, і не важна, ці будзе адзінота яе прычынай або вынікам — усё адно менавіта адзінота раскрывае гэты боль у тваім сэрцы. ЭльКіндзі, які разглядаў смутак і ў суфійскім сэнсе (як вынік немагчымасці наблізіцца да Бога), і ў сэнсе хваробы, займае пазіцыю класічнай ісламскай думкі і лічыць, што галоўнай каштоўнасцю з’яўляецца суполка вернікаў, а смутак выступае пачуццём, якое спрыяе вяртанню чалавека ў яе; толькі, у рэшце рэшт, менавіта смутак супярэчыць духу суполкі і аддзяляе чалавека ад яе.
Я пачынаў з аповеду пра пачуццё дзіцяці, якое глядзела праз запацелае акно. I перайшоў да розніцы паміж
смуткам і меланхоліяй. Меланхолія — перажыванне аднаго чалавека, а смутак — цёмнае, непрыемнае пачуццё, якое аб’яднала мільёны людзей. Вось жа, хачу звярнуцца да стамбульскага смутку, да пачуцця цэлага горада.
Перш чым прыступіць да таго непаўторнага пачуцця, што аб’яднала жыхароў майго горада, нагадаю, што галоўная задача мастака ў стварэнні пейзажу—зрабіць так, каб яго карціна выклікала ў гледача тыя самыя пачуцці, якія перажывае ён сам. Гэтая ідэя шматкроць паўтаралася ў сярэдзіне дзевятнаццатага стагоддзя, асабліва ў асяродку рамантыкаў. Бадлер акцэнтуе гэтую асаблівасць карцін Эжэна Дэлакруа і заўважае, што ў іх больш за ўсё прыцягвае пачуццё меланхоліі. Падобна да рамантыкаў і, пасля, прадстаўнікоў дэкадансу, ён ужывае гэтае слова ў безумоўна станоўчым значэнні. Бадлер запісаў свае думкі наконт Дэлакруа ў 1846 годзе, а праз шэсць гадоў пасля гэтага Стамбул наведаўяго сябра, пісьменнік і кры-
тык Тэафіль Гацье. У сваёй кнізе «Канстанцінопаль», якая зрабіла моцны ўплыў на такіх стамбульскіх пісьменнікаў, як Ях’я Кемаль і Танпынар, ён піша, што некаторыя віды горада здаюцца яму надзвычай меланхалічнымі, і ўжывае гэтае слова таксама ў станоўчым сэнсе.
Але зараз я спрабую расказаць не пра меланхолію Стамбула, а пра пачуццё, у чымсьці падобнае на яе, пра смутак, які мы, жыхары гэтага горада, прымаем з гонарам і перажываем усе разам. To бок — убачыць гэтае пачуццё там і тады, дзе яно перамяшалася з асяроддзем ахопленага ім горада. Я кажу пра мужчын з торбамі ў руках, якія спяшаюцца да сваіх сем’яў у ранніх прыцемках па ўскраінных вулачках пры цьмяным святле ліхтароў. Кажу пра пажылых кніжных гандляроў, якія пасля чарговага крызісу цэлымі днямі марна чакаюць пакупнікоў у сваіх прамерзлых крамах; пра цырульнікаў, якія скардзяцца, што ў выніку крызісу народ пачаў менш галіцца; пра застылыя каля пустых прыстаней старыя басфорскія параходы і пра матросаў, якія з вёдрамі ў руках мыюць іх палубы, адным вокам яны глядзяць чорна-белы тэлевізар, што стаіць у аддаленні, але неўзабаве пойдуць у каюту спаць; пра дзяцей, якія гуляюць у футбол на вузкіх брукаваных вулачках сярод машын, пра жанчын у традыцыйных хустках і з пластыкавымі пакетамі ў руках, яны моўчкі чакаюць на прыпынку аўтобуса, а ён усё не едзе; пра пустыя лодачныя станцыі побач са старымі летнімі віламі; пра чайныя, бітком набітыя беспрацоўнымі; пра цярплівых сутэнёраў, які разгульваюць летнімі вечарамі па самай вялікай гарадской плошчы ў надзеі зачапіць п’янага турыста; пра людскі натоўп, які спяшаецца зімовымі вечарамі на параход; пра жанчын, што вызіраюць з акна ў вечаровую цемру, адхінаючы фіранку, у чаканні сваіх мужоў, а тыя чамусьці не спяшаюцца вяртацца; пра старых у цюбяцейках, якія гандлююць рэлігійнымі брашурамі, ружанцамі і ружавым алеем на падворках мячэцяў;
пра падобныя як дзве кроплі вады пад’езды дзясяткаўтысяч шматкватэрных дамоў, пра муніцыпальныя будынкі, дзе кожная дошчачка ў падлозе рыпела ад крокаў яшчэ ў тыя часы, калі яны былі асабнякамі прыдворных; пра зламаныя арэлі ў парках; пра карабельныя гудкі, што равуць у тумане; пра паўразбураныя гарадскія муры, якія захаваліся яшчэ з візантыйскіх часоў; пра рыначныя плошчы, апусцелыя ў вечаровы час; пра руіны былых дэрвішскіх манастыроў; пра дамы, чые сцены ад бруду, іржы, сажы і пылу страцілі ўсялякі колер; пра чаек, што нерухома сядзяць пад дажджом на ржавых, зарослых мідыямі і багавіннем бартах шаландаў; пра танюсенькую смугу дыму з адзінага коміна велізарнага стогадовага асабняка, бачную адно ў самы халодны дзень зімы; пра
купкі мужчын, якія ловяць рыбу з Галацкага моста; пра халодныя чытальныя залы бібліятэк; пра вулічных фатографаў; пра пах опіуму, што вырываецца з кінатэатраў, якія раней мелі раскошныя пазалочаныя столі, а цяпер ператварыліся ў салоны порнафільмаў, куды з вінаватым выразам на тварах зазіраюць мужчыны; пра праспекты, дзе пасля заходу сонца не сустрэнеш ніводнай жанчыны; пра натоўп, што збіраецца сонечнымі, гарачымі, але ветранымі днямі каля дзвярэй публічных дамоў, падкантрольных муніцыпальным уладам; пра чаргу з маладых жанчын каля дзвярэй крам, дзе гандлююць мясам па зніжаных цэнах; пра шэрагі згаслых лямпачак, расцягнутыя паміж мінарэтамі на свята; пра пацямнелыя і парваныя рэкламныя плакаты, там і сям налепленыя на сцены; пра стомленыя амерыканскія аўтамабілі, ці то гарадскія маршруткі, што з рыпам і вохканнем паўзуць па стромкіх схілах брудных гарадскіх вуліц — у любым заходнім
горадзе гэтыя рарытэты 1950-х гадоў патрапілі б у музей, а тут працягваюць працаваць; пра аўтобусы, набітыя пасажырамі; пра мячэці, з якіх увесь час крадуць свінцовую абліцоўку і вадасцёкавыя трубы; пра могілкі з кіпарысамі, падобныя на нейкі іншы, чужы гэтаму гораду свет; пра бляклыя карабельныя агні, што запальваюцца па вечарах на параходах лініі Кадыкёй-Каракёй; пра маленькіх дзяцей, якія прапануюць кожнаму стрэчнаму пакет папяровых сурвэтак; пра вежы з гадзіннікамі, на якія ніхто ніколі не глядзіць; пра кухталі, што дома ўвечары шчодра адсыпаюць дзецям, хоць у падручніках па гісторыі яны чыталі пра асманскія перамогі; пра забароны выходзіць з дому, што раз-пораз абвяшчаюцца ў сувязі з падлікам выбаршчыкаў, перапісам насельніцтва ці пошукам тэрарыстаў, тады людзі сядзяць па сваіх кватэрах і ў страху чакаюць «упаўнаважаных»; пра ўціснутыя ў самы далёкі куток газеты лісты чытачоў, на якія ніхто не звяртае ўвагі: «У мячэці ў нашым квартале правальваецца купал, а ёй, мо, трыста семдзесят гадоў — куды глядзіць урад?»; пра прыступкі падземных і наземных пераходаў у самых ажыўленых месцах горада, і ў кожнай краёчак адбіты па-свойму; пра чалавека, які ўжо сорак гадоў гандлюе паштоўкамі на тым самым месцы; пра жабракоў, якія раптам ніадкуль бяруцца ў самых нечаканых месцах, і пра жабракоў, якія з дня ў дзень стаяць на тым самым рагу і прамаўляюць тыя самыя жаласныя словы; пра густы пах мачы, што раптам б’е ў нос пасярод ажыўленых праспектаў, на параходах, у пасажах і падземных пераходах; пра юных дзяўчат, якія чытаюць калонкі сястрыцы Гюзін у газеце «Хюрыет»'; пра захад сонца, што афарбоўвае вокны Ускюдара ў чырванавата-аранжавы колер; пра раннія ранішнія гадзіны, калі ўсе спяць і толькі рыбакі выходзяць у мора; пра парк Гюльханэ, частку яко-
* Літаральна «Свабода».
га немаведама чаму называюць заапаркам, дзе ў клетцы сядзяць дзве казы і тры стомленыя жыццём каты; пра спевакоў другога гатунку, якія выступаюць у танных начных клубах і капіююць амерыканскіх і турэцкіх поп-зорак, і пра першакласных спевакоў; пра вучняў, якія за шэсць гадоў бясконцых урокаў англійскай мовы ў школе не вывучылі нічога, акрамя «yes» і «по»; пра мігрантаў, якія стаяць на Галацкай прыстані; пра рэшткі гародніны, садавіны, смецце, абрыўкі паперы, пластыкавыя пакеты, мяшкі, скрынкі і скрыні, што застаюцца зімовымі вечарамі на рынках пасля заканчэння гандлю; пра прыгожых жанчын, захутаных у традыцыйныя хусткі, якія, крыху сарамліва, таргуюцца на рынку; пра маладых маці, якія цягаюцца па вуліцах з трыма дзецьмі; пра від заліва Залаты Рог, бачны з Галацкага моста аж да самага Эюпа; пра гандляроў сімітамі, якія ў чаканні пакупнікоў разгульваюць па набярэжнай і пільна ўзіраюцца ў наваколле; пра карабельныя сірэны, што кожны год 10 лістапада ў 9:05 раніцы зліваюцца ў адзіны працяглы гул, і цэлы горад застывае, каб ушанаваць памяць Атацюрка; пра мармуровыя крыніцы, якія стагоддзямі верай і праўдай служылі гараджанам, але цяпер засталіся без кранаў і ператварыліся ў бескарысныя крушні камення, а іх прыступкі схаваліся пад пластамі асфальту, укладзенага паўзверх брукаванкі; пра дом на суседняй вуліцы, кватэры якога ў часы майго дзяцінства займалі прадстаўнікі сярэдняга класа — дактары, адвакаты, настаўнікі, — па вечарах разам са сваімі сем’ямі яны слухалі радыё, а цяпер гэтыя кватэры бітком набітыя аверлокамі і машынамі, што прышываюць гузікі з ранку да ночы, каб паспець выканаць замову, і за самую маленькую ў горадзе зарплату тут працуюць маладзенькія дзяўчаты; пра ўсё разбуранае, паламанае і спарахнелае навокал; пра буслоў, якія ў пачатку восені ляцяць з Балкан, з Усходняй і Паўночнай Еўропы на поўдзень, на сваім шляху яны пралятаюць над Басфорам і яго
КНІГІ ОНЛАЙН
