Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
* Англ. Turkey — Турцыя, англ. turkey —індычка.
супадаюць з імі па гучанні; што жанчына з ямачкамі на шчоках павінна быць гэтаксама мілая, як і іншая мая знаёмая з ямачкамі; што ўсе тоўстыя людзі падобныя адзін на аднаго; што ў беднякоў ёсць нейкае тайнае таварыства, пра якое мне нічога не вядома; што Бразілія і гарох неяк звязаныя, таму што «Бразілія» па-турэцку — Brezilya, а «гарох» — bezelye (а яшчэ таму, што пасярэдзіне бразільскага сцяга намалявана вялікая гарошына). Думка пра падабенства прэм’ер-міністра і майго дзядзькі аднойчы закралася, ды так і засталася ў мяне ў галаве; зусім як тады, калі я сустрэў у адным рэстаране далёкага сваяка, які замовіў яечню са шпінатам (цудоўная рыса Стамбула часоў майго дзяцінства: на вуліцах і ў крамах мне ўвесь час сустракаліся сваякі і знаёмыя), я і цяпер, праз пяцьдзясят гадоў, недзе ў глыбіні душы ўпэўнены, што ён дагэтуль сядзіць у тым рэстаране (а яго ўжо даўно закрылі) і есць яечню са шпінатам.
Праз гэтыя ілюзіі, ад якіх жыццё рабілася такім лёгкім і паэтычным, мяне не ўспрымалі ўсур’ёз, і тады я адважыўся на больш смелыя доследы ў гэтым чужым для мяне доме. Кожнай раніцы, калі мой стрыечны брат накіроўваўся ў Нямецкі ліцэй, я даставаў адну з яго велізарных, тоўстых аздобленых кніг (думаю, гэта было выданне Бракгаўза), клаў яе перад сабой на стол і пачынаў нібыта перапісваць радок за радком. Я не толькі не ведаў нямецкай, але і наогул не ўмеў чытаць і пісаць, таму гэты занятак хутчэй нагадваў маляванне. Сказ за сказам, старонку за старонкай я адзін у адзін паўтараў тое, што бачыў. Калі я нарэшце выводзіў якое-небудзь слова з вельмі цяжкімі для мяне гатычнымі літарамі «g» і «к», я, нібы мастак часоў Сефевідаў, які вымалёўваў тысячы лісточкаў на чынары, адрываў позірк ад паперы і, каб даць адпачынак вачам, глядзеў на завілістыя вулачкі, што беглі ўніз, да мора, на пагоркі з пустымі палеткамі і дамамі, а паміж імі віднеўся Басфор і караблі на ім.
У Джыхангіры, куды пазней, збяднеўшы, перабярэмся і мы, я ўпершыню зведаў жыццё стамбульскага квартала і зразумеў, што мой горад — не бязладная сумесь асобных дамоў, жыхары якіх адгарадзіліся адно ад аднаго сценамі і жывуць не знаёмыя паміж сабой, не ведаюць, у Karo хаўтуры, а ў каго свята, а цэлы архіпелаг кварталаў, дзе ўсе так ці інакш ведаюць адно аднаго. Праз акно, у прасветах паміж будынкамі, я бачыў не толькі мора і параходы гарадскіх ліній, якія паступова рабіліся прывычнымі, але і дамы, сады, яшчэ не разбураныя старыя асабнякі, старыя гарадскія муры і дзяцей, якія гуляюць побач з імі. Паўз наш дом, як і паўз многія іншыя стамбульскія дамы, што глядзяць на Басфор, вілася, пятляла і паўзла ўніз да самага мора невялікая брукаваная дарожка. Снежнымі вечарамі мы з цёткай і стрыечным братам глядзелі здалёк, як уся суседская дзятва — мне таксама хацелася пайсці з імі — з шумам на ўвесь квартал насілася па абледзянелым бруку на санках, пераносных лесвіцах і дошках.
У тыя часы цэнтр турэцкага кінематографа, што выпускаў амаль па сем соцень фільмаў за год і таму лічыўся другім у свеце пасля індыйскага, мясціўся ў Беяглу, на вуліцы Ешыльчам*, за дзесяць хвілін хады ад цётчынага дома. У Джыхангіры жылі многія акторы, і таму на вуліцы заўсёды была плойма дзядзечак і бледных, густа нафарбаваных цётачак, якія ўсё жыццё гралі адны і тыя самыя другапланавыя ролі. Дзеці, калі бачылі гэтых стомленых актораў, вядомых ім толькі па іх смешных і мізэрных ролях (напрыклад, пажылога мажнога Вахі Оза, ён граў выключна старых валацуг, якія заляцаліся да маладзенькіх служанак), то доўга беглі за імі следам. Брукаваная дарожка вяла на вяршыню крутога ўзгорка, у дажджлівыя дні па ёй слізгалі колы легкавых аўтамабіляў і грузавікоў, а калі вызірала сонца, раптам з’яўляўся мікрааўтобус,
* Слынная кінастудыя таксама называлася «Ешыльчам».
з яго вылазілі акторы, асвятляльнікі і іншыя члены «здымачнай групы», хвілін за дзесяць яны, шлёп-шлёп, здымалі любоўную сцэну і адразу знікалі. Праз гады, калі мне здаралася ўбачыць адзін з тых фільмаў па тэлевізары, я разумеў, што Басфор на заднім плане быў такім самым паўнапраўным удзельнікам гэтых сцэн, як каханне або сварка актораў.
Гледзячы з акна на Басфор, што віднеўся паміж дамамі, я даведаўся, што ў кожным квартале павінен быць цэнтр (часцей за ўсё — крама), куды сцякаюцца ўсе плёткі і чуткі, там яны абмяркоўваюцца, ацэньваюцца, а пасля зноў разлятаюцца па ўсім квартале. У Джыхангіры такім цэнтрам была бакалейная крама на першым паверсе нашага дома. Гаспадар крамы, Лігор, як і большасць яго суседзяў, быў грэкам. Каб купіць што-небудзь у краме, дастаткова было спусціць са свайго паверха кошык на вяроўцы, а потым пракрычаць уніз, што табе трэба. Потым, калі мы пераехалі ў гэты дом, мама палічыла ганебным для сябе крычаць на ўсё горла кожны раз, калі ёй трэба купіць хлеба ці яек, і прыдумала класці ў кошык, значна больш элегантны, чым у суседзяў, запіску з пералікам патрэбных прадуктаў. А вось мой стрыечны брат, вядомы гарэза, адчыняў акно для таго, каб выкінуць чарговы нумар (плюнуць на дах якой-небудзь машыны, што цяжка ўзбіралася на вяршыню, або кінуць у яе цвік, a то і самаробную хлапушку). Нават цяпер, калі я гляджу на вуліцу з высокага акна, мімаволі думаю: а ці не плюнуць на каго-небудзь з тых, хто ідзе ўнізе?
Шаўкет Радо, цётчын муж, у юнацтве спрабаваў стаць паэтам, а потым заняўся журналістыкай і выдавецкай справай. Ён выпускаў самы на той час папулярны тыднёвы часопіс Турцыі — «Хаят»*, але ў пяць гадоў мяне гэта зусім не цікавіла, як і тое, што ён быў знаёмы,
* Літаральна «жыццё».
сябраваў або супрацоўнічаў з многімі паэтамі і пісьменнікамі, чыя творчасць пасля стала крыніцай майго бачання Стамбула. Сярод іх, напрыклад, былі Ях’я Кемаль, Танпынар і Кемалетьш Тугджу, які пісаў меладраматычныя, у духу Дыкенса, гарадскія апавяданні пра дзяцей з бедных кварталаў. Мяне захапляла толькі тое, што дзядзька выдаваўсотнідзіцячыхкніг (выбраныя казкі «Тысяча і адной ночы», казкі Андэрсена, «Энцыклапедыю адкрыццяў і вынаходак», зборнікі з серыі «Братка Даган»), цётка дарыла нам гэтыя кнігі, калі мы навучыліся чытаць, і многія з іх я завучыў ледзь не на памяць.
Раз на тыдзень цётка адвозіла мяне ў Нішанташы, каб я ўбачыўся з братам. Брат узрушана апавядаў пра тое, як выдатна яму жывецца ў нашым доме, як ён есць на сняданак анчоўсы і як весела яны гуляюць па вечарах, пра ўсе тыя сямейныя радасці, па якіх я так сумаваў: гульня ў футбол з дзядзькам, нядзельныя паездкі па Басфоры з усімі нашымі, нязменныя спартовыя перадачы і радыёп’есы. А пасля ён казаў мне: «Не з’язджай, заставайся тут!»
Мне было вельмі цяжка вяртацца ў Джыхангір, расстанне з братам, з нашым домам, выгляд зачыненых дзвярэй — усё гэта вельмі засмучала мяне. Памятаю, аднойчы я са слязамі што меў сілы ўчапіўся за трубу каларыфера побач з дзвярыма, усе сабраліся вакол, спачатку яны ласкай, а потым і сілай спрабавалі прымусіць мяне расціснуць пальцы, але я, хоць мне і было вельмі сорамна, працягваў трымацца за трубу, нібы герой комікса, які ў апошні момант хапаецца за галінку, каб не ўпасці.
Прыхільнасць да свайго дома? Можа быць. Бо я і цяпер, праз пяцьдзясят гадоў, жыву тут. Дом для мяне — гэта не прыгожыя пакоі або рэчы ў іх, гэта цэнтр майго ўнутранага свету. Але прычынай майго смутку былі таксама блытаныя і па-дзіцячаму наіўныя перажыванні за сваркі бацькоў, за татавы з дзядзькам банкруцтвы
і наша агульнае збядненне, за спрэчкі паміж сваякамі за маёмасць і нерухомасць. Замест таго, каб разумна і разважна абдумаць свае беды, паспрабаваць з імі даць рады, адкрыта пагаварыць пра іх або хаця б цвяроза іх ацаніць, я забаўляўся дзіўнымі зменамі фокусу свядомасці, гуляў у падман і забыццё, пакуль трывога не змянялася іншым таямнічым пачуццём.
Яно ўзнікла ад спалучэння майго другога, унутранага, свету з пачуццём віны. Іх сумесь я называю смуткам. Смутак не мае яснай памяці і таму захінае рэальнасць, з ім жыць лягчэй; яго можна параўнаць з парай, якая асядае на акне ў зімовы дзень, калі на поўную моц кіпіць чайнік. Запацелыя вокны нязменна выклікаюць у мяне смутак, менавіта таму я і абраў такое параўнанне. Мне дагэтуль падабаецца сядзець і глядзець на такое акно, а потым падысці да яго і намаляваць што-небудзь пальцам на шкле. Падобнае пачуццё ўзнікае тады, калі
я кажу пра смутак. Я забаўляюся, малюючы пальцам на запацелым шкле, і мой смутак растае, а потым я сціраю ўсе гэтыя лініі і малюнкі і ўзіраюся ў краявід за акном. Але краявід урэшце зноў будзе здавацца смутным. Прыгледзімся крыху да гэтага пачуцця, якое стала лёсам цэлага горада.
10. Смутак — меланхолія — журба
Hiiziln, турэцкае слова, якое азначае «смутак», паходзіць з арабскай мовы. У двух аятах Карана яно ўжываецца ў значэнні, блізкім да сучаснага турэцкага, і яшчэ ў трох — як hazen. Прарок Мухамад называе год, у які памерлі яго жонка Хаціджэ і яе дзядзька Эбу Таліп, «сэнтуль-хюзн» (годам смутку), гэта пацвярджае, што слова азначала душэўны боль, выкліканы цяжкай стратай. Паводле знойдзеных мной крыніц гэты першапачатковы сэнс слова ў наступныя стагоддзі ісламскай гісторыі выклікаў невялікі духоўны разлом і спарадзіў два яго адрозныя значэнні.
У першым смутак — вынік празмернай прыхільнасці да матэрыяльнага свету і яго задавальненняў, іншымі словамі, «калі б ты не быў настолькі прывязаны да гэтага тленнага свету, а значыць быў бы сапраўдным, добрым мусульманінам, цябе так не турбавалі б непазбежныя ў гэтым свеце страты». Другое значэнне, якое склалася ў суфізме, больш станоўча і з большым разуменнем ставіцца да страт і болю, да іх месца ў жыцці. Згодна з пазіцыяй суфіяў, смутак вынікае з пачуцця незадаволенасці, спароджанага немагчымасцю дасягнуць жаданай блізкасці да Бога, недастатковасцю зробленага намі для Бога ў гэтым свеце. Сапраўдны вандроўны суфій не клапоціцца аб рэчах і грашах, нават такое гора, як смерць, не хвалюе яго; яго засмучае адсутнасць, страта ці недастат-
ковасць пачуцця блізкасці да Бога, гэта значыць немагчымасць паглыбіцца ў духоўнае жыццё. Менавіта таму дрэнна не тады, калі смутак ёсць, дрэнна, калі яго няма. Калі прычынай смутку мы назавём сваю незасмучанасць, то і пакутуем мы, бо цяперашнія нашы пакуты недастатковыя. Даведзеная да лагічнага канца, гэтая развага забяспечвае нязменную павагу да смутку ў ісламскай культуры. Як вынік такой павагі ў стамбульскай культуры апошнія два стагоддзі вельмі шырока выкарыстоўваецца слова «смутак» — і ў штодзённым жыцці, і ў літаратуры, і нават у музыцы смутак стаў лейтматывам. Але аднаго толькі аўтарытэту суфійскай традыцыі не хапае, каб растлумачыць, чаму з усёй разнастайнасці пачуццяў, што апаноўвалі жыхароў Стамбула апошнія сто гадоў, смутак аказаўся самым моцным і трывалым. Адна толькі гісторыя слова і значнасць традыцыі, што за ім стаіць, не дазволяць нам зразумець, чаму вось ужо сто га-
КНІГІ ОНЛАЙН
