Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
Як потым напісалі газеты, танкер «Петр Зораніч» перавозіў газу з савецкага порту Туапсэ ў Югаславію, збіўся з курсу і сутыкнуўся з грэчаскім танкерам World Harmony, які накіроўваўся ў Савецкі Саюз па вадкае паліва, праз некалькі хвілін газа з югаслаўскага танкера выбухнула з такім грукатам, што яго было чуваць ва ўсім Стамбуле. Экіпажы абодвух суднаў адразу пакінулі іх або загінулі пры выбуху, бескантрольныя караблі ператварыліся ў bo-
гненныя шары, а свавольныя і таямнічыя плыні Басфора пачалі перакочваць іх ад аднаго берага да другога: небяспека пагражала раёнам Эмірган і Канлыджа, вілам у Енікёі, паліўным сховішчам у Чубуклу, драўляным дамам Бейкоза. Месцы, якія Мелінг свайго часу прадставіў раем на зямлі, дзе некалі квітнела апісаная А. Ш. Хісарам «басфорская цывілізацыя», ахапілі языкі полымя і клубы чорнага дыму.
Да якога берага ні заносіла караблі, жыхары бліжэйшых віл і драўляных дамоў у жаху выбягалі на вуліцу, захапіўшы з сабой толькі коўдры, і з дзецьмі на руках беглі прэч ад узбярэжжа. Югаслаўскі танкер аднесла ад азіяцкага берага да Румелі, дзе ён сутыкнуўся з турэцкім пасажырскім параходам «Тарсус», які стаяў каля прыстані ў Істыніе, і гэты карабель неўзабаве таксама быў у агні. Як толькі ахопленыя полымем караблі апынуліся ля Бейкоза, жыхары ўзбярэжжа спехам панацягвалі дажджавыя плашчы на начныя кашулі і пачалі караскацца проста па ўзгорках. Мора ў водблісках пажару зіхацела і было залаціста-белым. Караблі зрабіліся кучамі чырвонага жалеззя, іх трубы, мачты і капітанскія масткі плавіліся і аплывалі. Неба было асветлена нібыта крывавым бляскам з іх нетраў. Раз-пораз адбываўся выбух, і ва ўсе бакі, нібы тая папера, ляцелі жалезныя лісты памерам з коўдру, з прыбярэжных узгоркаў даносіліся крыкі і лямант, разам з гукамі выбухаў да нас далятаў дзіцячы плач.
Там, дзе некалі кружылі галаву пахі парфіры і бружмелю, дзе падчас прагулак мы ўдыхалі водар вясновых кветак і дзе сон пад шаўкоўніцай быў салодкі, нібы райскі плод, там, дзе мора ў месяцовыя летнія ночы пералівалася шаўкавістым святлом, дзе з лодак гучала музыка і збіралася столькі людзей, што тыя, хто хацеў падплысці бліжэй, ледзь-ледзь варушылі вёсламі, а мы глядзелі, як з вёслаў падаюць срэбныя кроплі, цяпер грымелі выбухі
і шалела полымя; над садамі, схаванымі ў ценю соснаў і кіпарысаў, над ацалелымі старымі віламі стаяла крывавае зарава, а заплаканыя людзі, якія выбеглі з дамоў у начных кашулях, абдымалі адны адных — што можа быць больш павучальным за гэта?
Потым у мяне закралася думка, што нічога гэтага не было б, калі б я ўжо тады лічыў караблі. Пачуццё віны, звязанае з няшчасцямі, прымушала мяне не ўцякаць ад іх, а, наадварот, апынуцца на месцы катастрофы і зрабіцца яе сведкам. А пасля я, як і шмат хто са стамбульцаў, адчуваў, што з кожным новым узгараннем гэтае пачуццё віны расце, бо я хацеў гэтых бедаў. Але жаданне быць на месцы катастрофы і ўсё ўбачыць было мацнейшае за пачуццё віны.
Ахмет Танпынар, які ўсё сваё жыццё шкадаваў аб знікненні апошніх слядоў асманскай культуры пад напорам
еўрапейскай мадэрнізацыі і ў выніку збяднення горада, а самае галоўнае — праз невуцтва і бездапаможнасць саміх стамбульцаў, які так глыбока і пранікнёна раскрыў гэтую тэму ў сваіх раманах, у кнізе «Пяць гарадоў», у раздзеле «Стамбул», прызнаецца, што і яму было прыемна назіраць, як гарыць стары драўляны асабняк (як і Тэафіль Гацье, ён параўноўвае сваё задавальненне з задавальненнем Нерона). Гэта тым больш дзіўна, бо некалькімі старонкамі раней Танпынар шчыра бядуе, што «на нашых вачах растаюць адзін за адным, нібы кавалак солі ў вадзе, вялікія шэдэўры, яны ператвараюцца ў попел і прах».
Тады, у 1950-я гады, Ахмет Танпынар жыў у Джыхангіры, на скрыжаванні завулка Тавук Учмаз і той самай вуліцы, дзе стаяў пабудаваны маім дзядулем дом, з вокнаў якога я ўбачыў савецкі ваенны карабель, і з вокнаў свайго дома ён назіраў, як гараць былы палац Сабіхі-султан і драўляны будынак асманскай Палаты дэпутатаў, перададзены Акадэміі прыгожых мастацтваў, дзе выкладаў сам Танпынар. Ён уцешна апісвае гэты пажар, які заліў усё наваколле прыгожым дажджом іскраў і працягваўся болыл за гадзіну, ён кажа, што ў ім «дзіўная сумесь дыму і пякельнага полымя ў імгненне вока даставала ледзь не да неба», але пры гэтым шкадуе, што адзін з самых прыгожых драўляных будынкаў эпохі Мехмеда II знік і разам з ім згарэлі і ўсе яго гістарычныя дакументы і артэфакты (у тым ліку і ўся калекцыя, усе тапаграфічныя здымкі Седата Хакы Элдэма, найбуйнейшага спецыяліста па гісторыі асманскай архітэктуры і архівіста), і, напэўна, каб змякчыць гэтую непаслядоўнасць, Танпынар апавядае, як любілі глядзець на пажары асманскія вяльможы. Варта было каму-небудзь выгукнуць: «Пажар!», — і яны кідаліся да сваіх экіпажаў, падганялі коней і ляцелі паглядзець
* Літаральна «Курыца не выляціць»; кажуць, што калісьці на гэтай вуліцы проста пры дамах былі куратнікі.
на яго, з сабой яны бралі коўдры і футры, а на той выпадак, калі відовішча зацягнецца, — паходныя прылады, каб зварыць ежу і каву, і кожнага з іх мучыла пачуццё віны.
У тыя часы глядзець на пажары з усіх ног беглі не толькі вяльможы, марадзёры, зладзеі і дзеці — пачынаючы з сярэдзіны XIX стагоддзя яны зрабіліся ўлюбёнай забавай заходніх пісьменнікаў, якія па прыездзе ў Стамбул лічылі сваім абавязкам убачыць пажар на ўласныя вочы і расказаць пра яго сваім чытачам. Тэафіль Гацье, які прыехаў у горад у 1852 годзе і прабыў тут два месяцы, быў сведкам аж пяці пажараў, кожны з якіх ён з вялікім задавальненнем апісаў. (Калі пачаўся першы з іх, ён сядзеў на могілках у Беяглу і складаў верш.) Вядома, для аматараў такіх відовішчаў пажадана, каб пажар пачынаўся ноччу. «Цудоўная карціна», — сказаў Гацье пра рознакаляровыя языкі полымя, што ўзляталі ў неба, калі на беразе Залатога Рога гарэла фабрыка фарбаў; ён дакладным вокам мастака прыглядаецца да ценяў караблёў, да хвалявання ў натоўпе гледачоў і трэску драўляных дамоў, якія паглынае агонь. Праз колькі дзён ён вяртаецца на папялішча і бачыць, як сотні пацярпелых сем’яў спрабуюць наладзіць жыццё ў часовых сховішчах, збудаваных спехам з дываноў, сеннікоў, падушак, рознага начыння і іншых рэчаў, выратаваных імі з агню, няшчасце, якое звалілася ім на галовы, гэтыя людзі называюць «лёсам» і пакорліва прымаюць, так што Гацье ўспрымае гэта як асаблівую рысу турэцкага характару і мусульманскай культуры.
Між тым пажары за пяць стагоддзяў панавання асманаў у Стамбуле зрабіліся неад’емнай часткай яго жыцця, так што жыхары горада, асабліва ў XIX стагоддзі, стараліся рыхтавацца загадзя да гэтых спусташальных катастроф. Для стамбульца пазамінулага стагоддзя, які жыў у драўляных дамах на вузкіх вулачках, гібель дома ў агні была не столькі трагічнай выпадковасцю, колькі непа-
збежнасцю, да якой трэба быць загадзя гатовым. Нават калі б Асманская імперыя не распалася, у Стамбуле засталося б не нашмат больш слядоў яе велічы — іх усё адно б знішчылі пажары, якія ў пачатку XX стагоддзя ўспыхвалі адзін за адным і праглыналі тысячы дамоў, дзясяткі кварталаў, цэлыя раёны, пакідалі дзясяткі тысяч чалавек у адчайным становішчы, без прытулку і сродкаў да існавання.
Але для такіх, як я, тых, хто ў 1950-я і 1960-я гады стаў сведкам гібелі ў агні апошніх драўляных віл, асабнякоў і паўразбураных дамоў, прыемнасць ад сузірання пажараў змешвалася з душэўным болем, невядомым асманскім пашам: яны перадусім цешылі вока, а нас мучылі віна, горыч і зласлівасць, бо ў глыбіні душы мы жадалі, каб апошнія сляды вялікай культуры і цывілізацыі, чыёй спадчыны мы, як выявілася, нявартыя, зніклі як мага хутчэй, і ў Стамбуле можна было б нарэшце пабудаваць другарадную, бляклую і мізэрную копію цывілізацыі Захаду.
У гады майго дзяцінства і юнацтва, як толькі на беразе Басфора загаралася якая-небудзь віла, паглядзець на тое відовішча натоўпы цікаўных збіраліся на абодвух берагах, а тыя, хто хацеў разгледзець усё зблізку, наймалі маторныя катары і лодкі і шчаміліся да самога палаючага будынка. Юнакамі мы па тэлефоне паведамлялі сябрам, што ўспыхнуў яшчэ адзін такі пажар, садзіліся ў машыны і ўсе разам ехалі, скажам, у Эмірган, паркаваліся на набярэжнай, уключалі модную навінку — магнітафон, замаўлялі ў кавярні побач тосты з сырам, гарбату і піва і, проста з машыны, пад музыку Creedence Clearwater Revival назіралі, як на другім беразе, з азіяцкага боку, у языках таямнічага полымя дагарала віла.
Пакуль доўжылася відовішча, мы ўзгадвалі, напрыклад, як падчас мінулых пажараў з драўляных сцен дамоў у неба выляталі распаленыя дабяла цвікі, яны дасягалі еўрапейскага берага і падпальвалі там яшчэ адзін драўля-
ны дом. Акрамя таго мы расказвалі адзін аднаму пра нашыя апошнія раманы, абмяркоўвалі палітычныя чуткі, футбольныя матчы і скардзіліся на глупства бацькоў. Самае цікавае, што, калі міма палаючага асабняка праходзіў злавесна-змрочны танкер, ніхто не звяртаў на яго ўвагі і не лічыў яго, бо бяда, уласна кажучы, ужо здарылася. Калі пажар разгараўся на ўсю моц і катастрофа дасягала свайго жахлівага апагею, мае прыяцелі змаўкалі, і ў машыне наставала ціша, а мне здавалася, што кожны з іх, гледзячы на полымя, паглыбляецца ў роздум аб сваіх будучых катастрофах.
Часам страх перад новай бядой — а ў тым, што яна прыйдзе з Басфора, на ўласным досведзе пераканаліся ўсе жыхары Стамбула — я адчуваю ў сне. Цёмнымі досвіткамі я прачынаюся ад працяглага гудка карабельнай сірэны. Калі ў начной цішы гэты доўгі-доўгі, нізкі і магутны гук пракочваецца па басфорскіх узгорках і зноў
далятае да мяне, я адразу разумею, што над Басфорам згусціўся туман. Туманнымі начамі праз пэўныя інтэрвалы сумна гудзе сірэна маяка ў Ахыркапы, ля выхаду з Басфора ў Мармуровае мора. Тады ў маёй свядомасці, заціснутай паміж сном і явай, узнікае вобраз вялізнага карабля, які шукае дарогу сярод небяспечных басфорскіх плыняў.
3 якой краіны гэты карабель, наколькі ён вялікі, што ён вязе? Чым так занепакоеныя лоцман і хто там яшчэ побач з ім на капітанскім мастку? Можа быць, іх падхапіла плынню або яны заўважылі цёмны сілуэт іншага карабля, які насоўваецца на іх з туману? А можа быць, яны збіліся з курсу, і цяпер ім трэба ўключыць папераджальную сірэну? Стамбулец, калі чуе скрозь сон штораз болып сумнае і безнадзейнае гудзенне сірэн, вагаецца паміж сваімі трывожнымі снамі, жалем да маракоў, страхам катастрофы і цікаўнасцю: што ж там, на Басфоры, урэшце адбываецца. «Дапамажы Бог тым, хто цяпер у моры!» — заўсёды казала мама ў штармавое надвор’е. 3 іншага боку, для таго, хто прачнуўся сярод ночы, найлепшым снатворным робіцца адчуванне, што жахлівая бяда хоць і адбываецца недзе побач, але ўсё ж на бяспечнай ад яго адлегласці. I стамбулец, заціснуты паміж сном і явай, трохі счакаўшы, пачынае лічыць карабельныя гудкі і засынае, загарнуўшыся ў цёплую коўдру. А ў сне яму, можа быць, прысніцца, што гэта ён сам ідзе на караблі праз туман насустрач небяспецы.
КНІГІ ОНЛАЙН
