Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
Ахмет Хамдзі Танпынар, як і Ях’я Кемаль, разам з якім яны імкнуліся стварыць у газетных публікацыях і літаратурных творах вобраз Стамбула, родны самім стамбульцам, вельмі ўважліва вывучаў падарожныя нататкі Нерваля і Гацье. Частку кнігі Танпынара «Пяць гарадоў», прысвечаную Стамбулу, можна назваць самым значным творам з напісаных стамбульцамі пра Стамбул у XX стагоддзі, часткова яна пабудаваная як гутарка з Нервалем і Гацье, якая сям-там пераходзіць у спрэчку. У гэтым тэксце Танпынар згадвае «вельмі падрабязны партрэт» султана Абдул-Меджыда, створаны французскім пісьменнікам і палітыкам Ламарцінам падчас яго візіту ў Стамбул, пры гэтым ён дапускае, што Ламарцін мог напісаць сваю «Гісторыю Турцыі» (яе шыкоўнае васьмітомнае выданне было ў дзядулевай бібліятэцы) на замову самога султана,
і кажа, што цікавасць Нерваля і Гацье да постаці АбдулМеджыда была больш павярхоўнай, таму што яны як журналісты былі вымушаныя пісаць рэчы, сугучныя з чаканнямі еўрапейскага чытача, які ўжо «меў сваё меркаванне» наконт гэтага. Развагі Гацье пра жыццё насельніц гарэма (а кожны еўрапейскі вандроўнік, які толькі прыязджаў у Стамбул, адразу браўся за такія развагі) і яго выхвалянне тым, што султан прыхільна паглядзеў на італьянку, спадарожніцу Гацье, Танпынар лічыць «легкадумнымі», але дадае, што нам не варта гарачыцца з гэтай нагоды, бо, прынамсі, «гарэм сапраўды існаваў».
У гэтай кароценькай заўвазе і папярэджанні крыюцца ўсе магчымыя дылемы адукаванага стамбульца, якога так моцна непакояць любыя гарадскія ўражанні еўрапейскага назіральніка. 3 аднаго боку, гэтыя меркаванні вельмі важныя для стамбульскага чытача, бо ў выніку еўрапеізацыі ён даведаўся пра высокі статус еўрапейскіх пісьменнікаў і пра важнасць іх меркаванняў, з іншага боку (і акурат праз гэта), як толькі еўрапейскі назіральнік у якой-небудзь тэме выйдзе за межы дазволенага, стамбульскі чытач, які выхваляецца сваім нібыта знаёмствам з еўрапейскай культурай, адразу смяротна крыўдзіцца. У дадатак да ўсяго, абсалютна невядома, дзе яны — гэтыя «межы дазволенага». Большасць цалкам забываецца, што характар горада, як і характар чалавека, вызначаюць «межы дазволенага» або што ён складаецца з назіранняў, у якіх той, хто глядзіць звонку, шмат у чым перасягае гэтыя межы. Вось прыклад: еўрапейскі назіральнік на стамбульскіх могілках акунаецца ў штодзённае гарадское жыццё, а для мяне гэта — выхад за «межы дазволенага». Аднак, як заўважыў Флабер, гэтая рыса, што потым знікне пад уплывам еўрапеізацыі, з’яўляецца важнай асаблівасцю горада тых часоў.
Рост турэцкага патрыятызму па часе супаў з еўрапеізацыяй і зрабіў гэтую праблему проста невырашальнай.
Абавязковымі тэмамі для еўрапейскіх назіральнікаў, чыя нага ступала па вуліцах Стамбула ў другой палове XVIII і ў XIX стагоддзі, былі гарэм, нявольніцкі рынак (у Марка Твэна ёсць адпаведная іранічная фантазія аб тым, як бы маглі выглядаць апісанні асаблівасцей свежапрывезеных чэркешанак і грузінак з нявольніцкага рынку, а таксама цэны на іх у біржавых калонках вялікіх амерыканскіх газет), вулічныя пабірахі, велізарныя грузы на спінах насільшчыкаў (у дзяцінстве, калі даводзілася праходзіць па Галацкім мосце, я з жахам глядзеў на некалькіметровыя горы скрыняў на спінах насільшчыкаў; калі нехта з еўрапейскіх турыстаў фатаграфаваў іх, кожны з нас адчуваў пэўную трывогу, але ніякай трывогі не было, калі тыя самыя здымкі рабіў стамбульскі фатограф, напрыклад Хільмі Шахэнк), манастыры дэрвішаў (адзін паша, знаёмы Нерваля, настойліва раіў свайму французскаму госцю не траціць дарма час на візіт у манастыр дэрвішаў ордэна
Рыфаія, маўляў, яны — «вар’яты», якія без дай прычыны пратыкаюць сябе жалезнымі прутамі) і жанчыны, з ног да галавы захутаныя ў пакрывала, — тэмы, да якіх самі еўрапеізаваныя стамбульцы ставіліся вельмі крытычна. Але варта было ім прачытаць такія самыя крытычныя заўвагі, напісаныя вядомым еўрапейскім аўтарам, як амаль заўжды на роўным месцы ўзнікала крыўда і нацыяналістычная рэакцыя.
Адна з прычын, чаму гэтыя хітраспляценні любові і нянавісці ніяк не разблытаюцца, крыецца ў жаданні
еўрапеізаванай турэцкай інтэлігенцыі атрымаць прызнанне Захаду з тым, каб найлепшыя еўрапейскія аўтары і ўплывовыя выданні абвясцілі іх еўрапейцамі. Між тым такія пісьменнікі, як П’ер Лаці, уласна, і не хаваюць, што любяць Стамбул і туркаў з супрацьлеглай прычыны: яны захавалі свае «экзатычныя» рысы і застаюцца прадстаўнікамі Усходу, не падобнымі да еўрапейцаў. П’ер Лаці крытыкуе стамбульцаў, захопленых еўрапеізацыяй, за страту традыцыйных рыс, пры гэтым яго турэцкія аматары і чытачы належаць да нешматлікай еўрапеізаванай меншасці. Што характэрна, стамбульскія еўрапеізаваныя чытачы сустракаюцца са светам даволі саладжавых экзатычных раманаў і артыкулаў Лаці ў пункце «любові да ўсяго турэцкага», такой неабходнай у часы напружання ў міжнароднай палітыцы.
А вось ва ўспамінах Андрэ Жыда пра ягонае падарожжа па Турцыі ў 1914 годзе няма гэтай «любові да ўсяго турэцкага», нашага найлепшага сродку ад усіх напасцяў. Наадварот, Жыд, якому туркі бясспрэчна не падабаліся, карыстаецца не словам «народ», а словам «раса», што ў тыя часы паволі ўваходзіла ў моду: «Гэтая раса безумоўна заслугоўвае свайго жудаснага адзення!» Ён з выхваляннем піша і пра тое, што падарожжа па Турцыі нагадала, наколькі заходняя цывілізацыя, і ў прыватнасці Францыя, пераўзыходзяць яе. Пасля такой публікацыі выбітныя турэцкія пісьменнікі таго часу на чале з Ях’ем Кемалем, глыбока пакрыўджаныя гэтымі словамі, не пачалі, як робіцца сёння ў такіх выпадках, публікаваць свой адказ у буйных турэцкіх газетах і часопісах, у сваім горы яны не падалі і выгляду, каб схаваць ад турэцкай інтэлігенцыі гэтую абразу, нібы сакрэт. Безумоўна, яшчэ адной прычынай гэтага было тое, што еўрапеізаваная інтэлігенцыя ўнутрана была згодная з Жыдам. Праз год пасля таго, як здзеклівы тэкст Жыда пра ўборы туркаў убачыў свет пад вокладкай кнігі, Атацюрк, самы вялікі
прыхільнік еўрапеізацыі, зрабіў рэвалюцыю і ў адзенні, калі забараніў апранаць любыя строі, якія не адпавядалі еўрапейскаму ўзору.
Жаданне чытаць і перачытваць глыбока крытычныя і грэблівыя развагі еўрапейскіх назіральнікаў пра горад ёсць і ў мяне: чытаць нешта такое нашмат цікавей, чым бясконцыя мантры аб прыгажосці, дзіўнасці, цудоўнасці і своеасаблівасці Стамбула такіх пісьменнікаў, як П’ер Лаці. Праблема часцей за ўсё ўзнікае не вакол прыгажосці мясцін і краявідаў, душэўнасці мясцовых жыхароў і нават не вакол пашаны да еўрапейскага падарожніка, вузел супярэчнасцей звіваецца з таго, што пісьменнік чакае ад горада, а чытач — ад ягонага твора. У сярэдзіне XIX стагоддзя ў англійскай і французскай літаратуры склаўся свой вобраз Стамбула, узбагачаны пэўнымі сюжэтамі і тэмамі. Манастыры дэрвішаў, пажары, хараство могілак, палац і гарэм, пабірахі, вулічныя сабакі, забарона алкаголю, схаваныя ад чужых вачэй жанчыны, прагулкі па Басфоры, прыгажосць горада і яго сілуэта — у такіх і іншых падобных тэмах пісьменнікі, якіх натхняла творчасць калег, якія часам спыняліся ў тых самых месцах ды карысталіся паслугамі тых самых праваднікоў, знаходзілі ў Стамбуле рэчы, пра якія чыталі раней, і таму яны былі далёкія ад расчаравання. Еўрапейскія вандроўнікі новага пакалення пакрысе пачалі заўважаць, што заняпад Асманскай імперыі прывёў да адставання дзяржавы ў параўнанні з Еўропай, яны перасталі цікавіцца тэмамі, актуальнымі ў папярэднія стагоддзі: сакрэтам магутнасці асманскага войска або невядомымі тонкасцямі дзяржаўнага механізма; горад і яго жыхары не былі, як paHeft, страшнымі, неспасціжнымі і незразумелымі — яны адкрывалі для сябе Стамбул як вясёлае, хоць і дзіўнае турыстычнае места. Калі разабрацца, нават сам факт, што яны дабраліся да Стамбула, быў для іх поспехам і прычынай для радасці, падарожжа гэтых пісьменнікаў
увогуле лічылася трыумфальным, варта было толькі ўбачыць у мясцінах, якія яны наведвалі, усё тое, што бачылі еўрапейскія пісьменнікі да іх, і напісаць пра гэта, і таму ім не патрэбнае было ніякае расчараванне.
Параходы і цягнікі наблізілі Стамбул да Захаду, і вось ужо еўрапейскі вандроўнік вокамгненна апынаецца на яго вуліцах і можа дазволіць сабе раскошу задавацца пытаннем: што я раблю ў гэтым паскудным месцы? У гэтых «культурных» падарожнікаў піжонства суправаджалася невуцтвам, аднак творчая смеласць спалучалася з праўдзівасцю, што рабіла іх падобнымі да Андрэ Жыда; замест спробы зразумець розніцу паміж нашымі культурамі, незвычайныя рытуалы і традыцыі або ўнутраныя асаблівасці краіны і мясцовага жыцця гэтыя вандроўнікі прад’яўлялі Стамбулу сваё права на забавы, пацехі і паўнакроўнае жыццё. Калі такі турыст-пісьменнік з апошніх гадоў Асманскай імперыі не можа сказаць нічога цікавага пра горад, яму хапае нахабства аб’явіць нудным і безаблічным Стамбул, а не самога сябе, яму давяраюць і ім ганарацца нават самыя заўзятыя «крытыкі» ваенных і эканамічных перамог заходняй цывілізацыі з ліку еўрапейскіх інтэлігентаў, нават яны пераконваюцца ў тым, што Еўропа з’яўляецца сапраўдным прыкладам для ўсяго чалавецтва.
Пачынаецца перыяд, калі слабее экзатычная цікавасць да Стамбула з боку такіх пісьменнікаў і іх паслядоўнікаў. Прычынай гэткай абыякавасці сталі праеўрапейскія рэформы Атацюрка, падчас якіх была знішчаная большасць турыстычных прынад: разам з драўлянымі асабнякамі зніклі гарэм, манастыры дэрвішаў, султан, а месца Асманскай імперыі заняла маленькая Турэцкая Рэспубліка, якая ва ўсім пераймала Захад. Толькі ў 1985 годзе скончыўся перыяд, калі ніхто са знакамітых еўрапейцаў у Стамбул не прыязджаў і нічога не пісаў пра яго, а мясцовыя журналісты рабілі рэпартажы з кожным
замежнікам, які спыняўся ў гатэлі «Хілтан»; тады ў часопісе «Нью-Ёркер» выйшла вялікае эсэ руска-амерыканскага паэта Іосіфа Бродскага «Падарожжа ў Стамбул»*. Бродскі быў моцна ўражаны іранічнай і нават пагардлівай манерай, у якой быў напісаны артыкул паэта Одэна пра Ісландыю, і сваё эсэ ён пачынае з вельмі доўгага выбачлівага пераліку прычын, з якіх ён вырашыў наведаць Стамбул паветраным шляхам (на самалёце). У тым часе я быў вельмі далёка ад свайго горада, і мне хацелася прачытаць нешта добрае пра Стамбул, таму гэты тэкст пакрыўдзіў мяне сваёй іроніяй, і ўсё ж мне прыйшліся даспадобы словы Бродскага: «Якое ж усё тут састарэлае. He старое, не старажытнае, не антычнае і нават не старамоднае, а менавіта састарэлае», — настойваў ён і меў рацыю '*. Разбураная Асманская імперыя знікла, а якой будзе Турэцкая Рэспубліка, ніхто выразна не ўяўляў — яе стваральнікі не бачылі іншага варыянту, акрамя нацыянальнай турэцкай дзяржавы, так што для Стамбула, аддзеленага ад усяго свету, скончыліся дні шматмоўя, перамог і раскошы, усё ў ім пакрысе састарэла, абязлюдзела, апусцела і ператварылася ў чорна-белае, манатоннае места з адной мовай.
КНІГІ ОНЛАЙН
