Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
зноў знаёмае, але часткай гэтага цудоўнага свету я бачыў сябе ўсё менш. Цяпер уцёкі ад самога сябе або вызваленне ад уласнага «я», такія патрэбныя для стварэння чарговага малюнка, я (замест наіўнага атаясамлення сябе з намаляваным светам) здзяйсняў з дапамогай больш складанага і «хітрага» душэўнага высілку: уяўляў сябе нейкім Утрыло, які некалі жыў у Парыжы і маляваў падобныя карціны. Вядома, гэтае атаясамленне не было поўным; так, калі я маляваў басфорскія краявіды, то верыў, што з’яўляюся часткай намаляванага свету толькі недзе ў глыбіні душы, вось і цяпер толькі малая частка майго «я» ператваралася ва Утрыло. Гэтае адчуванне сябе кімсьці іншым часцей за ўсё было патрэбнае мне ў моманты таго дзіўнага нявер’я ва ўласныя сілы, прычыну якога я і сам не мог растлумачыць, калі пачынаў сумнявацца ў якасці маёй карціны і баяўся, што іншыя не прызнаюць яе «прыгожай» і «поўнай сэнсу». Я адчуваў, што залішняе захапленне такім пераўвасабленнем скоўвае мяне. Мой малюнак часам выходзіў з-пад майго кантролю, і — нешта падобнае неўзабаве здарыцца са мной і падчас сэксуальнага досведу — хваля захаплення агортвала мяне, яна расла разам з задавальненнем і раптам разбівалася, нібы аб бераг, а калі мне ўдавалася пераадолець смутак і разгубленасць, што заставаліся пасля яе, хацелася крыху адпачыць.
Я вешаў яшчэ вільготную карціну, намаляваную паводле адной з маіх фатаграфій, на сцяну на ўзроўні вачэй і спрабаваў паглядзець на яе так, нібыта гэта намаляваў нехта іншы. Калі малюнак, скончаны так паспешліва, мне адразу падабаўся, тады прыемнасць і ўпэўненасць агортвалі душу. Смутак гарадской ускраіны, яе вузкай вулачкі напаўняў мяне радасцю трыумфатара. Але часцей за ўсё мяне агортвала пачуццё непаўнаты, недасказанасці, я круціў галавой управа і ўлева, змяняў пункт агляду, то падыходзіў бліжэй, то аддаляўся, часам гледзячы на
малюнак з іншых кропак, я хапаўся за пэндзаль і ў роспачы імкнуўся дадаць нешта, з тым каб прымусіць сябе прыняць тое, што сам намаляваў. Я больш не верыў, як падчас малявання, што я — Утрыло або што ўва мне ёсць хоць што-небудзь ад яго, і таму, нібы пасля любошчаў, мяне ахопліваў смутак, бо гэтым разам не краявід быў дрэнна абраны — няўдалай была сама карціна. Я не быў ні Утрыло, ні кімсьці іншым; я быў тым, хто намаляваў карціну, падобную на творы Утрыло.
Аднак у цэлым гэтае пачуццё смутку, або ўсведамленне таго, што я магу маляваць, толькі калі адчуваю сябе кімсьці іншым, якое з цягам часу толькі паглыблялася і ператварала маё маляванне ў пакуту, развеялася, яно так і не паспела зрабіцца тым, чаго б я саромеўся. Праз імітацыю (хоць я ніколі гэта так не называў) нечага стылю, асаблівага погляду або мастацкіх прыёмаў, праз, як я гэта тады адчуваў, пераўвасабленне ў кагосьці
іншага я знаходзіў свой уласны стыль, сваю індывідуальнасць, і недзе ў глыбіні душы я вельмі гэтым ганарыўся. Тады я ўпершыню сутыкнуўся з унутрана супярэчлівай ідэяй — у больш познія гады яна ніяк не выходзіла ў мяне з галавы, — якую еўрапеец назваў бы «парадоксам»: мы можам здабыць сваю ўласную індывідуальнасць толькі калі імітуем іншых. Пакуль я быў дзіцем і ўспрымаў маляванне як гульню, я з лёгкасцю пераносіў засмучэнне ад таго, што я знаходжуся пад уплывам іншага мастака. Яшчэ больш мяне суцяшала думка пра тое, што горад, які я маляваў, Стамбул, адлюстраваны на маіх здымках, быў для мяне сілай больш моцнай за ўплыў любога мастака.
Часам, калі я быў захоплены чарговым малюнкам, да мяне ў пакой, папярэдне пастукаўшы, уваходзіў бацька, маю творчую ўтрапёнасць ён прымаў з той самай павагай, як і мае забавы з палавым органам, сведкам якіх яму давялося стаць; бывала, ён без усялякай паблажлівасці ў голасе пытаўся: «Як справы, Утрыло?» Жартаўлівы тон ягоных слоў нагадваў мне, што я пакуль не выйшаў з таго ўзросту, калі дзіця вучыцца праз імітацыю іншых. Памятаю, калі мне было шаснаццаць, маці, якая ведала ўсю сур’ёзнасць майго захаплення жывапісам, дала мне ключ ад кватэры ў Джыхангіры, дзе калісьці мы жылі і дзе цяпер захоўвалася шмат старых маміных і бабуліных рэчаў; яна дазволіла мне карыстацца кватэрай як студыяй. Па выхадных, а часам і пасля вяртання з Роберт-каледжа, я прыходзіўу гэтую пустую халодную кватэру, распальваў печку, і, калі яна добра прагравалася, я выбіраў адзін-два здымкі са сваёй калекцыі і, ахоплены натхненнем, маляваў пару велічэзных карцін, а потым, стомлены і знясілены, ахоплены дзіўным смуткам, вяртаўся дадому.
29. Жывапіс і сямейнае шчасце
У Джыхангіры, у кватэры ў дзедавым доме, ключы ад якой дала мне мама, каб я мог там спакойна маляваць, маім першым клопатам было з цяжкім сапеннем распаліць печ. (Калі наша сям’я жыла ў гэтай кватэры, мой унутраны адзінаццацігадовы піраман — асоба, якой вельмі падабалася гуляць з агнём, распальваючы яго паўсюль, — быў проста шчаслівы заняцца газавай печкай; значна пазней я заўважыў, што гэтае дзіўнае захапленне, як і многія іншыя захапленні дзяцінства, пакінула мяне і ні слова не сказала на развітанне.) Я адчуваў, што пакой з высокімі столямі нарэшце прагрэўся, калі ў мяне пераставалі мерзнуць рукі, тады я апранаў сваё пакамечанае, стракатае ад фарбы мастакоўскае ўбранне і прагна, да самазабыцця — асабліва калі не маляваў ужо доўгі час — выводзіў краявіды Стамбула, але ад думкі, што маю карціну ніхто не ўбачыць — ні цяпер, ні праз некалькі дзён, — натхненне раставала само сабой. Паступова я пазавешваў карцінамі ўсе сцены, так што кватэра ў Джыхангіры ператварылася ў маленькую галерэю, але ні мама, ні тата, і ўвогуле ніхто не зазіраў туды, і ніхто не казаў, якія ж цудоўныя рэчы я стварыў. I ў гэтай кватэры падчас малявання я зрабіў адкрыццё: мне не толькі хацелася, каб мае карціны ўбачылі, таксама моцна я прагнуў адчуваць, пакуль пішу, прысутнасць людзей вакол мяне, якія неўзабаве будуць разглядаць намаляванае, хацеў чуць мітусню шчаслівай сям’і.
іх крокі, галасы, проста шум. Ад малявання стамбульскіх краявідаў у гэтай непрагрэтай, маркотнай кватэры, набітай старымі рэчамі, прапахлымі цвіллю і пылам, мяне ахінаў яшчэ большы смутак.
Сёння я б вельмі хацеў знайсці некаторыя з тых, пераважна страчаных, карцін, намаляваных дома ў шаснаццаць-сямнаццаць гадоў, на іх можна ўбачыць, згодна з вядомымі словамі Талстога, «сямейнае шчасце». Калі мне было сем гадоў, мы ўсе разам — я, мама, тата і брат — пазіравалі запрошанаму фатографу, ствараючы вобраз «шчаслівай сям’і», і таму гэтыя карціны надзвычай важныя для мяне, бо часам мне бывала вельмі складана прыкідвацца, што так яно і ёсць. На іх былі намаляваныя не стамбульскія вузкія вулкі ці басфорскія краявіды, гэтыя карціны былі пра нас, пра наша будзённае, дамашняе жыццё побач з мамай і татам. Я ствараў іх у той час, калі напружанне паміж бацькамі слабла і ніхто нікому не падпускаў шпілек, калі ўсё ў доме супакойвалася, а з кута, дзе былі радыё ці магнітафон, гучала музыка, служанка на кухні гатавала абед ці вячэру і пабразгвала посудам, накрываючы на стол, або калі мы ўсе разам збіраліся выйсці на прагулку, або выпраўляліся ў падарожжа — словам, тады, калі ўсе мы былі, як мне здавалася, можа і не вельмі шчаслівыя, але задаволеныя жыццём.
Тата звычайна ляжаў на канапе ў гасцёўні: так ён праводзіў найбольшую частку свайго часу дома, выцягваўся на той самай канапе, чытаў газету, часопіс або кнігу (мастацкія кнігі, якія ён чытаў у маладосці, змяніліся на кіраўніцтвы па гульні ў брыдж) або задуменна, з пакутніцкім выразам на твары, глядзеў у столь. У добрым настроі ён уставаў з канапы і пад гукі класічнай музыкі з магнітафона, напрыклад Першай сімфоніі Брамса, пачынаў дырыжыраваць уяўным аркестрам, рухі ягоных рук здаваліся мне страснымі, раздражнёнымі і гнеўнымі. Мама, якая сядзела побач у фатэлі, падымала вочы ад га-
зеты ці ўзораў свайго вязання і ўсміхалася тату, як мне здавалася, з любоўю і спагадай папалам.
Часам такая сцэна сямейнага шчасця нічым, ні словам, ні рухам, не выдавала сябе, але — часцей за ўсё менавіта праз гэта — яна і прыцягвала маю ўвагу. У такія хвіліны я крыху збянтэжана, крыху ўсхвалявана, нібы падпарадкаваны словам джына, які ўсяліўся ў мяне, шаптаў: «Зараз намалюю» — і хуценька бег у свой пакой па прылады для малявання — набор алейных фарбаў або прывезеную татам з Англіі скрынку пастэлі (маркі Guitar'), дзе было ажно сто дваццаць розных колераў, і некалькі аркушаў нямецкай паперы самых розных памераў (маркі Schaler), якую дарыла мне на кожныя народзіны маміна сястра, — сабраўшы ўсё гэта, я ўладкоўваўся ў татавым кабінеце так, каб можна было бачыць кожнага з бацькоў, і паспешліва маляваў сцэны сямейнага жыцця.
У гэтыя імгненні ні мама, ні тата не казалі ні слова, яны ўспрымалі маё раптоўнае і неадольнае жаданне іх намаляваць як нешта натуральнае, і мне здавалася, што Бог спецыяльна дзеля мяне ненадоўга спыніў час. (Зрэдку я верыў, што Ён, нягледзячы на маю поўную да Яго абыякавасць, у патрэбныя моманты звяртае на мяне ўвагу і з паблажлівасці мне дапамагае.) У такія моманты мама і тата, магчыма, менавіта таму, што яны не размаўлялі, здаваліся мне шчаслівымі. Тое, што называюць сям’ёй, мне з кожным днём усё больш здавалася зборышчам людзей, якія выдаюць сябе за шчаслівых, яны хочуць верыць, што іх любяць, хочуць адчуваць сябе спакойна, утульна і бяспечна — і дзеля гэтага гатовыя на нейкі час прымусіць замаўчаць сваіх унутраных дэманаў. Калі доўга прыкідвацца шчаслівым, можна паверыць, што ты і сапраўды шчаслівы, проста таму, што больш нічога не застаецца, і вось тата, пасля кароткіх хвілін фальшывага шчасця, калі не можа больш сцішваць сваіх дэманаў, адводзіць вочы ад радкоў, якія чытаў (мама з ранейшым цярпеннем
працягвае вязаць), глядзіць праз акно, удалячынь, на басфорскі краявід, прыгажосць якога яго зусім не цікавіць, ён марыць пра сваё. Тэлебачанне, якое пачало пашырацца ў Турцыі з пачатку 1970-х гадоў, заняло сваё месца і ў нашай гасцёўні, тады мама і тата моманты чароўнай цішыні, калі ніхто не варушыўся і не размаўляў, моманты, калі праз гэтую цішыню яны, як мне здавалася, адчуваюць нейкае дзіўнае шчасце або нейкую дзіўную горыч быцця, замянілі на тэлевізійную забаву, моцы якой яны паддаліся з пэўнай сарамлівасцю; жадання іх маляваць у мяне больш ужо не ўзнікала. Бо, магчыма, шчасцем для мяне было, пакуль тыя, хто любіць мяне, душылі сваіх унутраных дэманаў, выпускаць на волю ўласнае натхненне ды імкненне быць кімсьці іншым.
КНІГІ ОНЛАЙН
