Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
Яшчэ горш было тое, што раней сваркі ўзнікалі ад гонару і годнасці, абражаных у гульні, якую мы ўспрымалі як жыццё (скажам, у шарыкавым матчы, што паўтараў сапраўдны, футбольны), а цяпер яны ўспыхвалі вакол пытанняў гонару і годнасці, звязаных з жыццём непасрэдна. Абодва мы залішне добра ведалі слабыя месцы адзін аднаго і ў нейкім дзіўным суперніцтве бязлітасна джалілі гэтыя ўразлівыя кропкі. У дадатак да ўсяго, цяпер мы ўжывалі сілу не пад уплывам імгненнай успышкі гневу, мы строілі бязлітасныя планы.
Аднойчы мне ўдалося так балюча параніць брата, што ён толькі і вымавіў: «Як толькі бацькі ўвечары пойдуць у кіно, я цябе прыб’ю!» За вячэрай я ўпрошваў Ta-
ту з мамай не хадзіць у кіно, я нават сказаў пра пагрозы на свой адрас, але яны пайшлі і пакінулі нас сам-насам; так звычайна сыходзяць міратворчыя сілы — ва ўпэўненасці, што ім удалося пагасіць канфлікт і прымірыць варожыя бакі.
Часам, калі дома нікога не было, а мы з усяе сілы малацілі адзін аднаго, у самы разгар нашых заўсёдных боек нехта званіў у дзверы, і тады, нібы сужэнцы, заспетыя суседзямі падчас сямейнай сваркі, мы з братам у адно імгненне прыходзілі ў прытомнасць і з усёй вытанчанасцю, з усімі гэтымі «шаноўны спадар» і «просім Вас, прысаджвайцеся, калі ласка», запрашалі нечаканага госця ці суседа ў дом, мы адказвалі, што мама прыйдзе праз якую хвіліну, а самі весела пераміргваліся; як толькі мы заставаліся адны, то ў адрозненне ад сужэнцаў, якія не могуць перапыніць сварку, як ні ў чым не бывала, шчаслівыя і занураныя ў свае думкі, вярталіся да штодзённых спраў.
А часам я, асабліва моцна патрапаны, уяўляў уласнае пахаванне і горка плакаў, як плачуць пакрыўджаныя дзеці, аж пакуль не засынаў проста на адным з дываноў. Брат, які ніколі не саступаў мне ў чалавечнасці і міласэрнасці, праз некаторы час заняткаў за сталом шкадаваў мяне, будзіў і прасіў падняцца, пераапрануцца і пайсці ў ложак, але я, пакуль ён вучыў свае ўрокі, лічыў за лепшае паваліцца ў ложак і заснуць не здымаючы вопраткі. I выяўляў, што ў маёй душы паміж жалем да самога сябе і смуткам існуе пэўны цёмны закутак.
Заслужаныя, зрэшты, смутак, параза, пачуццё расціснутасці і зняважанасці, зазнаць якія ў мяне «свярбела скура», ратавалі ад неабходнасці вучыць зададзеныя на дом правілы, рашаць задачы з матэматыкі, запамінаць артыкулы Карлавіцкай мірнай дамовы і наогул ад цяжкасцей жыцця, можна было быць абыякавым да ўсяго. Адлупцаваны і прыніжаны, я адчуваў сябе свабодным. Часам, наперакор самому сабе, мне хацелася гэтага адлу-
пу, бо так я рабіўся свабодным да ступені поўнай абыякавасці; мой брат, калі казаў, што мне «свярбіць», таксама адчуваў гэта. Часам мне хацелася з усяе сілы біцца з ім менавіта таму, што ён адчуваў гэта, таму што розум і сіла былі на ягоным баку, і я атрымліваў свой адлуп.
Пасля кожнага адлупу я заставаўся сам-насам са сваёй змрочнай роспаччу, мне было дрэнна, у галаве круцілася, што я бездапаможны, непаваротлівы і што я сам ва ўсім вінаваты. «Што з табой!» — казаў унутраны голас. «Дрэнна. I я дрэнны». I раптам гэты парадаксальна вызваленчы адказ адкрываў перада мной цалкам новы сусвет. Я разумеў, што варта мне толькі назаўжды застацца дрэнным, як я змагу маляваць, калі захачу, змагу закінуць вучобу і спаць у вопратцы. 3 іншага боку, мне дзіўным чынам падабалася быць пераможаным, знішчаным і расціснутым, хадзіць з сінякамі на руках і нагах, з разбітай губой і акрываўленым носам, быць змучаным да паўсмерці і адчуваць, што я не паспеў нічога супрацьпаставіць сіле і быў дэманстратыўна раструшчаны, зняважаны, і гонар мой моцна пацярпеў. Быць можа, менавіта тады мяне і зачаравала яскравасць, сапраўднасць маіх, такіх прыемных, каляровых мар, мрой і моцнага, нібы ветрам агарнула душу, жадання здзейсніць аднойчы што-небудзь вялікае. Ва ўсім гэтым была сіла і жыццёвая моц, абсалютна ніяк не звязаная з такімі рэчамі, як гвалт, гонар, сапсаванасць думак і ўвогуле мараль. Больш за тое, гэты другі свет, які дарыў мне поўнае шчасце і абяцаў новае жыццё, рабіўся больш яркім і прывабным ад таго, што яго жывіла цяперашняя жорсткасць. У такія моманты я інстынктыўна і неспадзявана выяўляў, што ўва мне жыве смутак майго горада, а калі я, поўны гэтага смутку, браў паперу і аловак, то намаляванае мне падабалася яшчэ болын; з гульнёй уяўлення, з прыемнасцю ад таго, што я сціраю з памяці ўвесь гэты свет, пакрысе адступіла і цёмная частка гэтага пачуцця.
33 .1 школа чужая, і ў школе чужы
Калі ўлічыць год, праведзены на падрыхтоўчых курсах англійскай мовы, я правучыўся ў Роберт-каледжы чатыры гады. Там я зразумеў, што маё дзяцінства скончылася і што свет значна больш складаны, чым я меркаваў раней, што ён неабсяжны і што яго бязмежнасць прыносіць чалавеку боль. Маё дзяцінства прайшло ў месцы, дзе былі мама-тата-брат-дом-вуліца-квартал і якое было для мяне цэнтрам сусвету. У пачатковай і сярэдняй школе я быў перакананы, што гэтая чалавечая і геаграфічная прастора — асноўны цэнтр майго жыцця і што яна з’яўляецца ўзорам для ўсяго астатняга свету. Цяпер жа, у ліцэі, я пачаў усведамляць, што гэта ні цэнтр свету, ні — што яшчэ больш горка — узорны прыклад для ўсіх іншых. Калі я выявіў нетрываласць свайго месца ў свеце, сваіх ведаў і перакананняў, а таксама бясконцасць свету (мне падабалася губляцца ў лабірынтах бібліятэкі, заснаванай свецкімі амерыканскімі выкладчыкамі Каледжа, дзе пад нізкімі столямі панаваў цудоўны водар старой паперы, і гадзінамі гартаць кнігі), я адчуў такую адзіноту і такое бяссілле, якіх пасля не зазнаваў ніколі.
Адзіноту я адчуваў яшчэ і таму, што побач са мной не было брата. Ён быў для мяне крыніцай сэнсаў, нашмат больш значнай за маму і тату, і, хоць мы бесперапынна сварыліся, менавіта з ім я мог многія рэчы сістэматызаваць, разабраць і раскласці па парадку ў галаве, але,
калі мне было шаснаццаць, ён з’ехаў у Амерыку вучыцца ў Ейльскім універсітэце. Аднак я асабліва не скардзіўся на гэтую адзіноту — яна ўратавала мяне ад пастаяннага суперніцтва, зняваг і катаванняў, якія вызвалялі ўсю моц майго ўяўлення і давалі волю майму гультайству. I ўсё ж мне хацелася, каб ён быў побач, асабліва ў тыя цяжкія хвіліны, калі мяне агортваў смутак.
Усе цяжкасці, здавалася мне, — ад таго, што я страціў унутраны пункт апоры. Але я ніяк не мог даўмецца, што было гэтым пунктам у маім розуме, у маёй душы. I, здаецца, таму я не мог поўнасцю засяродзіцца на вучобе, рабоце і проста на жыцці. Часам мне было крыўдна, што я ўжо не магу паводле ранейшай звычкі без асаблівых высілкаў быць першым вучнем у класе, але, здаецца, нішто цяпер не магло мяне сапраўды засмуціць або ўзрадаваць. Шчаслівымі я лічыў свае дзіцячыя гады, яны былі мяккай, як аксаміт, поўнай казачнага духу, вясёлай і займальнай гісторыяй. А гадоў у трынаццаць-чатырнаццаць гэтая суцэльная казка пачала развейвацца, паблякла і распалася на мноства аскепкаў. Калі-нікалі я з захапленнем верыў у сапраўднасць гэтых аскепкаў, гэтак як напачатку новага навучальнага года я даваў сабе слова, што стану першым у класе, але потым мне гэта не ўдавалася, так пэўны час жыццё быццам нанава складвалася з гэтых аскепачкаў, але нейкім чынам у мяне ўсё развальвалася зноў. Часам мне здавалася, што свет аддаляецца ад мяне. Асабліва тады, калі я ўсёй скурай, усёй свядомасцю і ўсімі пачуццямі з прагнасцю паварочваўся да яго.
Сярод усёй гэтай разгубленасці толькі бясконцыя сэксуальныя фантазіі нагадвалі мне пра існаванне іншага свету, у які я заўжды магу вярнуцца, магу схавацца. Сэкс быў мне знаёмы не як тое, што аб’ядноўвае дваіх, а як мроі адзіночкі. Калі я толькі навучыўся чытаць, у маёй галаве ўвесь час нібыта размаўляла машынка, якая агучвала літары, а цяпер на яе месцы запрацавала но-
вая машынка — ад любога намёку яна з дзіўнай бесцырымоннасцю стварала самую падрабязную сэксуальную фантазію і кавалачак асалоды. Для яе не было нічога святога — у жорны траплялі ўсе мае знаёмыя, усе фатаграфіі з газет і часопісаў, а калі я занураўся ў сэксуальныя фантазіі на нясцерпную глыбіню, то замыкаўся ў сваім пакоі.
Праз шмат гадоў успаміны пра адну размову, што адбылася вельмі даўно, яшчэ ў сярэдняй школе, паміж мной і двума маімі аднакласнікамі, адзін з якіх быў неверагодна тоўсты, а другі заікаўся, выклікаюць ува мне пачуццё віны. «Ты ніколі гэтага не рабіў?» — запінаючыся, спытаў мяне заіка. Так, я рабіў гэта і ў сярэдняй школе, але ад сораму прамармытаў нешта такое, што не значыла ні «так», ні «не». «Глядзі, ніколі не рабі!» — сказаў заіка, які лічыў, што такому разумнаму, паслухмянаму і рупліваму хлопчыку, як я, не пасуе такі занятак; ён заўжды чырванеў, калі пачынаў заікацца. «Драчыць — страшная звычка, раз паспрабуеш — ужо не спынішся!» Я вельмі добра памятаю тужлівы погляд майго тоўстага прыяцеля ў тую хвіліну, калі нам шэптам раілі трымацца далей ад свету ананістаў, — на ягоным твары чыталася прызнанне, што ён прызвычаіўся да гэтага наркотыку і таму ўсё ягонае жыццё пайшло на глум, але ён ужо пакорліва прыняў гэты страшны канец, таксама як і сваю паўнату.
Яшчэ адна рэч умешваецца ў мае ўспаміны, абцяжарваючы тым самым пачуццём віны і адзіноты, — прагульваць заняткі я не перастаў і ў Тэхнічным універсітэце, дзе вывучаў архітэктуру. А між тым, так рабіць я пачаў вельмі і вельмі даўно, яшчэ ў пачатковай школе.
Тады, у пачатковых класах, я прагульваў урокі таму, што ў школе мне было нудна, таму, што саромеўся нейкіх сваіх недахопаў, якіх ніхто не заўважаў, або таму, што даведваўся пра прышчэпкі, якія збіраліся рабіць нам у той дзень. Я збягаў са школы і з прычын, не звязаных з ёй: таму, што бацькі зноў пасварыліся, або ад шчырай ляно-
ты і безадказнасці, або ад таго, што доўга хварэў і адвык ад школы, бо пра мяне клапаціліся, як клапоцяцца толькі пра самае распешчанае дзіця. Падставай збегчы з заняткаў мог стаць верш, які трэба было вывучыць на памяць, забіяка, які дапякаў мне ў сярэдняй школе і з якім складана было справіцца, а таксама, што ў ліцэі, што ва ўніверсітэце, — смутак, камень на душы або «экзістэнцыяльны крызіс». Часам я прагульваў і таму, што быў дамашнім любімцам. Калі брат быў у школе і я заставаўся сам-насам з мамай, я мог спакойна, без нікога, у сваім пакоі займацца сваімі любімымі справамі; акрамя таго, я даўно ўжо зразумеў, што такім добрым вучнем, як мой брат, усё адно не буду ніколі, і таму прагульваў. Але галоўная прычына хавалася значна глыбей, у тым самым месцы, дзе і сам смутак.
КНІГІ ОНЛАЙН
