Архан Памук
Выдавец: Янушкевіч
Памер: 500с.
Мінск 2018
Калі грошы, пакінутыя дзядулем, скончыліся, тата знайшоў сабе працу ў Жэневе і з’ехаў туды разам з мамай — у тую зіму нас даглядала бабуля, татава маці, справіцца са мной ёй не хапала сілы, і я пачаў прагульваць школу. Штораніцы раздаваўся званок Ісмаіла-эфендзі, нашага швейцара, які адводзіўнас з братам у школу, брат з партфелем у руцэ ўжо гатовы быў выйсці на вуліцу, калі я пачынаў сноўдацца па доме, мармычучы якую-небудзь адгаворку: не паспеў сабраць партфель, у апошні момант успомніў пра нешта, бабуля збіралася даць мне адну ліру, у мяне баліць жывот, мокрыя чаравікі, трэба было пераапрануць кашулю... Брат здагадваўся пра мае благія намеры, але ён не любіў спазняцца ў клас і казаў: «Хадзем, Ісмаіл. А потым ты прыйдзеш і адвядзеш Архана».
Да нашай школы, ліцэя «Ышык», куды нас адводзіў і адкуль забіраў швейцар, было чатыры хвіліны хады. Так што, калі Ісмаіл-эфендзі вяртаўся па мяне, у школе ўжо вось-вось меліся пачынацца заняткі. Я яшчэ крыху выдурваўся, вінаваціў іншых у тым, што згубіў нешта або не гатовы да заняткаў, і, пакуль швейцар чакаў унізе,
я прыкідваўся, быццам мне баліць жывот, як толькі пачую яго званок. Усе гэтыя выхадкі і нумары знясільвалі мяне ўшчэнт, да таго ж ад гарачыні гатаванага малака з пенкай, якое я з агідай піў штораніцы, а потым яго смурод яшчэ доўга стаяў у носе, мне і сапраўды пачынаў крыху балець жывот. Нарэшце мяккае бабуліна сэрца не вытрымлівала: «Добра, Ісмаіл, — казала яна, — позна ўжо, званок даўно празвінеў, хай сёння застанецца дома». Потым, ссунуўшы бровы, яна паварочвалася да мяне: «Глядзі, заўтра ты пойдзеш, зразумеў? A то паклічу паліцыю. I ўсё напішу бацькам!»
Праз колькі гадоў, у ліцэі, сачкаваць стала яшчэ прыемней, бо ніхто пра гэта не ведаў. Пачуццё віны было платай за кожны мой крок, ад чаго яны рабіліся яшчэ больш каштоўнымі, але ў мяне не было іншай мэты, акрамя як зрабіць выгляд, што я ў школе, таму я звяртаў увагу на такія рэчы, якія можа заўважыць толькі сапраўдны ня-
дбайнік, гультай, беспрытульнік: жанчына ў шыракаполым капелюшы; апёк на твары ў жабрака — я праходзіў міма кожны дзень, але раней яго не заўважаў; цырульнікі і іх памагатыя, якія чытаюць газеты ў сваіх салонах; дзяўчына з рэкламы кансерваў на бакавой сцяне дома насупраць; механізм гадзінніка, падобнага на скарбонку, на плошчы Таксім — убачыць, як яго рамантуюць, можа толькі той, хто збег са школы і прыйшоў сюды ў гэты час; пустыя закусачныя; а на вузкіх вулачках Беяглу — майстры, якія вырабляюць ключы і рамантуюць крэслы, старызнікі, бакалейныя крамы, гандляры маркамі ў завулку Юксэккалдырым, музычныя тавары, букіністычныя кнігарні, крамы, дзе гандлююць пячаткамі і друкавальнымі машынкамі, — раней, калі я ў дзяцінстве праходзіў тут з мамай або прагульваўся з сябрамі, усё гэта не было такім сапраўдным, цудоўным і цікавым настолькі, што хацелася дакрануцца. У вулічных гандляроў я купляў што душа пажадае: абаранкі, смажаныя мідыі, плоў, каштаны, катлеты проста з агню, смажаную рыбу ў хлебе, кураб’е, айран, шэрбет. Часам я спыняўся на якім-небудзь рагу і, папіваючы газіроўку з бутэлькі, назіраў за хлапчукамі, якія гуляюць у футбол проста пасярод вуліцы (цікава, яны, як і я, прагульваюць школу ці пакуль туды не ходзяць?), або ішоў уніз па незнаёмым завулку — у такія моманты я бываў бязмерна шчаслівы, але на вочы трапляўся гадзіннік, і я ўзгадваў, што цяпер робяць у ліцэі, — у такія хвіліны я задыхаўся ад пачуцця віны і смутку.
У ліцэйскія гады, збягаючы з урокаў, я адкрыў для сябе раён Бебек, вузкія вулкі Ортакёя, пагоркі Румеліхісары, яшчэ дзейныя ў тыя гады параходныя прыстані Румеліхісары, Эміргана, Істыніе, рыбацкія кавярні і лодачныя станцыі ў іх ваколіцах, месцы, куды можна дабрацца, калі сесці там на параход, асалоду вандровак па Басфоры, басфорскія вёсачкі, вузкія вулкі, дзе ля вокнаў мірна дрэмлюць пажылыя цётачкі побач са сваімі
шчаслівымі катамі і дзе ўсё яшчэ можна было ўбачыць старыя грэчаскія дамы, дзверы ў якіх не замыкаліся ад самай раніцы.
Пасля кожнага прагулу я прымаў мноства рашэнняў, якія накіравалі б мяне на правільны шлях: стаць яшчэ лепшым вучнем, больш маляваць, паехаць у Амерыку вывучаць жывапіс, не засмучаць нашых карыкатурнадобразычлівых амерыканскіх настаўнікаў і не раздражняць млявых настаўнікаў турэцкіх, якія ад песімізму і нуды зусім нічога не робяць, старацца, каб мяне не выганялі з урока. Неўзабаве праз пачуццё віны я зрабіўся «фанатычным» ідэалістам. 3 вышыні свайго ідэалізму я асуджаў настаўнікаў і наогул дарослых за ляноту, ілжывасць, двудушнасць і выкрутлівасць. У тыя гады самымі частымі ўчынкамі дарослых і іх недаравальнымі грахамі ў маіх вачах былі несумленнасць, прытворства, пасрэднасць і няшчырасць. Усё ў дарослых — ад іх манеры цікавіцца справамі і здароўем, запалохвання вучняў, пакупак у краме ці на рынку да разваг пра палітыку — выклікала ў мяне думку пра іх двудушнасць, пра тое, што «жыццёвы досвед», нястачай якога мяне ўвесь час папракалі, гэта не што іншае як здольнасць з незвычайнай лёгкасцю крывадушнічаць і выкручвацца, а потым паводзіцца ўсё з тым жа нахабствам, як нічога й не было, якая прыходзіць з гадамі. He зразумейце мяне няправільна: я таксама хітрыў і крывадушнічаў, хлусіў не менш за іншых, але пасля мяне мучыла такое цяжкае пачуццё віны, такі адчайны страх, а душу ахоплівала такое моцнае ўзрушэнне, што на нейкі час я цалкам страчваў раўнавагу і пачуваўся «ненармальна», гэта ўсё рабіла расплату за двудушнасць і хлусню яшчэ больш пакутлівай. Я даваў сабе зарок болын не хлусіць і не крывадушнічаць не таму, што гэта супярэчыла майму сумленню, і не таму, што лічыў гэтыя рэчы аднолькава агіднымі, а таму, што пасля быў змардаваны тым дзіўным узрушэннем.
Я заўважыў, што гэтыя душэўныя ўзрушэнні, а яны здараліся ўсё часцей і рабіліся ўсё мацнейшымі, адбываюцца не толькі ў выніку хлусні або, на дарослы манер, крывадушнасці, а наогул у любы момант жыцця. Калі я строіў дурня і перакідваўся жарцікамі з сябрам, калі стаяў адзін у чарзе па білет у кінатэатр Беяглу, калі браў за руку сімпатычную дзяўчыну, з якой толькі што пазнаёміўся, раптам, нібы з глыбіняў душы, узнікала нейкае вока, завісала ў паветры крыху воддаль і ўважліва, нібы тая камера ў кіно, сачыла за ўсім, што я раблю (перадаю жанчыне ў касе грошы на білет або безнадзейна шукаю, што б такога сказаць сімпатычнай дзяўчыне, якую я ўжо ўзяў за руку) і ў гэты момант кажу банальныя, крывадушныя, дурныя словы («на "3 Расіі з любоўю”, адзін білет дзе-небудзь у цэнтры, калі ласка — Вы таксама ўпершыню на гэтай вечарынцы?»). У нейкі момант я адчуваў сябе адначасова і рэжысёрам, і акцёрам нейкага філь-
ма, які адбываўся ў жыцці, а я, з сярэдзіны гэтага фільма, аказваўся іранічным назіральнікам гэтага жыцця. Пасля мне патрэбна было некалькі секундаў, каб я зноў мог паводзіцца, як кажуць, «нармальна», а потым мяне залівала тое самае душэўнае ўзрушэнне, складзенае з сораму, страху, панікі і боязі застацца ў адзіноце. У гэтым паўпрытомным стане мая душа, нібыта лісток паперы, які ўсё складваюць і складваюць і ён робіцца ўсё меншы, рыўкамі сціскалася так, што ўнутры ўсё пераварочвалася і мяне пачынала трэсці.
У такой сітуацыі я ведаў адзіны надзейны сродак — зайсці ў які-небудзь пакой, зачыніць за сабой дзверы і пабыць аднаму. Але і ў адзіноце мне ўсё было мала — я зноў і зноў узгадваў момант свайго ўзрушэння, зноў і зноў пракручваў яго, часам паўтараў тыя самыя звычайныя словы, ад якіх мне было сорамна. Потым я браў аловак і паперу, пачынаў нешта пісаць або крэсліць, і, калі накрэслены малюнак быў мне даспадобы, неўзабаве я вяртаўся ў «нармальны» стан і мог выходзіць да людзей.
Часам я без нічога ніякага адчуваў сябе прытворшчыкам, нават калі не рабіў нічога пошлага, крывадушнага ці фалыпывага. Падчас прагулкі па вуліцах мне ў вочы кідалася маё адлюстраванне ў якой-небудзь вітрыне, у адным з тых буфетаў, дзе прадавалі сандвічы-гамбургеры і якія ў той час адзін за адным адкрываліся ў Беяглу; я сядаў, каб выпіць айрану і з’есці сандвіч з сасіскай пасля забаўляльнага паходу ў кіно суботнім вечарам, — як раптам у люстры насупраць я бачыў сваю выяву, і яна здавалася мне яшчэ болып рэальнай, брутальнай і невыноснай. У такі нясцерпны момант мне хацелася памерці, але з нейкай балючай прагнасцю я ўмінаў сандвіч і працягваў глядзець на сябе. Неўзабаве я пачаў атаясамліваць сябе з дзівам, які пажыраў свайго сына на карціне Гоі. Выява ў люстры нагадвала мне мае правіны, грахі і тое, што я — дрэнны тып. Я адчуваў гэта не толькі Ta-
му, што ў той час аднолькавыя велізарныя люстры ў paMax віселі ў кожным доме спатканняў, у кожным салоне сустрэч і знаёмстваў на бакавых вулках Беяглу, але яшчэ і таму, што ўсё навокал — голая лямпачка ў мяне над галавой, брудныя бляклыя сцены буфетаў, прылаўкі, за якімі я сядзеў, — было вельмі занядбаным, пасрэдным і брыдкім. Звычайна я адчуваў, што перада мной нібыта не шчаслівая, радасная ды паспяховая будучыня, а толькі доўгі нудны прамежак часу, які трэба правесці асабліва не спыняючыся, час, які трэба забіць не звяртаючы ўвагі на розныя дэталі і цікавыя моманты, і што я, уласна, забіваю яго.
Я пакрысе звыкаўся з думкай, што цудоўнае і напоўненае сэнсам жыццё, якое я бачыў нядаўна ў адным галівудскім фільме, маглі пражываць толькі шчаслівыя людзі з Амерыкі ды Еўропы, што значную частку іншых насельнікаў свету, у тым ліку і мяне, чакала другараднае, нікчэмнае і бессэнсоўнае жыццё, якім ніхто і ніколі не пацікавіцца, жыццё ў невыразных, дрэнна пафарбаваных, састарэлых, патрапаных і танных мясцінах. У Стамбуле жыць на заходні манер маглі толькі вельмі багатыя людзі, але іх асяродак здаваўся мне невыносна прытворным і бяздушным, таму я ўсё больш гарнуўся сэрцам да вузкіх бакавых вулак майго горада, да іх смутных краявідаў, там я ў адзіноце праводзіў пятнічныя ды суботнія вечары і забаўляўся паходамі ў кіно.
Я абзавёўся некалькімі дрэннымі сябрамі, якіх, аднак не ўмешваў у тое жыццё, дзе я, малюючы, імкнуўся раскрыць аблічча гарадскіх вузкіх бакавых вулак, дзе чытаў кнігі, але не дзяліўся прачытаным. Я ўвайшоў у «групу» сяброў, чые бацькі былі фабрыкантамі, тэкстыльнымі магнатамі ды ўладальнікамі шахт. Усе гэтыя мае сябры, а яны былі спрэс дурныя, хоць і старэйшыя за мяне, прыязджалі ў Роберт-каледж за рулём бацькоўскіх «мерседэсаў», а вечарамі, па дарозе са школы, на праспектах
КНІГІ ОНЛАЙН
